به طورکلی اهمیت مسئله در این نکته است که خانواده این نهاد کوچک، بر باورهای شناختشناسی و انگیزش پیشرفت افراد تأثیر گذاشته و اثرات عمیق و پایداری در درک آنان از مسائل علمی میتواند داشته باشد. با این وجود تحقیقات انجام شده در این زمینه بسیار اندک و در ایران تحقیقی انجام نشده است. لذا با توجه با این که انگیزش پیشرفت و باورهای
شناختشناسی نقش مهمی در آموزش و پرورش و یادگیری دارند و یادگیری بیشتر به موفقیت فرد در زمینه های تحصیلی و شغلی میانجامد که انجام تحقیقی در این زمینه از اهمیت بسزایی برخوردار میباشد.
فصل دوم
مروری بر تحقیقات پیشین
۲-۱- مقدمه
در این فصل به بررسی تاریخچه و مبانی نظری متغیرهای پژوهش پرداخته میشود. در ابتدا به بررسی نقش باورهای شناختشناسی در حوزه های مختلف و پس از آن به معرفی انواع مدلهای شناختشناسی اقدام خواهد شد. در ادامه به بحث الگوهای ارتباطی خانواده خواهیم پرداخت که ابتدا به شرح ابعاد الگوهای ارتباطی خانواده و پس از آن دو نوع جهتگیری گفتوشنود و همنوایی پرداخته می شودو در انتها به توضیح درباره انگیزش پیشرفت اقدام خواهد شد.
۲-۲-تاریخچه و مبانی نظری
در این بخش به منظور بررسی تاریخچه و مبانی نظری در ابتدا به بررسی نقش باورهای شناختشناسی در حوزه های مختلف، پرداخته شده است. در ضمن همانطور که در فصل اول ذکر شد، یکی از مسائل مورد مطالعه روانشناسان در حوزه شناختشناسی، بررسی تأثیر الگوهای ارتباطی خانواده و رابطه آن با مسائل انگیزشی از جمله انگیزش پیشرفت است که موضوع پژوهش حاضر بوده است؛ بنابراین تعریف مختصری از این اهداف نیز ارائه گردیده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به طورکلی میتوان تحقیقات صورت گرفته در مورد باورهای شناختشناسی را در شش حوزه کلی طبقهبندی کرد (هوفر و پینتریچ، ۱۹۹۷):
۱) بازنگری و بسط و توسعهی نظریهی پری
۲) ایجاد ابزارهای اندازه گیری سادهتر برای ارزیابی باورهای شناختشناسی
۳) اکتشاف الگوهای جنسیتی در حوزه دانستن
۴) بررسی جایگاه باورهای شناختشناسی به عنوان قسمتی از فرایند تفکر و استدلال
۵) شناسایی ابعاد باورهای شناختشناسی
۶)ارزیابی نحوهی ارتباط این باورها به دیگر فرایندهای شناختی و انگیزشی
این شش حوزه در سه گروه مختلف جای میگیرند که در قسمت بعد به آن اشاره شده است.
تحقیقات روانشناسی در مورد رشد باورهای شناختشناسی در اواسط دههی ۱۹۵۰ آغاز شد. در این زمان سه خط سیر تحقیقاتی به طور همزمان شش حوزهی ذکرشده را پوشش
میداد (هوفر و پینتریچ، ۱۹۹۷). اولین گروه، به این مسئله علاقمند شدند که افراد چگونه تجارب آموزشی خود را تفسیر میکنند. (باکستر ماگلدا^[۴۱] ۱۹۹۲؛ بلنکی^[۴۲] و همکاران ۱۹۸۶، پری، ۱۹۷۰). پری کار خود را با نمونهای که تنها شامل جنس مذکر بود آغاز کرد. در مقابل، بلنکی (۱۹۸۶) “شیوه دانستن زنان”^[۴۳] را مورد تحقیق قرار داد. بکستر ماگلدا با مشاهدهی نتایج این دو تحقیق تصمیم گرفت تا تحقیق مشابهی را با هر دو گروه انجام دهد، در واقع حوزه های یک تا سه در این گروه قرار میگیرند.
دومین گروه محققان به بررسی این مسئله پرداختند که چگونه فرضیات شناختشناسی بر فرایند تفکر و استدلال تأثیر میگذارند. در همین راستا کینگ^[۴۴] و کیچنر^[۴۵] (۱۹۹۴) مدلی بنام قضاوتهای تأملی^[۴۶] طراحی کردند که نشاندهندهی تحول نحوهی تفکر و استدلال بود، این سری تحقیقات دربرگیرندهی حوزهی چهارم هستند.
سومین و جدیدترین خط پژوهش به بررسی باورهای شناختشناسی در حین یادگیری کلاس و تأثیر آن بر درک و شناخت افراد از تکالیف علمی و انگیزهی آنان پرداختند (رایان ۱۹۸۴، ۱۹۸۴، شومر،۱۹۹۰، ۱۹۹۴). این سری از تکالیف حوزه پنجم و ششم را پوشش
میدهند.
در ادامه به سه مدل شناختشناسی مطرح اشاره میشود. در مدل اول معروفترین نظریهپردازان عبارتند از پری (۱۹۶۸)، بلنکی (۱۹۸۶) و ماگلدا (۱۹۸۶). در مدل دوم کینگ و کیچنر (۱۹۹۴) نامهای مطرحی هستند و در مدل سوم نام شومر (۱۹۹۰) برجستهتر از دیگران است.
۲-۲-۱- مدلهای شناختشناسی
۲-۲-۱-۱-مدل شناختشناسی پری، بلنگی و ماگلدا
در اواخر دهه ۱۹۶۰ پری (۱۹۶۸) به علت تحقیق در مورد رشد باورهای شناختشناسی شهرت یافت. او بر اساس مصاحبهها و پرسشنامه های انجام شده بر روی دانشجویان کارشناسی دانشگاه هاروارد نظریهی خود را بنا نهاد. پری بیان داشت دانشجویانی که به دانشگاه وارد میشوند، معتقدند، دانش امری ساده و قطعی است که توسط یک مرجع قدرت علمی مشخص میشود، در حالیکه با گذشت زمان اکثر دانشجویان سال آخر و دوره های تکمیلی به این باور میرسند که دانش امری پیچیده است ودلیل قبول آن نه گفته های مرجع علمی بلکه دلیل و مدرک قابل قبول و محکم میباشد.
پری علاقمند بود، دریابد چگونه دانشجویان به صورتهای متفاوتی در محیط علمی و اجتماعی دانشگاه عمل میکنند. به همین منظور ابزاری به نام چکلیست ارزشهای آموزشی^[۴۷] ساخت. این پرسشنامه سؤالاتی از قبیل “بهترین حالت در مورد موضوعات علمی این است که اکثر مسائل تنها یک جواب درست داشته باشند”را در برمیگرفت. پریلیست ارزشهای آموزشی را بر روی ۳۱۳ نفر از دانشجویان سال اول اجرا نمود، سپس تعدادی از دانشجویان (۲۷ مرد و ۴ زن) رابرای یک مصاحبهی سالیانه دعوت کرد. او در ابتدا از آنان میپرسید: “در طی سال تحصیلی، چه نکتهی برجستهای در مورد مسائل آموزشی و علمی شما وجود داشته است؟”^[۴۸]
هدف از مصاحبه تشویق دانشجویان به بیان باور و عقیدهی اصلی خود در مورد تجارب آموزشی درطول سال تحصیلی بود. بر اساس این مصاحبهها، پری و همکارانش طرحی از رشد هوشی و اخلاقی ارائه دادند، که به چهار طبقه و ۹ موقعیت متوالی تقسیم میشدند، بطوریکه طبقهها از نظر کیفی با هم متفاوت بودند و در هر طبقه چند موقعیت جای میگرفتند که از لحاظ شدت با هم فرق میکردند (به نقل از هوفر و پینتریچ، ۱۹۹۷)، این طبقهها عبارتند از:
ثنویگرایی یا دوگرایی:^[۴۹] در این مرحله افراد دیدی مطلقگرا (صحیح و غلط) نسبت به جهان پیرامون خود دارند؛ حقیقت در نزد مراجع علمی میباشد و آنان این حقیقت و دانش موجود را به یادگیرندگان منتقل میکنند. لازم به ذکر است موقعیتهای ۱ و ۲ در این طبقه جای میگیرند. موقعیتهای ۱ و ۲ شبیه به هم و تنها از نظر میزان مطلقگرایی متفاوتند، بطوریکه موقعیت اول نسبت به موقعیت دوم حالت شدیدتری دارد.
چندگرایی^[۵۰] : موقعیتهای ۳ و ۴ متعلق به این طبقه هستند. موقعیت ۳ حالت اصلاح شده و تغییر شکل یافتهی حالت قبلی است. در این موقعیت فرد شروع به شناخت مفاهیمی از قبیل عدم قطعیت میکند. نکتهی مهم این است که در این موقعیت نیز حقیقت قابل دسترس است. حتی اگر مراجع علمی هنوز به آن دست نیافته باشند. در موقعیت ۴ افراد کمکم به این باور میرسند که همهی دیدگاه ها معتبر و عقیدهی هر فردی برای خودش صحیح میباشد.
نسبیگرایی^[۵۱]: موقعیتهای ۵ و ۶ در این طبقه قرار دارند. موقعیت ۵ آغاز پیدایش دید نسبیگرایانه وابسته به بافت و موقعیت است. در ضمن یک تغییر مهم در این مرحله درک افراد از خود به عنوان سازندهی فعال مفاهیم و معانی میباشد. در موقعیت ۶ افراد دانش را به صورت امری نسبی، مشروط و وابسته به بافت درک میکنند.
تعهد همراه با نسبیگرایی^[۵۲] : موقعیتهای ۷ تا ۹ بیانگر یک دید نسبیگرایانه همراه با قبول مسئولیت و احساس تعهد است. افراد در این مرحله با وجود داشتن یک دید
نسبیگرایانه، نسبت به ارزشها، خطمشیها، روابط و هویت فردی احساس تعهد میکنند؛ که دلیل آن درونی شدن مفاهیم در فرد است، زیرا خود فرد سازندهی معانی و مفاهیم
میباشد.
پری (۱۹۶۸) بیان داشت، تغییر در دید دانشجویان نسبت به ماهیت دانش و نقش مرجع علمی منجر به تغییرات محسوسی در شیوهی مطالعه و آموختن مطالب خواهد شد. همچنین او معتقد بود شیوهی تفسیر دانشجویان از دنیای پیرامونشان ناشی از یک تیپ شخصیتی نیست، بلکه یک فرایند رشدی شناختی میباشد.
تحقیقات پری در اواخر دههی ۱۹۷۰ به علت محدودیتهای جنسیتی مورد حمله قرار گرفت (هوفر و پینتریچ، ۱۹۹۷). همان طور که قبلاً ذکر شد نمونه پری تقریباً تنها شامل مردان میشد. او معتقد بود الگوی رشدی در زنان نیز از همان الگوی بدست آمده پیروی
میکند، امّا بلنکی (۱۹۸۶) علاقهمند شد صحت این موضوع را در این پژوهش مورد بررسی قرار دهد. به همین منظور با ۱۳۵ زن مصاحبه کرد. این مصاحبهها نیز با سوالی شبیه به سوال مصاحبهی پری شروع میشد. “در طی چند سال گذشته چه نکتهی برجستهای در زندگی شما وجود داشته است؟”^[۵۳] سپس ازمصاحبه شوندگان پرسیده میشد “کدام نکته هنوز هم در زندگی شما وجود دارد؟”^[۵۴]
بلنکی با بهره گرفتن از این سؤالات قصد داشت به دیدی که افراد در مورد دانش و حقیقت دارند، پی ببرد. از آنجا که تحقیق بلنکی یک پژوهش عرضی بود، نمیتوان به صورت مشخص برای آن مراحلی را تعریف کرد؛ با این وجود بلنکی پنج موقعیت مختلف را با بهره گرفتن از استعارهی صوت تعریف کرد که عبارت بودند از:
موقعیت سکوت^[۵۵] : در این موقعیت، زنان یک نقش منفعل را ایفا میکنند و تنها به مرجع قدرت خارجی گوش میسپارند.
موقعیت دانش دریافت شده^[۵۶]:در این موقعیت، برای مسائل موجود تنها یک جواب صحیح وجود دارد و ایدههای مطرح شده یا خوبند یا بد، یا صحیحاند یا غلط. زنان در این موقعیت برخلاف موقعیت قبلی قادرند دانش را باز تولید کنند، امّا هنوز هم دانش چیزی خارج از فرد است. نکتهی قابل توجه این است که مردان در مدل پری در مرحلهی ثنویگرایی خود را در ردیف^[۵۷]مرجع حاضر میبینند؛ در حالیکه زنان در این موقعیت متمایل به این نوع همتاسازی نبودند و خود را در آن حد نمیدیدند.
موقعیت دانش ذهنی^[۵۸]: این موقعیت هم هنوز حالت ثنویگرایانه دارد، امّا منبع دانش و حقیقت درون خود فرد است. بلنکی این موقعیت را با مرحلهی چندگرایی پری برابر دانست، امّا بیان داشت مردان حقیقت واحد را بر اساس شواهد بیرونی مشخص میکنند؛ در حالیکه زنان به تجارب شخصی و الهام درونی برای تشخیص حقیقت واحد معتقدند.
موقعیت دانش روشمند^[۵۹]: در این موقعیت، زنان شیوهای نظاممند و عینی در تحلیل مسائل از خود نشان میدهند. البته این موقعیت بر اساس منبع شناختشناسی افراد، خود به دو نوع دانستن مجزا^[۶۰] و دانستن پیوسته^[۶۱] تقسیم میشود. دانستن مجزا در تفکر انتقادی مورد استفاده قرار میگیرد؛ در حالیکه ذهنی گرایان^[۶۲] (افراد متعلق به موقعیت دانش ذهنی) بر این باورند که باور هر فردی صحیح است، یاد گیرندگان مجزا معتقدند، هرکس حتی خودشان ممکن است اشتباه بگویند و بیاندیشند. در “دانستن پیوسته”، حقیقت بنابر توجه به موضوع مورد نظر تعریف میشود^[۶۳]و شیوهی دانستن شخصی و بر اساس قضاوت بنا نهاده شده است.
موقعیت دانش ساختارگرایانه^[۶۴]: در این موقعیت خود یادگیرنده بخشی از دانش است و حقیقت بر اساس بافت موجود تعریف میشود؛ مهمتر از همه اینکه افراد خود را به عنوان یکی از ارکان سازندهی دانش میشناسند. تحقیقات بلنکی (۱۹۸۶)، بسیار با ارزش و با اهمیت بود، زیرا با دقت فراوان به بررسی نگرش زنان در مورد منبع دانش و حقیقت پرداخته میشد؛ امّا از آنجا که تنها نمونهی زنان را دربرمیگرفت، نمیتوانست به بررسی تفاوت بین زنان و مردان بپردازد. در سال ۱۹۸۶ باکسترماگلدا ، یک تحقیق طولی ۵ ساله را با ۱۰۱ نفر از دانشجویان دانشگاه میامی در اُهایو آغاز کرد. او از مصاحبهی باز پاسخ و همچنین پرسشنامهای به نام اندازه گیری شناختشناسی تفکر^[۶۵] (MER) استفاده نمود. این مدل شامل چهار شیوهی متفاوت دانستن میشد. هر کدام از این شیوه ها معرف یک نوع یادگیرنده میباشند که عبارتند از:
یادگیرندگان مطلق^[۶۶]: این نوع یادگیرندگان دانش را امری قطعی و مشخص میدانند و معتقدند، مراجع علمی همهی جوابها را در نزد خود دارند.
یادگیرندگان انتقالی^[۶۷]: این یادگیرندگان دریافتهاند که مراجع علمی همه چیز را نمیدانند؛ از این رو وجود عدم قطعیت را در علم پذیرفته اند.
یادگیرندگان مستقل^[۶۸] : این یادگیرندگان مراجع علمی را به عنوان تنها منبع دانش زیر سؤال میبرند. آنان باورها و افکار خود را نیز به عنوان یک منبع دانش میپذیرند.
یادگیرندگان وابسته به بافت^[۶۹]: این یادگیرندگان قادرند با بهره گرفتن از قضاوت در مورد مدارک و شواهد موجود در بافت به ساخت دیدگاه فردی بپردازند.
باکستر ماگلدا (۱۹۸۶،۱۹۹۲)، با مطالعهی طولی که شامل هر دو جنس میشد، توانست به مقایسهی شیوهی تفکر در زنان و مردان بپردازد. هر چند که نتوانست مدارکی دال بر وابسته بودن شیوهی دانستن به جنسیت بیابد. امّا زنان و مردان در سه شیوهی نخست، الگوی اجرایی متفاوتی داشتند؛ بطوریکه دانستن مطلق خود به دو الگوی دریافتی^[۷۰] و مهارتی^[۷۱] تقسیم میشد. که زنان بیشتر از الگوی اول و مردان از الگوی دوم پیروی میکردند. یادگیرندگان انتقالی دارای الگوهای شخصی^[۷۲] که بیشتر در بین زنان و غیرشخصی^[۷۳] که بیشتر در بین مردان رواج داشت؛ میشوند. همچنین یادگیرندگان مستقل دارای الگوهای درون فردی^[۷۴] و فردی^[۷۵] بودند که اولی در بین زنان و دومی در بین مردان رواج داشت.
۲-۲-۱-۲- مدل شناختشناسی کینگ و کیچنر
کینگ و کیچنر (۱۹۹۴) بیشتر در پی یافتن نحوهی تأثیرگذاری فرضیات شناختشناسی بر فرایند تفکر و استدلال بودند. آنان در حدود ۱۵ سال در یک تحقیق طولی افرادی را از سن دبیرستان تا اواسط بزرگسالی مورد مطالعه قرار دادند. کینگ و کیچنر بر اساس یک سری مصاحبهها مدل قضاوت تأملی را طراحی کردند، که به بررسی شیوه های استدلال و نحوهی فرایند دانستن میپرداخت. این مصاحبهها یک سری سؤالات بدون ساختار را دربرمیگرفت. در واقع از افراد خواسته میشود نظرات خود را در مورد پرسشهایی که پیرامون دانش و نحوهی دستیابی به آن طراحی شده بودند، بیان دارند. نتایج بدست آمده، بیانگر وجود هفت مرحله متفاوت در مدل قضاوت تأملی بود که نشان میدهند افراد چگونه مسائل غیرساختاری و مبهم را درک و استدلال میکنند. این هفت مرحله به سه سطح تقسیم میشوند:
پیشتفکری^[۷۶] (مراحل ۱و۲و۳): درمراحل پیشتفکری، افراد مسائلی را ترجیح میدهند، که یک جواب مشخص و صحیح داشته باشند. مرحلهی ۱ معمولاً در کودکان کم سن و سال دیده میشود. در این مرحله دانش ساده، متمرکز و کامل است و نیازی به نقد و بررسی ندارد؛ همچنین یک تناظر یک به یک بین آنچه فرد مشاهده میکند و آنچه حقیقت پنداشته میشود وجود دارد. مرحلهی ۲ شبیه به طبقهی ثنویگرای پری، حقیقت یکتایی وجود دارد که تنها به وسیلهی مراجع علمی قابل تشخیص میباشد. در مرحلهی ۳، به تدریج عدم قطعیت ظاهر
میشود؛ در واقع این احتمال وجود دارد که مراجع علمی نیز هنوز به حقیقت دست نیافته باشند. این عدم قطعیت منجر به قضاوت بر اساس عقیدهی فرد میشود.
شبه تفکری^[۷۷](مراحل ۴ و ۵): در مرحلهی ۴، دانش و قضاوت در مورد آن جزء مفاهیم مجرد به حساب میآیند، اما این دو مقوله از هم متمایز داده نمیشوند، در این مرحله شبیه به طبقهبندی چندگرایی پری، فرد معتقد است همهی دیدگاه ها معتبر و عقیدهی هر فردی برای خودش صحیح میباشد. در مرحلهی ۵، همانند طبقهی نسبیگرایی پری، فرد بر این باور است که دانش نسبی و وابسته به بافت میباشد.

استفاده از میانگین سال های تحصیل و میزان سطح سواد به عنوان یک جانشین متغیر سرمایه انسانی این اشکال را دارد که نمی تواند تفاوت هزینه های نسبی یک سال آموزش در مقاطع مختلف را نشان دهد و یا نمی تواند نشان دهد که هزینه نسبی یکسال آموزش در هرمقطع به طور قابل ملاحظه ای بین کشور های مختلف و در زمان های مختلف متفاوت است. بنابراین استفاده از آن مانند این است که سرمایه فیزیکی را با محاسبه تعداد ساختمان های موجود اندازه گیری کنیم، در صورتی که حقیقت این است که ساختمان های مختلف به طور متفاوت ارزش گذاری می شوند. ( جادسون^[۷۲] ۲۰۰۲)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۳–۳– روش گذشته نگر (هزینه‌ای):
منابعی که در یک جامعه به امر آموزش اختصاص می یابد، ماهیتا برای انجام دو نوع فعالیت صرف می شود؛ یکی فعالیت های جاری که از آن به عنوان مخارج جاری یاد می شود و دیگری به فعالیت های سرمایه ای یا عمرانی که از آن به عنوان مخارج عمرانی تعبیر می گردد (نادری ۱۳۸۳، ۱۸۶).
در تحلیل های اقتصادی، تفاوت اساسی بین هزینه و مخارج وجود دارد. “مخارج” مشتمل بر منابع مالی است که در ازاء انجام اقدام یا اقدامات مشخصی پرداخت می شود. برای نمونه، دولت بودجه ای را به آموزش اختصاص می دهد که برای تأمین نیازهای آموزشی به مصرف می رسد (نادری ۱۳۸۳، ۱۸۱). ( برای مثال، برای تولید خدمات آموزشی، بایستی پرسنل آموزشی استخدام شوند وبابت خدمات نیروی کار این افراد، حقوق و دستمزد متناسب پرداخت شود) ( نادری ۱۳۸۳، ۶۹). افرادی که تحت تعلیم وآموزش قرار می گیرند، ناگزیر مبلغی را به خرید کتاب و لوازم التحریر اختصاص می دهند. این قبیل موارد مصادیقی از مخارج آموزشی هستند.
در اقتصاد مفهوم “هزینه” عام تر از “مخارج “است. یعنی اتخاذ یک تصمیم یا انجام اقدامی، علاوه بر وجود پرداختی، دربردارنده هزینه های به صورت اختصاص زمان یا از دست دادن منافع یا درآمدهای مشخصی می باشد که از آنها تحت عنوان هزینه فرصت یاد می شود(که لزوما بابت آن پولی پرداخت نشده است). افرادی که تحت تعلیم قرار می گیرند، علاوه بر تحمیل مخارج شخصی آموزش، بخشی از “زمان” خود را بایستی به یادگیری و حضور در کلاس اختصاص دهند که در نتیجه آن، امکان حضور همزمان در بازار کار و کسب درآمد از آنها سلب می شود. با توجه به محدودیت منابع، زمانیکه دولت بخشی از منابع مالی خود را به آموزش تخصیص می دهد، نمی تواند همین منابع را به امور دیگری اختصاص دهد و لذا منافع متصور از آن ناحیه راازدست می دهد. به هر حال، مجموعه این موارد تحت عنوان هزینه فرصت تعبیر می شود ( نادری ۱۳۸۳، ۱۸۱) .
در این تحقیق از محاسبه هزینه فرصت صرف نظر شده است زیرا لحاظ کردن هزینه فرصت از پیچیدگی و ظرافت خاصی برخوردار است و در بسیاری از موارد امکان پذیر نیست. بنابراین ازین پس هرجا که از کلمه هزینه استفاده شده است منظور همان مخارج می باشد.
جدول ۳–۱۰– انواع مخارج شخصی آموزش
مآخذ: نادری، ابوالقاسم؛ ” اقتصاد آموزش”، انتشارات یسطرون، پاییز ۱۳۸۳، صفحات ۷۰ و ۷۲

مخارج شخصی آموزش
شهریه
هزینه کتاب و لوازم تحریر
مخارج زندگی دانش آموز/ دانشجو
هزینه ایاب و ذهاب
…

هزینه فرصت شخصی آموزش
درآمدهای از دست رفته
منافع از دست رفته سایر گزینه های سرمایه گذاری
…

جدول ۳-۱۱- انواع مخارج عمومی آموزش
مآخذ: نادری، ابوالقاسم؛ ” اقتصاد آموزش”، انتشارات یسطرون، پاییز ۱۳۸۳، صفحات ۷۰ و ۷۲

مخارج عمومی آموزش
مخارج جاری:
حقوق و دستمزد
آب، برق، گاز، تلفن
اجاره بها
…
مخرج عمرانی:
فضاهای آموزشی و ساختمان
تجهیزات
کتاب و کتابخانه
…

هزینه فرصت عمومی آموزش
منافع از دست رفته سایر گزینه های سرمایه گذاری و تخصیص منابع
…

حال که مفهوم هزینه مشخص شد به تعریف دو نوع هزینه جاری و عمرانی( سرمایه ای ) می پردازیم:
هزینه های جاری، مجموع هزینه های پرسنلی و خدماتی و مدیریت به کار رفته برای اداره مؤسسه اقتصادی در طول یک سال می باشد (فرهنگ واژگان نظام فنی – اجرایی کشور ۱۳۸۳، ۲۳۹).
این هزینه ها برای انجام امور روزمره ونگهداری منابع بکار میروند.
هزینه های جاری شامل تمامی مبادلات غیر قابل برگشت است که موجب کاهش ارزش خالص می گردد. بدین ترتیب پرداخت مالیات توسط واحدهای دولتی بخشی از هزینه های جاری به شمار می رود (زمانی ۱۳۸۰، ۱۹۱).

به موجب طرح کالبدی ملی ایران (مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری، ۱۳۷۵)، به منظور ایجاد سلسله‎مراتب و هماهنگی میان انواع طرح‎های توسعه و عمران شهری، ناحیه‌ای و منطقه‌ای، تمام پهنه‌ی کشور به ۱۰ منطقه و ۸۵ ناحیه تقسیم شده است که در تعیین و تعریف آنها از شاخص‎های مربوط به تقسیمات کشوری و میزان تجانس و پیوستگی استان‎ها و شهرستان‎ها استفاده گردیده است. طبق این تقسیمات هر منطقه شامل یک یا چند استان همجوار و هر ناحیه شامل یک یا چند شهرستان همجوار است.
در طرح کالبدی ملی ایران، منطقه‌ی خراسان شامل استان­های خراسان است که با در نظر گرفتن شاخص‎های مشابهت، مجاورت و مدیریت به ۹ ناحیه تقسیم شده است. عمده­ترین ناحیه منطقه خراسان را ناحیه مشهد تشکیل می­دهد که شامل چهار شهرستان مشهد، چناران، فریمان و کلات (بدون احتساب شهرستان جدید بینالود در سال ۱۳۸۶) است. مجموعه شهری مشهد نیز اساسی­ترین پهنه ناحیه مشهد و به طور کلی منطقه خراسان و حتی شرق کشور محسوب می­شودکه از اهمیت بسیار زیادی در فرایند برنامه­ ریزی و توسعه استان و به طور کلی منطقه شرق کشور برخوردار است.
در طرح کالبدی ملی ایران سعی شده است در چارچوب یک نظام هماهنگ، جایگاه و نقش شبکه شهری کشور تعریف و توجیه گردد. در این نظام پس از کلانشهر تهران، به عنوان مرکز ملی، شبکه شهرهای کشور در چهار سطح به شرح زیر معرفی گردیده است:
– مرکز فرامنطقه‌ای و ویژه
– مرکز منطقه‌ای سطح یک
– مرکز فرعی با اولویت مهم
– مرکز فرعی و شهر مهم
در طبقه‌بندی شبکه‌ی شهرها، شهر تهران همچنان مرکز سیاسی و نیز فرهنگی و اقتصادی کشور خواهد بود اما به­منظورتعدیل رشد تهران، به‏ویژه کلانشهر تهران، توصیه شده است که شهرهای بزرگ فرامنطقه‌ای هر چه سریع­تر تقویت شوند. با توجه به تقسیمات طرح کالبدی، شهر مشهد (مرکز منطقه‌ی شمال شرق، خراسان) به­عنوان مرکز (پایتخت‎) فرامنطقه‎ای در نظر گرفته شده است. به­ طور کلی ۱۰ مرکز فرامنطقه‌ای در کشور مشخص شده که نقش آنها، از یک­سو، انگیختن توسعه در حوزه نفوذ خود و، از سوی دیگر، تمرکززدایی از تهران است.
در طرح کالبدی ملی، که نظام شبکه‌ی شهری کشور در چهار سطح تعریف شده، جایگاه شهر مشهد در نظام فضایی کشور به عنوان مرکز منطقه‌ی شمال شرق کشور (خراسان) با عملکردهای فرامنطقه‌ای و ویژه مدنظر قرار گرفته است. پس از آن ساماندهی فضایی استان به عهده یک مرکز منطقه‌ای سطح یک (بیرجند) چهار مرکز فرعی با اولویت (سرخس، بجنورد، سبزوار و تربت‌حیدریه) و چهار مرکز فرعی و شهر مهم (تربت‌جام، قوچان، نیشابور و طبس) واگذار گردیده است (وزارت مسکن و شهرسازی، طرح کالبدی ملی، ۱۳۷۵).
۳-۲-۱۱-۸- طرح کالبدی منطقه‌ی شمال شرق (خراسان)
به منظور عملیاتی کردن طرح کالبدی ملی، تهیه طرح­های کالبدی منطقه­ای از سال ۱۳۷۹ در دستور کار قرار گرفت. تهیه طرح کالبدی منطقه شمال شرق که شامل سه استان (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی) و ۸ ناحیه (مشهد، سرخس، تربت‏حیدریه، نیشابور، بجنورد، قوچان، تربت‏جام و بیرجند) می­ شود، نیز، از سال ۱۳۸۶ آغاز شده است. از دیدگاه عوامل اقتصادی، اجتماعی و اداری، ناحیه‌ی مشهد مهم­ترین نواحی منطقه محسوب می­ شود و از اهمیت زیادی در فرایند برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه و عمران برخوردار است. دلایل اهمیت ناحیه و مجموعه شهری مشهد را می­توان در این دانست که مرکز ناحیه یعنی شهر مشهد، به دلیل سوابق تاریخی و وجود مرقد امام رضا ^(ع)، بزرگ‏ترین شهر مذهبی کشور و از نظر جمعیت، پس از تهران، دومین کلانشهر کشور و از نظر موقعیت استقرار، نیز، دارای روابط وسیع برون­مرزی است. مجموعه این عوامل باعث پیدایش کارکردهای ویژه‌ای برای مشهد و ناحیه شده که از اهمیت بالا در مقیاس منطقه‌ای، ملی و حتی بین‌المللی برخوردار است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

شاکله اصلی طرح کالبدی منطقه شمال شرق بر تقویت برابری در سطح سه استان، از طریق تمرکززدایی از کلانشهر مشهد و تقویت شهرهای همکار در تعامل با کلانشهر مشهد، پایه­ریزی شده است (طرح مجموعه شهری مشهد، ۱۳۹۰: ۹ و ۱۰).
۳-۲-۱۱-۹- سند ملی توسعه استان
سند ملی توسعه استان خراسان رضوی (مصوب هیأت وزیران، ۱۳۸۷)، به دلیل تعیین قابلیت­ها، محدودیت­ها، امکانات و مسائل اساسی توسعه استان، می ­تواند به عنوان اساس برنامه­ ریزی استان مطرح و مورد استفاده قرار گیرد.

• • قابلیت­ها

– وجود مرقد مطهر حضرت رضا^(ع) به عنوان زیارتگاه مسلمانان جهان
– استقرار استان در مسیر کریدورهای بین ­المللی شمالی- جنوبی و شرقی- غربی و همچنین شبکه ­های حمل­و­نقل جاده­ای، ریلی و هوایی
– موقعیت ممتاز جغرافیایی به عنوان دروازه مبادلات بازرگانی کشور با آسیای مرکزی و نزدیکی به ذخایر نفت و گاز آسیای مرکزی و نقش مهم ژئوپولیتیکی استان در زمینه تعاملات بین ­المللی
– تنوع اقلیمی، وجود دیم­زارهای مستعد و برخورداری از طیف گسترده­ای از محصولات گرمسیری و سردسیری، گیاهان دارویی و فرآورده ­های دامی
– وجود معادن غنی نظیر سنگ­آهن، بوکسیت، منیزیت، مس، کرومیت و ذخایر گاز طبیعی
– برخورداری از زمینه ­های مناسب توسعه صنعتی به‏ویژه در صنایع غذایی، نساجی،
قطعه­سازی، خودروسازی، پتروشیمی و صنایع معدنی
– وجود کلانشهر مشهد مقدس به عنوان یک مرکز مهم ارائه خدمات برتر در سطح ملی وفراملی
– برخورداری از شبکه ­های زیربنایی و خدماتی مناسب به منظور جذب سرمایه ­گذاری داخلی و خارجی.

• • موانع و محدودیت­ها

– محدودیت منابع آب و کاهش شدید ذخایر و پتانسیل­های آب­های زیرزمینی استان و نیز محدودیت تأمین و انتقال آب به منظور توسعه کانون­های مهم شهری(مشهد، سبزوار، نیشابورو…)
– وجود گسل­های فراوان و فراوانی زلزله­های مخرب و متناوب
– عدم تجهیز شبکه ­های زیربنایی استان متناسب با قابلیت ­های آن.

• • مسائل اساسی

– عدم تعادل در توسعه یکپارچه و موزون استان
– تمرکز فعالیت­ها و خدمات در شهر مشهد و تشدید تأثیرات جانبی آن بر مهاجرت و حاشیه­نشینی و آلودگی­های زیست­محیطی و ایجاد ناهنجاری­های اجتماعی
– فقر مفرط در برخی از مناطق استان ووجود ناهنجاری­های اجتماعی(قاچاق مواد مخدر و کالا) و امنیتی و بهداشتی و وجود مهاجران و پناهندگان ناشی ازترددهای غیر قانونی در مناطق مرزی
– پایین بودن سهم استان در صنایع مادر، تخصصی و پیشرفته و ناکافی بودن صنایع تبدیلی و تکمیلی و نگهداری کشاورزی (طرح مجموعه شهری مشهد، ۱۳۹۰: ۱۶).
۳-۲-۱۱-۱۰- مطالعات طرح آمایش سرزمین استان خراسان‌رضوی (۱۳۸۹ و ۱۳۸۵)
مطالعات آمایش استان خراسان­رضوی در دو مرحله که سال­های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۲ پایان مطالعات این طرح بوده است که توسط جهاد دانشگاهی فردوسی مشهد انجام شده است. در مرحله اول این طرح آمده است: به منظور تعادل­بخشی به سازمان فضایی لازم است راهبردها و استراتژی­ های مبتنی بر چشم­انداز و ظرفیت­های محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان تدوین شود که این راهبردها و پیشنهادها در دو دسته کلی تقسیم شده است که سطح منطقه­ای و فرامنطقه­ای بیشتر به صورت استراتژی توسعه­ای است و سطح دیگر بیشتر تداوم اجرایی همان سیاست­های سطح قبلی خود بوده است که راهبردهای منطقه ای و فرامنطقه­ای شامل توسعه شبکه حمل و نقل، توسعه گردشگری، تقویت مراکز رشد و توسعه ناحیه­ای، تمرکززدایی از کلانشهر مشهد، طراحی و ارائه الگوی نظام اداری آمایشی و… مطرح شده است و در جهت تقویت کارکردهای اصلی موجود و پیشنهادی امکاناتی از جمله بیمارستان ناحیه­ای و تخصصی، مناطق ویژه اقتصادی، مسیر ارتباطی و پیوند مراکز ناحیه­ها و شبکه ­های ارتباطی اصلی استان، شهرک­ها و خوشه­های صنعتی، ارتقای جایگاه اداری مراکز ناحیه­ها، خدمات ارتباطی و زیرساخت­های مخابراتی و… پیش ­بینی شده است.
در ارتباط با توسعه تعاملات در سطح ملی و بین المللی لازم است شبکه زیربنایی استان به شاهراه­های ارتباطی در آسیای میانه متصل گردد. توزیع متناسب خوشه ­ها و محورهای صنعتی علاوه بر توزیع متعادل جمعیت باعث کاهش خسارت­های زیست­محیطی می­ شود. با توجه به وجود معادن و نیاز استان به تقویت بخش صنعت و کمبود منابع آبی و محدودیت­های بخش کشاورزی لازم است تا از بخش صنعت به عنوان یک بخش پیشرو در توسعه استان حمایت شود. وجود جاذبه­های متنوع گردشگری و به ویژه زیارتی در سطح استان زمینه مناسبی را برای توجه به صنعت گردشگری و درآمدهای ناشی از آن فراهم نموده است. مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع)، ویژگی منحصربه فرد این مجموعه در جذب گردشگران مذهبی، پایداری ورود سالانه­ی آن­ها را به استان تضمین کرده است که این ظرفیت جهت ارتقا و توسعه نیاز به برنامه­ ریزی و تقویت دیگر جاذبه­های فرهنگی و طبیعی استان دارد (رهنما و آقاجانی، ۱۳۹۰: ۱۰۶- ۱۰۲).
در این طرح، در راستای اهداف آمایش سرزمین و به منظور تقسیم فضا به نواحی آمایشی ابتدا مراکز نواحی آمایشی بر اساس موقعیت جغرافیایی، محیط طبیعی، جایگاه اداری- سیاسی، ویژگی­های اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی شناسایی و تعیین گردید که استان خراسان­رضوی به ۷ ناحیه آمایشی شامل ناحیه مشهد، ناحیه مرکزی و جنوب، ناحیه سبزوار، ناحیه نیشابور، ناحیه قوچان و درگز، ناحیه تربت جام و تایباد و ناحیه سرخس تقسیم گردید.
نقشه ۳-۴ پهنه‌بندی پیشنهادی مناطق برنامه­ ریزی استان (منبع: طرح آمایش استان خراسان‌رضوی، ۱۳۹۰)
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق
در این فصل، بخش یافته­های کتابخانه­ای، در قالب یافته­های نظری تحقیق و یافته­های مربوط به وضعیت شبکه­شهری خراسان رضوی قبل و بعد از تقسیمات، با بهره گرفتن از شاخص­ های نخست شهری، آنتروپی، تمرکز و عدم تمرکز، رتبه- اندازه و تحلیل عاملی ارائه شده است و در بخش یافته­های میدانی، ضمن توصیف شرایط کلی پاسخگویان مانند سن، جنس، تحصیلات، شغل، رشته، به بررسی عوامل مؤثر بر عدم تعادل فضایی شبکه­شهری در قالب تحلیل عاملی تأییدی به وسیله نرم افزار لیزرل پرداخته می­ شود.
۴-۱- یافته‌های کتابخانه‌ای
۴-۱-۱- بخش تئوری پژوهش
طبق راهبرد اول نظریه هیلهورست که مربوط به راهبرد انسجام متمرکز است، هدف تقویت خود مرکز در مرحله اولیه توسعه خواهد بود که استان خراسان­رضوی به واسطه توسعه مشهد از این مرحله گذر کرده است و از آن­جا که راهبرد دوم برای مناطقی مناسب است که از رشد لجام گسیخته و تمرکز جمعیت و فعالیت در مرکز منطقه رنج می­برند و شرایط استان خراسان­رضوی به این راهبرد نزدیک است، راهبرد انسجام پراکنده برای این استان توصیه می­ شود.
راهکارهای ارائه شده توسط هیلهورست در این مرحله، تقویت مراکز درجه سه در اطراف مرکز منطقه، توسعه مراکز واقع در مسیر خطوط ارتباطی اصلی و توسعه مراکز درجه ۲ در اطراف منطقه است.
بر اساس اطلاعات مربوط به استان خراسان­رضوی (فصل سوم) و نقشه­های تهیه شده:
– از ویژگی­های شبکه­شهری استان، عدم تناسب توزیع جمعیت با تعداد شهرها می­باشد، به طوری که کمترین تعداد جمعیت شهری استان در بیشترین تعداد نقاط شهری قرار دارد.

۸-۱ جامعه آماری، روش نمونه گیری و تخمین حجم جامعه
جامعه آماری تمامی کارکنان شاغل در دانشگاه سیستان و بلوچستان می باشند. با بهره گرفتن از فرمول کوکران حجم نمونه ۲۷۴ نفر برآورد شد و برای انتخاب آزمودنی ها از روش گزینش تصادفی –طبقه ای بهره گرفته شد .

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۹-۱ قلمرو تحقیق
۱-۹-۱ قلمرو موضوعی
این تحقیق به یبررسی مسئولیت اجتماعی شرکت می پردازد و این مفهوم را از دید کارکنان مورد بررسی قرار می دهد.
۲-۹-۱ قلمرو مکانی
این تحقیق به بررسی مسئولیت اجتماعی شرکت در دانشگاه سیستان و بلوچستان واقع در شهر زاهدان می پردازد.
۳-۹-۱ قلمرو زمانی
داده های این پژوهش در سه ماه اول ۱۳۹۲ شمسی گردآوری می شود.
۹-۱ تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق
در پژوهش حاضر با توجه به مدل تحقیق متغیرهای تداعی مسئولیت اجتماعی شرکت و مشارکت در فعالیت های مسئولیت اجتماعی شرکت در این دسته قرار میگیرند و متغیرهای مستقل محسوب میشوند.
و نیز متغیر های نیرومندی،ایثار و جذب، به عنوان متغیرهای وابسته در نظر گرفته شده است.
۱۰-۱ تعریف واژگان کلیدی و مفاهیم اصلی
مسئولیت اجتماعی شرکت^[۱۵]: انجام وظایف قانونی و اقتصادی اساسی که کسب و کار در محیطی که در آن فعالیت میکند با آن روبرو می شود و نیز کمک داوطلبانه به توسعه اجتماعی این محیط ها به طور کافی و ساختاریافته که بستگی به منابع در اختیار و استراتژی های کسب و کار دارد. (Pederson, 2006)
تداعی مسئولیت اجتماعی شرکت^[۱۶] :ادراک کارکنان از هویت شرکت در مورد مسائل مهم اجتماعی است (Brown and Dacin, 1997). تداعی CSR همچنین ادراک فعالیت های CSR برای ذینفعات خارجی است. (Brammer et al, 2007)، ادراک شهروندی سازمانی (Peterson, 2004a) و مسئولیت اجتماعی درک شده می باشد (Valentine and Rupp et al, 2006).
مشارکت در فعالیت های مسئولیت اجتماعی شرکت^[۱۷] : شرکت در فعالیت های CSR شامل رفتار های مشارکی عملی و داوطلبانه کارکنان و حتی ابراز عقیده در مورد مسئولیت اجتماعی سازمان می باشد. (Bettencourt, 1997; Smidts et al, 2001).
اشتیاق شغلی^[۱۸]: اشتیاق شغلی عبارتست از یک حالت ذهنی مثبت،عملی و مرتبط با کار که شامل سه بعد نیرومندی^[۱۹]،ایثار^[۲۰] و جذب^[۲۱] میباشد. (Schaufeli,Salanova,Gonzalez-Roma & Bakker;2002,p.74
جذب به میزان تمرکز و غرق شدن فرد در کار خود اشاره دارد.در این حالت به این دلیل فرد سرسختانه درگیر کار خود میشود که تجربه کاری برای او بسیار لذت بخش است.افراد برای قرار گرفتن در چنین شرایطی حاضر به پرداختن بهایش نیز هستند.
در بعد نیرومندی،فرد در راستای انجام کار خود تلاش قابل ملاحظه ای اعمال کرده و در موقعیت های دشوار پافشاری بیشتری میکند.کارکنانی که از نیرومندی بالایی برخوردارند،بیشتر به واسطه کار خود برانگیخته میشوند و در هنگام وقوع مشکلات و بروز تعارضات بین فردی مقاومت بیشتری از خود نشان میدهند.(سالانوا،آگوتوپیرو،۲۰۰۵).
سومین بعد اشتیاق شغلی ایثار می باشد که بادرگیری شدید روانی کارکنان در کار مشخص می شود و ترکیبی ازاحساس معنی داری، اشتیاق و چالش است. این بعد با مفهوم دلبستگی شغلی^[۲۲] در ارتباط است.
۱۱-۱ خلاصه فصل
در این فصل طی مقدمه ای در مورد اهمیت روز افزون مسئولیت اجتماعی شرکت صحبت شد سپس در بیان مسأله موضوع پایان مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در ادامه مدل مفهومی تحقیق که براساس مبانی نظری تدوین شده بود معرفی گردید و سؤالات، فرضیات، روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری و قلمرو تحقیق بررسی شد.
فصل دوم
ادبیات موضوعی تحقیق
۱-۲ مقدمه
امروزه در دنیا این امر پذیرفته شده است که هیچ شرکت و سازمانی نمی تواند بدون عملکرد مشروع و رفتار های مسئولانه برای طولانی مدت به فعالیت ادامه دهد.
مشروعیت یک شرکت به معنای میزان مسئولیت آن در قبال جامعه همچنین توانایی آن در حفظ منافع کارکنان و دینفعان است. که این امر به پایداری آن کمک می کند. همچنان که کسب و کار به باز تولید منابع مختلف می پردازد- اقتصادی، اجتماعی و طبیعی- در واقع استانداردهای زندگی را برای جامعه افزایش می دهد و تصویر مثبتی را از خود خلق می کند.
اشتیاق شغلی^[۲۳] هم برای کارکنان و هم برای سازمانها اهمیت زیادی دارد.در حقیقت در دنیای عملی کار،ایجاد اشتیاق در کارکنان به عنوان اساسی ترین وظیفه سازمانهای امروزی تلقی میگردد.(تاورز و پرین^[۲۴]، ۲۰۰۳)
تحقیقات گذشته نشان داده است که اشتیاق شغلی منجر به ایجاد پیامدهای مثبتی هم چون گردش مالی کم^[۲۵]، تعهد سازمانی بالا،عملکرد مالی کسب و کار و عملکرد سازمانی بالاتر،شده است.(شافلی و باکر^[۲۶]، ۲۰۰۴)
در مطالعه ای که توسط هارتر و اشمیت و هایز (۲۰۰۲) انجام شده بود آن دسته از واحدهای کسب و کار که در آن ها سطوح نمرات اشتیاق شغلی بالاتر از دیگران بود،از لحاظ عملکرد و سود دهی نیز سرآمد بودند. همانطور که این یافته ها نشان میدهد،شناسایی پیش بینی کننده های اشتیاق شغلی وظیفه مهمی برای رهبران کسب و کار می باشد، هم بدلیل افزایش عملکرد سازمانی و هم بدلیل بهبود تندرستی یا رفاه کارکنان^[۲۷].
در سازمانهای مدرن انتظار میرود که کارکنانشان فعال باشند و ابتکار عمل نشان دهند، و مسئولیت توسعه حرفه ای خودشان را بر عهده گیرند و به استانداردهای عملکرد با کیفیت بالا(عملکرد کیفی) متعهد باشند.بنابراین انها به کارکنانی نیاز دارند که پر از احساس انرژی باشند و خود را وقف کار کنند،و همچنین مجذوب کارشان باشند یعنی کسانی باشند که با اشتیاق مشغول کار میباشند.(شافلی و باکر، ۲۰۰۸)
۲-۲ مسئولیت اجتماعی شرکت
همگام با داغ شدن مبحث مسئولیت اجتماعی شرکت، مطالعات درباره این موضوع باید از دیدگاه ها و رشته های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. به ویژه توجه به این نکته که چگونه مسئولیت اجتماعی شرکت به به جنبه های مختلف دنیای بیرونی آن و و فعالیت های مختلف آن مرتبط است. مسئولیت اجتماعی شرکت در حال حاضر به آسانی با با زمینه های مختلف مانند عملکرد مالی، مدیریت و تصمیمات مدیریتی، و چهارچوب های مختلف برای عملیات های مختلف شرکت مرتبط است. همچنین با رشته بازاریابی ، برند سازی و تمایز کاملاً در ارتباط است. در دهه اخیر، مسئولیت اجتماعی شرکت در منطق جغرافیایی مختلف مورد توجه قرار گرفته است. (هند و دیگران^[۲۸]، ۲۰۰۷).
با توجه به اینکه مسئولیت اجتماعی شرکت در حال حاضر بخشی از هر چیزی است، تعرف دقیق این اصطلاح بیش از پیش مشکل تر شده است. بدون هیچ تردیدی مبانی نظری درباره مبحث مسئولیت اجتماعی شرکت رو به رشد است، اما تعریف آن همچنان کارآسانی نیست. به همین دلیل است که دانشمندان مختلف آن را مفهومی میدانند که نیاز به بحث دارد و ذاتاً پیچیده است و قوانین نسبتاً بازی برای کاربرد دارد. مسئولیت اجتماعی شرکت گاهاً به عنوان اصطلاحی فراگیر شناخته می شودکه مفاهیم مختلف کسب و کار و روابط اجتماعی را تحت پوشش قرار میدهد. با در نظر گرفتن مترادف بودن با بعضی مباحث دیگر و همپوشانی با برخی موارد، مسئولیت اجتماعی شرکت تبیین کننده مفاهیم موجود در ارتباط بین کسب و کار و جامعه است. کسب و کار چه بزرگ یا کوچک، در مکانی در درون جامعه اداره میشود، و باید مسئولیت که در قبال جامعه، مردم و محیطی که در ان فعالیت می کند را بپذیرد. زمان این سؤال که آیا شرکت ها در قبال جامعه مسئولیتی دارند یا خیر، دیگر گذشته است، در حال حاضر آنچه اهمیت دارد میزان مسئولیتی است که آن ها در برابر محیط پیرامون خود نشان می دهند.
در سال های اخیر، این موضوع یکی از دغدغه های اصلی سازمانی داخلی و بین المللی بوده است. و این به خاطر تغییر ارزش ها و نگرش ها همه ذینفعان مانند کارکنان، سهامداران، همچنین جامعه که نماینده دولت، گروه های فشار و موسسات داخلی و بین المللی است. افزایش تحصیلات، رفاه و ارتباطات گسترده و دیگر عوامل مهم محلی به تغییر ارزش ها و نگرش های گروه های مختلف جامعه کمک کرده است. (مهاپترا^[۲۹]، ۲۰۰۷).
امروزه در دنیا این امر پذیرفته شده است که هیچ شرکت و سازمانی نمی تواند بدون عملکرد مشروع و رفتار های مسئولانه برای طولانی مدت به فعالیت ادامه دهد.
مشروعیت یک شرکت به معنای میزان مسئولیت آن در قبال جامعه همچنین توانایی آن در حفظ منافع کارکنان و دینفعان است. که این امر به پایداری آن کمک می کند. همچنان که کسب و کار به باز تولید منابع مختلف می پردازد- اقتصادی، اجتماعی و طبیعی- در واقع استانداردهای زندگی را برای جامعه افزایش می دهد و تصویر مثبتی را از خود خلق می کند.
هنگامی که سعی در تعریف مسئولیت اجتماعی شرکت داریم، به سوالات مختلفی باید جواب داده شود. چه کسی درباره مسئولیت و تصمیم می گیرد و استاندارد های آن را تعیین می کند؟ چگونه تضادهایی که در رابطه با مسئولیت اجتماعی به وجود می آیند، حل می شوند؟
و این هنگامی است که “توسعه سراسری جامعه” مد نظر قرار می گیرد. مقصود اصلی از توسعه گسترش انتخاب های افراد است… و هدف از توسعه ایجاد محیطی توانمند است تا افراد در آن سالم باشند و برای مدت طولانی لذت ببرند و به صورت خلاقانه زندگی کنند. از اینرو، فهم این نکته مهم است که چه سازمان ها این موارد را رعایت کنن یا نه، مسئولیت اجتماعی به قوت خود باقیست. موضوع اصلی در اینجا کسب سود نیست فقط برای سازمان نیست، بلکه این امر فراتر از اندیشه کسب سود است. درک این موارد باعث می شود تا سازمان ها نیاز به مسئولیت اجتماعی شرکت و اجرای آن را در راستای کسب و کار مربوطه احساس کنند. (گوپتا و ساکسنا^[۳۰]، ۲۰۰۶).
در طول نیمه دوم قرن بیستم، ایده قرارداد اجتماعی شرکت مطرح شد که امروزه زیربنای مفهوم CSR را تشکیل می‌دهد. با توجه به بعضی از اثرات نامطلوب تصمیم‌گیری کسب و کار بر جامعه و همین طور با توجه به اعتماد شرکت در ذهن تئوری‌پردازان اقتصادی و اجتماعی خطور کرد. این قرارداد انتظارات جامعه از کسب و کار و همینطور انتظارات کسب و کار از جامعه را تشریح می‌کرد (شاهین و زایری، ۲۰۰۷، ۷۵۵). بر این اساس CSR استانداردی است که رفتارهای شرکت را فراتر از حوزه محدود اقتصادی ارزیابی می‌کند. گرچه تاکنون سیر تکاملی واژه مسئولیت اجتماعی شرکت را داشته‌ایم اما بنظر می‌رسد که همه این واژه‌ها برای استفاده یک هدف مشابه بکار رفته‌اند. واژه‌هایی که عموماً مورد استفاده قرار گرفته‌اند شامل: شهروندان سازمانی و مسئولیت شرکت بوده‌اند (روبینز، ۲۰۰۸، ۳۳۰). جدای از بحث واژه‌شناسی، محور اصلی ایده مذکور این است که کسب و کار باید بپذیرد که نقشی فراتر از نقش صرفاً اقتصادی در جامعه ایفا می‌کند.
بسیاری از اندیشمندان معتقدند که یک تعریف موثق از CSR که مورد پذیرش همه دانشمندان باشد، ارائه نشده است (ر.ک. الوانی، ۱۳۸۴، ۳۱۶ و شاهین و زایری ۲۰۰۷، ۷۵۵) که این امر خود (همانطور که در ادامه خواهد آمد) یکی از مشکلات اساسی در راه پذیرش CSR توسط شرکت‌ها می‌باشد. البته این موضوع که در خصوص اغلب پدیده‌های اجتماعی تعریف واحدی وجود ندارد، از یک طرف ناشی از پیچیدگی عنصر مورد مطالعه و از سوی دیگر ناشی از برداشت‌های متفاوتی است که هر یک از دانشمندان از یک پدیده اجتماعی دارند (الوانی، ۱۳۸۴، ۳۱۷). با اندکی مسامحه بنظر می‌رسد که برنامه CSR به عنوان چتری تعریف شده است که شمار وسیعی از مفاهیم را که سابقاً شکل گرفته‌اند پوشش می‌دهد. این مفاهیم شامل ملاحظات محیطی، روابط عمومی، نوع دوستی شرکت، مدیریت منابع انسانی و رابطه با جامعه می‌باشد. یکی از تعاریف معروف که توسط هیأت کسب و کار جهانی توسعه پایدار (WBCSD) در سال ۱۹۹۹ ارائه شده است، CSR را به عنوان «تعهد مستمر کسب و کار برای رفتارهای اخلاقی و ارائه توسعه اقتصادی در صورتیکه بهبود کیفیت زندگی نیروی کار و خانواده آن‌ها به همراه بهبود کیفیت زندگی جامعه محلی به صورت گسترده باشد»، تعریف کرده است (شاهین و زایری، ۲۰۰۷، ۷۵۵). کریفین و بارنی (۱۹۹۲) مسئولیت اجتماعی را مجموعه وظایف و تعهداتی می‌دانند که سازمان بایستی در جهت حفظ و مراقبت و کمک به جامعه‌‌ای که در آن فعالیت می‌کنند، انجام دهد (بارنی و گریفین، ۱۹۹۲، ۷۲۴). اتحادیه اروپا (۲۰۰۱) در تعریفی دیگر، مسؤلیت اجتماعی شرکت را به عنوان مفهومی تعریف می‌کند که بدان وسیله شرکت‌ها به صورت داوطلبانه تصمیم می‌گیرند که برای داشتن جامعه‌ای بهتر و محیطی پاکیزه‌تر مشارکت نمایند (آلبارد و دیگران، ۲۰۰۷، ۳۹۲).
۳-۲ گسترش اهمیت مسئولیت اجتماعی در عصر جهانی شدن
اعمال مسئولیت اجتماعی برای رفع نگرانی های اجتماعی مصرف کنندگان، ایجاد تصویر مطلوب از شرکت و رشد و توسعه رابطه مثبت بین مصرف کنندگان و سایر ذینفعان است. در عصری که شاهد فساد و رسوایی های سازمان ها هستیم، مسئولیت اجتماعی به طور روز افزونی مورد توجه قرار گرفته است. این امر به ویژه در مورد سازمانهایی صادق است که شهرت منفی و بدی پیدا کرده اند( مانند شرکت هایی که در صنعت نفت و تنباکو فعالیت می کنند) و علاقمند هستند تا تصویر منفی خود را فعالیت های مربوط به مسئولیت اجتماعی تغییر دهند. (مانند Shell , BP). (یون و دیگران^[۳۱]، ۲۰۰۶).
لزوم توجه به مسئولیت اجتماعی به روشنی در حال افزایش است، عوامل پیشنهاد شده به سازمان ها که آن ها را وادار می کند تا در آن ها سیاست های کلی خود قرار دهند، همچنین هنجارهای بین المللی که همین روند را دنبال می کنند. همراه با تکامل مسئولیت اجتماعی، اهرم هایی جدیدی ایجاد می شوند مانند فرایند جهانی شدن که عامل مهمی برای قرار دادن مسئولیت اجتماعی شرکت در رأس امور شده است. شرکت ها باید بپذیرند که مسئولیت اجتماعی به پدیده ای واقعی تبدیل شده است. مسئولیت اجتماعی شرکت، پایه و اساس بسیاری از ارزش های اساسی می باشد که در شکل های مختلف مانند اعمال اجتماعی بیان می شوند.
همچنین، همگام با ورود مسئولیت اجتماعی، شرکت ها راه کسب سود و منافع خود را تغییر داده اند. کسب و کار، همراه با هم نقش ها و مسئولیت هایی که که آن ها برای خود در نظر گرفته اند، باعث شده است تا مسئولیت اجتماعی به عنوان بخشی از هویت آن ها در نظر گرفته شود. مسئولیت اجتماعی امروزه با اهداف شرکت همسان و سازگار شده است. فعالیت شرکت های چند ملیتی در سرتاسر جهان به دقت مورد بررسی قرار میگیرد. (کرتون و تربیلکاک^[۳۲]، ۲۰۰۴).
دلایل بسیاری برای سازمان ها برای پذیرش مسئولیت اجتماعی وجود دارد. اگر چه می توان گفت علت اصلی آن می تواند پایه های اخلاقی باشد، اما این مورد نباید با نوع دوستی و بشر دوستی اشتباه گرفته شود. این ها نتایج اولیه در نظر گرفتن ریسک، تعهدات و منافع شرکت ها می باشد. در فرایند انتخاب این گزینه ها، شرکتها درگیر بررسی هنجارهای مختلف در مورد اینکه چه مواردی تشکیل دهنده استاندارد های قابل قبول رفتار سازمان ها می باشد,هستند.
فشاری که از طرف سازمان های غیر انتفاعی وارد میشود نقش بسیار مهمی را در مجبور کردن شرکت ها برای در نظر گرفتن مسئولیت اجتماعی بازی می کند. سازمان های غیر انتفاعی به طور مؤثری از مشوق های بازار جهت ترغیب شرکت ها حهت مسئولیت پذیر بودن در قبال جامعه استفاده می کنند. شرکت ها در برابر فشارهایی که روی قسمت عملیاتی آن ها تأثیر گذار است بسیار پاسخگو هستند، مانند فشار از طرف مشتریان، فشار از طرف سرمایه گذاران و فشار از طرف رسانه ها.
اگر ارزش ها مد نظر باشد، رهبری سازمان لازم است تا استراتژی های مناسبی را برای همه بازارها- جایی که رقابت می کنند- در نظر بگیرند. (ماک و پلس^[۳۳]، ۲۰۰۶).
مصرف کنندگان برای اطلاعات و آگاهی از محصولاتی که می خرند حمایت شده اند، آگاهی در این مورد که آیا این محصول در شرایط استاندارد نیروی کار، با حداقل ضرر برای محیط زیست و بدون آسیب رساندن به حقوق بشر تولید شده است.کمپین های مصرف کنندگان به عنوان جایگزینی برای مقررات دولتی محسوب نمی شوند، اما با انتخاب شرکت ها بر اساس رعایت مسئولیت اجتماعی می توانند تأثیر بسزایی داشته باشند. مصرف کنندگان از شرکت هایی که محصولات یا خدمات آن ها را خریداری می کنند انتظار بیشتری دارند. در حال حاضر تعداد این مصرف کنندگان آگاه در حال افزایش است. آن ها خواهان آن هستند که که متقاعد شوند رفتار خرید ان ها منجر به سود و منفعت اجتماعی خواهد شد بدون آن که به محیط زیست آسیبی برساند. به این خاطر است که آن ها از شرکت ها میخواهند تا نه تنها محصولات و برند های خوب تولید کنند بلکه به خوبی نیز عمل کنند. این الگوی جدید مصرف شرکت ها را وادار می کند تا استراتژی بازاریابی پیدا کنند که بیشترین ارتباط را با مسئولیت اجتماعی داشته باشد. مصرف کنندگان اکندن نگاه دقیقتری دارند به شرکت هایی که ادعا می کنند در به مسائل اجتماعی توجه دارند. (اوه^[۳۴]، ۲۰۰۷).
وردر و چندلر اشاره می کنند هنگامی که جامعه درباره تعادل بین نیازهای اجتماعی و پیشرفت اقتصادی تفکر دوباره می کنند ، مسئولیت اجتماعی شرکت مورد توجه و اهمیت خاصی قرار می گیرد و به چالش کشیده می شود. اگر چه این چالش و پیچیدگی راه های خلق ثروت را تحت تأثیر قرار می دهد، اما آگاهی از این انتظارات جدید پتانسیلی برای کسب مزیت رقابتی محسوب می شود. با این وجود در طی فرایند تکامل مسئولیت اجتماعی، کسب و کار درک کرده است که فهمیدن بافت فرهنگی که مسئولیت اجتماعی در آن توسعه می یابد ضروری و الزامیست. (ورتر و چندلر^[۳۵]، ۲۰۰۶).
تغییرات شدید جهان امروز کسب و کار را تحت فشار قرار داده است و دلیلی بر آن شده است تا مسئولیت اجتماعی را به عنوان استراتژی در نظر بگیرند. محیط کسب و کار تغییرات چشمگیری داشته است، و مسئولیت اجتماعی یکی از اهرم های مهم برای تغییر شکل رابطه بین کسب و کار و جامعه است. امروزه مسئولیت اجتماعی به عنوان عامل مهم مالی و غیر مالی به شدت در حال رشد و جدید شناخته می شود. اگر مدیریت صحیحی در این مورد صورت نگیرد، شهرت یک سازمام تحت تأثیر قرار خواهد گرفت و تآثیر منفی مستقیم یا غیر مستقیم بر درآمد های مالی آن خواهد داشت. در این محیط جدید، شرکت ها متوجه شده اند که تجارب گذشته آن ها دیگر ارزشی برای فراهم آوردن راه حل قابل اعتماد جهت حل مشکلات امروزی بازاریابی نخواهد داشت. برای مثال در اوایل دهه ۱۹۹۰، شرکت نایکی با تحریم قابل ملاحظه ای ربرو شد بعد از اینکه رسانه ها در مورد شرایط سخت کاری برای کارگران این شرکت در آسیا گزارش دادند. شرکت های دارویی مانند GlaxoSmithKline(GSK) تشخیص دادند که ان ها باید در قبال بیماری ایدز در آفریقا مسئولیت تقبل کنند. هنگامی که شرکت نفتی شل تصمیم گرفت تا تا کشتی Brent Spar را غرق کند یونانی ها تظاهرات بزرگی برگزار کردند. امروزه شرکت ها به خوبی از خطر هایی در صورت عدم رعایت مسئولیت اجتماعی به وجود می آیند آگاه شده اند.( اوه، ۲۰۰۷).
۴-۲ سیر تاریخی مسئولیت سازمانها روندهای سه گانه ذیل را طی کرده است:
۱- مدیریت مبتنی بر حداکثر سود مکتب کلاسیکها
۲- مدیریت مبتنی بر اعتماد دیدگاه مسئولیت پذیری
۳- مدیریت کیفیت زندگی دیدگاه عمومی
با توجه به بعد جدید در مدیریت معاصر، نقش و مهارت و دانش مدیران نیز متفاوت خواهد بود. اگر تا دیروز مدیر با داشتن دانش فنی و تخصصی قادر به اداره سازمان یا شرکت بود و مؤسسه خود را در شرایط رقابتی در وضعیت سود دهی قرار می‌داد، امروزه مدیران علاوه بر دانش یاد شده باید در زمینه مسائل اجتماعی، سیاسی و دانش خط‌مشی‌ گذاری نیز اطلاعات لازم را داشته باشند تا بتوانند مسائل عمومی جامعه را به درستی تشخیص داده، برای هر یک راه‌حلهای لازم را پیشنهاد دهند تا مسائل یاد شده حداقل تأثیر را بر سازمان و شرکت مربوط بر جای گذارد. (قلی‌پور، ۱۳۸۷، ص۱۱۲)

۱) طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الامامیه ، ج ۸، انتشارات مکتب رضویه ، ۱۳۵۱.ش ، ص ۱۷۷ به نقل از شمس، سعید، همان ،ص ۲۸
۲) سوره بقره ،آیه ۲۸۲
۳) همان ،آیه ۲۸۳
۴) نجفی،شیخ محمد حسن،جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،ج ۴۱، انتشارات الاحیاء التراث العربی بیروت، ص ۳۰۷ به نقل از شمس، همان،ص ۳۰
گفتار دوم: کیفر زدایی
سیاست جنایی اسلام در بحث حدود به ویژه در جرایم منافی عفت بیشتر دایر بر پرده پوشی است یعنی این جرایم آشکار نشوند. ضمن اینکه در مبحث زنا ادله اثباتی بسیار سختی درنظر گرفته شده است. یعنی اینکه چهار شاهد با شرایط خاصی، که در فقه گفته می شود چهار شاهد برهمچون میل در سرمه دان شهادت بدهند. یا اینکه شخص زانی چهار بار، در چهار مجلس اقرار کند و تازه اگر بعد از شهادت اگر کسی به زنایی اقرار کند که مجازات آن رجم است و بعد این اقرار را انکار کند این مجازات به مجازات جلد تبدیل می شود و این مورد هم در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است.بنابراین با توجه به محدودیت های اثباتی زنا، عملاً سیاست جنایی اسلام این است که حتی المقدور این جرایم به اثبات نرسند. زیرا وقتی چهار شاهد عادل را با آن اوصاف که نباید در گفته هایشان حتی یک مورد تناقض هم وجود داشته باشد، مطرح می کند می توان به این نتیجه رسید.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بند اول: تشدید بار اثبات
همانطور که بیان شد شارع مقدس با توجه به محدویتهایی که در جهت اثبات جرایم حق ا… در نظر گرفته است از اثبات آسان آن جلوگیری کرده است. راه های اثبات جرم زنا یکی اقرار و دیگری شهادت شهود می باشد که در هر دو مورد با محدویت هایی مواجهه می شویم. در احکام اسلام در بحث اقرار سعی بر پوشیده ماندن گناه مرتکب می باشد لذا شرایطی را برای مقر در چنین جرایمی پیش بینی کرده است. در تعریف «اقرار» ماده ۱۲۵۹ ق.م می گوید: «اقرار عبارت از اخبار به حقی است برای غیر بر ضرر خود.»(۱) که دارای شرایطی می باشد که مقر می بایست دارای اهلیت باشد یعنی: « الف:بالغ و عاقل باشد، ب: قاصد باشد، ج: اقرار منجز باشد، د: مختار باشد. امام خمینی (ره) می فرمایند: زنا به وسیله اقرار ثابت می شود و در آن بلوغ و عقل و اختیار و قصد مقر شرط است.(۲)

۱)حجتی اشرفی، غلامرضا ،قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش، ماده ۱۲۵۹
۲) موسوی خمینی، آیت ا… سید روح ا… ، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، ج ۴، انتشارات دفتر اسلامی قم، ص ۱۸۱ به نقل از شمس ، سعید، همان،ص ۳۱
از دیگر راه های به اثبات رسیدن جرم زنا اقرار زانی به عمل خود در چهار مرتبه می باشد که این نظر مشهور فقها است مانند «شهید اول در لمعه»(۱) و « محقق حلی در مختصر النافع » (۲) و« صاحب ریاض »(۳) و « آیت ا… خویی » (۴) به آن اشاره کرده اند. راه دیگر اثبات بزه زنا شهادت شهود می باشند که از شرایط مهم در شهادت به زنا دیدن با رای العین شاهد به عمل ارتکابی شخص مورد نظر همچون میل در سرمه دان آن هم توسط چهار مرد تا زنا به اثبات برسد.
لذا با مطالعه مواد ۷۴ و ۷۵ و ۷۶ و ۷۷ و ۷۸ و ۷۹ ق.م.ا که در آتیه تحلیل خواهیم کرد، برگرفته از فقه امامیه و نهایتاً قول شارع مقدس می باشد؛ دال بر سختی اثبات جرم زنا بوده و به اثبات نرسیدن این جرم و جرایمی نظیر آن از طرف شارع را می توان استنباط کرد. بنابراین با توجه به موارد بالا احتمال اثبات چنین جرایمی بسیار سخت بوده و عملاً در برخی موارد غیر ممکن می باشد.

۱) عاملی(شهید اول)، شمس الدین محمد بن مکی عاملی ، ترجمه حمید مسجد سرایی، نشر خط سوم،تهران،۱۳۸۲.ش، ص ۲۴۰
۳) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، انتشارات دارالکتب العربی،مصر، بی تا، ص ۲۱۴
۴) طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان احکام بالدلائل، ج ۲، انتشارات موسسه آل بیت، قم،۱۴۰۴.ق، ص ۴۶۴
۶) خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ج اول ، انتشارات النعمان،نجف اشرف ، ۱۳۹۷.ق ، ص۱۷۳
بند دوم: تسهیل در موجبات سقوط مجازات
از مجموع بحث‌ها این نتیجه را می‌توان گرفت که اندیشه دینی در باب مجازات، جامع تمامی نظریاتی است که حقوقدانان، فیلسوفان،جرم‌شناسان و جامعه‌شناسان‌ از ابتدای قرن هیجده میلادی مطرح کرده‌اند. هدف اصلى مجازات‌ها در اسلام ، اصلاح و تربیت مجرمین و بازداشتن آن‏ها و سایر مردم از نزدیک شدن به جرم و حفظ بنیان‏هاى اخلاقى و دینى در جامعه مى‏باشد و هیچ گاه پا را از آنچه عدالت اقتضا می کند فراتر نگذاشته است و این مقتضای عدالت است و همان چیزی است که‌ روسو،بکاریا،بنتام وکانت و دیگر جرم شناسان سالها به دنبال آن بودند اما مکتب اسلام ناب محمدی (ص) آن را بنا نهاده بود. لذا آنچه مجازات در اسلام بر آن مبتنی است،عبارت‌ است از اصلاح و تربیت بزهکار و احسان به‌ او و جامعه،ازاین‌رو اسلام شأن و شخصیت مجرم را نیز،جز در مواردی،مورد توجه قرار می‌دهد و بیشتر به فکر اصلاح جامعه و بعد بازسازی شخصیت مجرم و برگرداندن آن به دامن خانواده و جامعه می باشد. لذا بدین منظور نهادهای ارزشمندی در اسلام همچون قاعده درء و توبه تعبیه شده است.
الف) سقوط مجازات مبتنی بر قاعده درء
یکی دیگر از دلایلی که با ابراز آن می‌توان‌ مدعی بود که در دین اسلام نفس مجازات‌ دارای مطلوبیت چندانی نبوده، بلکه تنها به عنوان یک ضرورت‌ بدان آن متوسل می شویم، قاعده درء می باشد که از مسلمات در فقه اسلام محسوب می‌شود.پیامبر اکرم(ص) فرمودند:«ادرءوا الحدود بالشبهات». (۱)

۱) عاملی،محمد بن حسن(شیخ حر)،وسایل الشیعه،ج ۱۸، انتشارات مکتبه الاسلامیه ،تهران،سال۱۴۰۲ ه.ق ، باب ۲۴ از ابواب‌ مقدمات حدود،حدیث ۴ وهمچنین بنگرید به بابویه قمی(شیخ صدوق)،محمد بن علی بن حسین، من لا یحضره الفقیه ،ج‌ ۴،انتشارات جامعه مدرسین ، قم، بی تا،ص ۵۳،ح ۱۲ و همچنین بنگرید به نجفی، محمد حسن ، جواهر الکلام ، انتشارات دار احیاء التراث العربی،ج۴۱ ، بیروت، بی تا ،صص ۳۰۶ – ۶۴۶
بنابراین «شبهه در لغت به معنای ویژگی میان دو چیز است به گونه ای که یکی با دیگری شباهت پیدا نماید».(۱) «شبهه قاعده درء هنگامی تحقق میابد که شخص به واسطه یقین و اطمینان یا دلیل معتبر به جایز بودن عمل خود مرتکب شود.»(۲)
ترمذی که کتاب سنن وی از صحاح سته اهل تسنن به شمار می رود در روایتی از پیامبر اکرم (ص) در ارتباط با قاعده درء می گوید:«ادرءوا الحدود من المسلمین ما استطعتم، فان کان‌ له مخرج فخلوا سبیله؛ فان الامام ان یخطی‌ء فی العفو خیرً من ان یخطی‌ءٍ فی العقوبه.»(۳)تا جایی که می‌توانید حدود را از مسلمانان دفع کنید و اگر راهی برای مجازات نکردن یافتید،مجازات‌ نکنید چه آن‌که اگر امام در عفو بخشش اشتباه کند و کسانی را عفو کند که مستحق نبوده‌اند بهتر از آن‌ است که در مجازات اشتباه نماید و کسانی را به ناحق‌ مجازات کند .
آیت ا… خویی(ره) می فرماید:« منظور از شبهه موجب سقوط حد این است که شخص جاهل چه قاصر و چه مقصر اعتقاد به حلال بودن وطی خود داشته باشد».(۴) و مرحوم صاحب جواهر نیز در این باره می گوید: «وطی به شبهه عبارت است از اینکه در حالیکه در واقع امر ، فاعل استحقاق وطی ندارد،یقین دارد شرعاً مستحق وطی کردن است.» (۵)

۱) فراهیدی،خلیل بن احمد، العین، ج۳ ، نشر دار لاهجره ،چ اول ، ایران، ص ۴۰۴ به نقل از شمس، سعید، همان،ص ۳۸
۲) صفری، محسن،مطالعه تطبیقی شبهه درء در فقه امامیه ،حقوق ایران و انگلیس، فصل نامه حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره ۳۹، شماره۲،تابستان ۱۳۸۸ه.ش، ص۱۹۵ به نقل از شمس،همان
۳) ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی،ج ۲،احیاء التراث العربی، بیروت،بی تا،ص ۴۳۸
۴) خویی، سید ابوالقاسم ، مبانی تکمله المنهاج، همان ،ص ۳۲
۵) نجفی، محمد حسن ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،ج ۴۱، انتشارات الاحیاء التراث العربی بیروت، ، ص۲۶۲ به نقل از شمس، همان ، ص۳۹
بنابراین هرگاه زانی جاهل به موضوع و حکم عمل ارتکابی خود باشد و یا با علم به اینکه بر وطی مستحق بوده، مرتکب چنین عملی شود و این موارد بر حاکم یقین آور باشد، قاعده درء جاری شده و مجازات از وی ساقط می شود. قانونگذار در مواد ۶۳ و ۶۴ و ۶۵ ق.م.ا به قاعده درء و نقش آن در سقوط مجازات در حدود ا… اشاره کرده است.
ب) سقوط مجازات مبتنی بر انکار پس از اقرار
با وجود جایگاه با ارزش اقرار در میان ادله اثبات دعوی و قاعده مشهور فقهی و حقوقی عدم استماع انکار بعد از اقرار، هر انکاری که بعد از اقرار واقع شود مطلقاً مردود و غیر مسموع نیست. اقرار در لغت به معنای «اعتراف و اثبات کردن امری است.»(۱) و در اصطلاح عبارت است از این که «کسی از حقی که دیگری علیه او دارد خبر دهد.»(۲) چنانچه در ماده ۱۲۵۹ ق.م آمده است «اقرار عبارت از اخبار به حقی است برای غیر بر ضرر خود.»(۳)
حال اگر شخصی صراحتاً به حقی برای غیر، اقرار کند سپس بدون ذکر هیچ گونه دلیل و عذر موجهی و یا با ادعای امر غیرمعقولی آن را انکار نماید، انکار او پذیرفته نمی‌شود و نمی‌توان از اقرار او دست برداشت، زیرا دلیلی بر اعتبار این انکار وجود ندارد و ممکن است منفعت یا ضرری ، او را به انکار اقرار وادار کرده باشد، از این رو وجود این انکار مانند عدم آن می‌باشد و هیچ اثری ندارد.از این رو در ماده ۱۲۷۷ ق.م آمده است: «انکار بعد از اقرار مسموع نیست، لیکن اگر مقر ادعا کند اقرار او فاسد یا مبنی بر اشتباه یا غلط بوده، شنیده می‌شود و همچنین است در صورتی که برای اقرار خود عذری ذکر کند که قابل قبول باشد مثل این که بگوید اقرار به گرفتن وجه در مقابل

۱) راغب اصفهانی، ابو القاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، مصر، چاپ دوم،۱۴۰۴.ق، ص ۳۹۷
۲) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن ، المختصر النافع فی فقه الامامیه، همان،ص ۲۴۳
۳) حجتی اشرفی، غلامرضا، قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش، ماده ۱۲۵۹
سند یا حواله بوده که وصول نشده لیکن دعاوی مذکور مادامی که اثبات نشده مضر به اقرار نیست.»(۱)در یک جمله اقرار زمانی علیه مقر حجت است که علم به کذب آن نداشته باشیم یا حجت شرعیه‌ای بر خلاف آن اقامه نشده باشد. بنابراین بر طبق ماده ۶۹ ق.م.ا : «اقرار در صورتی نافذ است که اقرارکننده دارای اوصاف بلوغ و عقل و اختیار و قصد باشد.»(۲) بنابراین اگر ثابت شود که با تهدید و اجبار از او اقرار گرفته اند یا اگر ثابت شود که در اقرار قاصد نبوده و در حال مستی، خواب و یا بیهوشی اقرار صورت گرفته ، چنین اقراری اعتباری نخواهد داشت.
اما بر خلاف انکار بعد از اقرار در حقوق الناس ، شارع مقدس در دین مبین اسلام نهایت احتیاط را در اثبات جرم های مربوط به حق الله و حدود به کار برده است از این رو در مواردی رجوع و انکار اقرار را مسموع دانسته و حدود با ظهور شبهه ساقط می‌شوند. شیخ طوسی در الخلاف می‌گوید: هرگاه کسی اقرار به حقی نماید سپس از آن رجوع کند حد از او ساقط می‌شود و دلیل ما یکی اجماع فرقه امامیه است و دیگر این که پیامبر(ص) هنگامی که ماعز در نزد ایشان به زنا اقرار کرد دو یا سه مرتبه از او اعراض کردند، سپس فرمودند: شاید او را بوسیده‌ای یا او را لمس کرده‌ای و با این اعراض خود، او را به رجوع از اقرار وادار و تشویق نمودند.»(۳) البته سقوط کلیه حدود الهی به وسیله انکار و رجوع بعد از اقرار، نظر مذاهب اربعه اهل تسنن می‌باشد و به نظر می‌رسد آنچه که در الخلاف آمده، نظر عامه باشد. لذا صاحب جواهر می‌گوید:« شاید منظور شیخ در الخلاف رجوع قبل از کامل شدن دفعات اقرار باشد که در این صورت مخالف با نظر مشهور امامیه نیست.» (۴) و فخر المحققین در ایضاح الفوائد عرض می نماید:« در سقوط رجم به وسیله انکار هیچ گونه خلافی بین اصحاب نیست و اما آیا اقرار به در زنای موجب قتل، با انکار بعد از آن ساقط می‌شود؟ علامه آن اشکال کرده است ولی نزدیکتر به صواب، نزد من این است که تنها رجم

۱) حجتی اشرفی، غلامرضا، قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش ، ماده ۱۲۷۷
۲) منصور، جهانگیر ، قانون مجازات اسلامی ، انتشارات آگاه، چاپ سی و یکم ،۱۳۸۴ه.ش ، ماده ۶۹
۳) شیخ طوسی،محمد بن حسن، الخلاف،ج ۵،موسسه النشر الاسلامیه التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۲۰.ه .ق ،صص۳۷۸ ـ ۳۷۹
۴) نجفی،محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،، ج ۴۱،انتشارات الاحیاء التراث العربی ، بیروت،بی تا، ص ۲۹۳
به وسیله انکار ساقط می‌شود» (۱) و از طرفی مرحوم صاحب جواهر می‌گوید: «بدون هیچ گونه اختلافی رجم با انکار ساقط می‌شود.»(۲) لذا مشهور فقهای امامیه انکار پس از اقرار را فقط در حد رجم آورده اند از جمله «محقق حلی در شرایع »(۳)و شهید اول در «لمعه »(۴) و ثانی در «شرح لمعه »(۵) و خویی در «تکمله »(۶) و امام خمینی (ره) در «تحریر»(۷) می فرمایند: اگر متهم به چیزی که موجب رجم است اقرار نماید و سپس انکار کرد رجم ساقط می شود و اگر به آنچه که موجب آن نمی شود اقرار نماید با انکار ساقط نمی شود. امام خمینی (ره) می فرمایند: احوط آن است که قتل به رجم ملحق می شود. پس اگر به آنچه که موجب قتل است اقرار کند، سپس انکار کند حکم به قتل نمی شود.»(۸) مقنن بنا به نظر مشهور فقها در ماده ۷۱ ق.م.ا به انکار بعد از اقرار و نقش آن در مجازات حدی اشاره نموده است و می گوید:« هر گاه کسی اقرار به زنا کند و بعد انکار نماید در صورتی که اقرار به زنایی باشد که موجب قتل یا رجم است با انکار بعدی حد رجم و قتل ساقط می شود در غیر این صورت با انکار بعد از اقرار حد ساقط نمی شود.»(۹) درباره این موضوع ، ماده ۱۷۲ ل.ق.م.ا بیان می دارد که« انکار بعد از اقرار موجب سقوط مجازات نیست، به‌جز در اقرار به جرمی که مجازات آن حد رجم یا اعدام است که در این صورت در مرحله اول ولو در حین اجراء، مجازات ساقط و به جای آن در زنا و لواط صد ضربه شلاق و در غیر آنها حبس تعزیری درجه پنج ثابت می گردد.»(۱۰ ) همانطور که ملاحظه نمودید مقنن پس از انکار متهم و سقوط حد، مجازات دیگری را برای آن جایگزین نموده است و منظور از عبارت -غیر آنها- اعمالی مانند تفخیذ می باشد.

۱) فخر المحققین ،ابوطالب محمد بن حسن ،ایضاح الفوائد ، ج۴، انتشارات جامعه مدرسین ،قم ،بی تا،ص۲۹۳
۲) نجفی،محمد حسن،جواهر اکلام، همان، ج ۴۱،ص ۲۹۳
۳) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ،همان، به نقل از شمس، سعید ،همان ،ص ۲۷
۴) عاملی(شهید اول)، شمس الدین محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه،همان،ص۲۴۷
۵) لطفی، اسد ا…،همان،ص۶۶۸ نقل از شمس، سعید،همان ،ص ۲۷