و بالاخره آخرین دسته از مفسرین هم قائل به این هستند که مراد از ذکر خطبه‌های نماز جمعه می‌باشد بدین معنی که آیه می‌فرماید وقتی خورشید زوال یافت در روز جمعه و وقت داخل شد مؤذن اذان گفت، پس بشتابید به سوی نماز برای استماع خطبه‌هایی که در آن موعظه و ذکر خدا گفته می‌شود. حال اگر گفته شود که منظور از ذکر همان معنای نماز می‌باشد، اکثریت مفسرین معنای آن را نماز ظهر نمی‌دانند بلکه مراد نماز جمعه خواهد بود و چون آیه در هنگام آمدن کاروان دحیه کلبی نازل شد در حقیقت توبیخ بود برای کسانی که متفرق شدند به همین دلیل خداوند در آیه یازدهم سوره جمعه می‌فرماید: ﴿و إذا رأوا تجارۀ او لهواً انفضوا إلیها و ترکوک قائماً﴾.^[۱۱۹]

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲ – ۳ – ۱ – ۱ – ۵٫ تفسیر ﴿إن کنتم تعلمون﴾
این عبارت نشان‌دهنده اموری با اهمیت است؛ مانند کسی که به او گفته شود: اگر بدانی در این کار خیر است آن‌را انجام خواهی داد.
دوم دلالت بر اینکه اگر کسی از شرکت در این نماز غفلت کند به‌خاطر جهلی است که دارد و نمی‌داند که چه فضیلتی را از دست داده است و هم‌چنین تأکید بر این دارد که اهمال در این کار جز از روی جهالت و نادانی نیست.
﴿إن کنتم تعلمون﴾ مفعول مذکور ندارد؛ یعنی به مجرد این که فهمیدید نماز جمعه اقامه می‌شود باید بر شرکت در آن اهتمام کنید؛ زیرا فضایل این کار امری است بدیهی.^[۱۲۰]
۲ – ۳ – ۱ – ۱ – ۶٫ تفسیر ﴿فإذا قضیت الصلاۀ فانتشروا فی الأرض﴾
گفته می‌شود منظور از این بخش از آیه این است که آنچه که قبل از نماز حرام شده بود، بعد از آن حلال می‌شود. و این‌اشاره به این است که همه چیز بستگی به سعی و اهتمام در دستیابی به مادیات ندارد بلکه فضل خداوند و رحمت او هم باید باشد تا توفیق دستیابی به منافع مادی از جانب خداوند فراهم شود. در تفسیر مجمع البیان گفته شده که این به معنی اباحه است و حتماً واجب نیست که بعد از نماز دست به خرید و فروش و طلب رزق و روزی زد. حتی از پیامبر اکرم ^{«صلّی الله علیه و آله و سلم»} نقل شده که در مورد کلمه «فانتشروا» این‌طور فرمودند که این کلمه به معنی طلب دنیا نمی‌باشد بلکه منظور از «فانتشروا» عیادت کردن از مریض، حضور در مراسمی مانند تشییع جنازه، زیارت برادران دینی و غیره می‌باشد وگفته می‌شود مراد از «فانتشروا» طلب علم می‌باشد.
نظر دیگر این است که از امام صادق^{«علیه‌السلام»} نقل کرده‌اند که نماز مخصوص روز جمعه است و انتشار مربوط به روز شنبه می‌باشد و صاحب بحار می‌فرمایند که این قول نزدیک‌تر به صواب است. زیرا انتشار دلالت بر این ندارد که حتماً بعد از نماز پراکنده شویم بلکه بعد از نماز باید در زمان نماز عصر شروع به تعقیبات و ذکر خداوند کرد؛ زیرا خداوند این روز را جمعه نامیده و اجتماع مسلمانان را مستحب دانسته است. بنابراین همه این روز، روز اجتماع و عید است نه اینکه بخشی از آن صرف مادیات شود و بخشی از آن صرف عبادت.^[۱۲۱]
در دین اسلام بر خلاف یهود و نصارا یک روز خاص برای عبادت و شکرگزاری اختصاص نیافته؛ بلکه همه کارها می‌توانند با ذکر و یاد خدا انجام گیرند؛ بنابراین‌اشکالی نیست که بعد از انجام فریضه نماز در طلب روزی حلال بود.
کلینی در حدیثی حسن – که مانند حدیث صحیح است – از امام محمد باقر ^{«علیه‌السلام»} نقل می‌کند:
إن الله أکرم بالجمعه المؤمنین فسنّها رسول الله«صلی الله علیه و آله و سلم» بشاره لهم وتوبیخاً للمنافقین و لا ینبغی ترکها فمن ترکها متعمداً فلا صلاه له؛
خداوند مؤمنین را به‌وسیله‌ی روز جمعه کرامت بخشیده است و به‌وسیله‌ی روز جمعه به مردم بشارت می‌دهد و منافقین را سرزنش می‌کند؛ پس هر که عمداً این نماز را ترک کند نمازهای دیگر از او قبول نیست.^[۱۲۲]
۲ – ۳ – ۱ – ۲٫ دیگر آیات مرتبط با نماز جمعه
در سوره‌ی مبارکه‌ی بقره می‌خوانیم:
﴿حافِظوا عَلَی الصَّلَوات و الصَّلوه الوُسطی و قُومُوا لله قانتین فَإن خفتم فَرجالاً أو رُکباناً فإذا خفتم فاذکروالله کَما علمکم ما لم تکونوا تعلمون﴾؛^[۱۲۳]
در انجام همه نمازها و نماز وسطی کوشا باشید و از روی خضوع و طاعت برای خدا به‌پا خیزید…
«وسطی» یا به معنای توسط و میانه است (یعنی میان نمازها) و یا به معنای فضل است (یعنی نماز دارای فضیلت است). با توجه به آیه فوق و نیز آیه ﴿إن الصلاه کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً﴾^[۱۲۴] می‌توان بر وجوب نمازهای نه‌گانه مشهور استدلال نمود: ۱٫ نمازهای یومیه؛ ۲٫ نماز جمعه؛ ۳٫ نماز عیدین؛ ۳٫ نماز کسوف و خسوف؛ ۵٫ نماز طواف؛ ۷٫ نماز میت؛ ۸٫ نماز نذر و عهد؛ ۹٫ نماز قضاء.
بیان این دو آیه بر وجوب انجام چیزی که از نظر شرعی نام صلاه بر آن صادق است، دلالت دارد و تنها دو مورد از شمول این دو آیه خارج است:
نمازی که وجوب آن ادعا نشده است؛
نمازی که مستحب بودنش مورد اجماع است.
غیر از این دو مورد همه نمازها تحت عموم آن دو آیه باقی می‌مانند و وجوب همه‌ی آنها ثابت می‌شود.
انگیزه اینکه صلوه وسطی را به امر به محافظت اختصاص داده با آنکه نماز وسطی داخل در نمازهاست آن است که صلوه وسطی برتری‌های فراوانی دارد که باعث بالا بردن منزلت و شأن آن گردیده است و باعث شده است که از بین نمازها به تنهایی نام برده شود، مانند خرما و انار که از همه میوه‌ها از آنها در قرآن نام برده شده است و مانند جبرئیل و میکائیل که از بین همه فرشتگان از آنها نام برده شده است.
در مورد صلاه وسطی اقوال مختلفی گفته شده است. بعضی‌ها گفته‌اند مراد از آن نماز ظهر است؛ چون مشقت بیشتری دارد و در گرما و زمان تابش شدید آفتاب انجام می‌شود. برخی هم گفته‌اند نماز صبح است چون نماز منفرد است و تنها واقع شده و با سایر نمازها قابل جمع نمی‌باشد. خلاصه آنکه اقوال در این زمینه مختلف و متعدد است آنچه که ذکر آن ضروری است این است که از برخی رهبران زیدیه نقل شده که نماز وسطی همان نماز جمعه است در روز جمعه و نماز ظهر است در سایر روزها.^[۱۲۵]
عده‌ای هم گفته‌اند نماز وسطی در میان نمازها پنهان است؛ چنان‌که لیله القدر در میان شب‌ها و اسم اعظم در اسمای الهی و ساعت استجابت دعا در میان ساعات شبانه روز نهفته‌اند.
﴿أقم الصَّلاه لِدُلوکِ الشَّمس إلی غَسَقِ اللَّیل و قرآن الفجر إنّ قُرآن الفَجر کانَ مشهوداً﴾؛^[۱۲۶]
نماز را وقت زوال خورشید تا تیرگی شب، بر پای دار و قرائت نماز صبح را رعایت کن. وقت قرائت نماز صبح‌اشکار، یا مورد گواهی فرشتگان روز و شب است.
(در ادامه نظرات و آرای فقها، به تفسیر آنان از این آیه و ارتباط آن با نماز جمعه خواهیم پرداخت)
﴿إنَّ الصَّلاه کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً﴾.^[۱۲۷]
نماز بر اهل ایمان فرض است و محدود به وقت. یعنی اهمیت وقت شناسی بر هیچکس پوشیده نیست و بهترین روش برای تنظیم اوقات آن، تقسیم عبادات بر حسب ساعات مهمه شبانه روز است.^[۱۲۸]
﴿یا ایُّها الَّذین آمَنوا لا تُلهِکُم اموالُکُم و لا أولادُکُم عَن ذِکرِ الله و مَن یَفعَل ذلکَ فَاولئکَ هُمُ الخاسرون﴾.^[۱۲۹]
﴿و أقِمِ الصّلوه إنَّ الصَّلاه تنهی عَنِ الفحشاء و المُنکَر و لَذِکرُ الله أکبر﴾.^[۱۳۰]
از آنجا که نماز جمعه بر اساس نص آیه قرآن ذکر خداست و از مصادیق اعلای آن می‌باشد لذا اقامه نماز جمعه در نهی از فحشا و منکر اثر بیشتر و عمیق‌تری نسبت به سایر نمازها دارد.
﴿و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشۀ ضنکا و نحشره یوم القیامه اعمی﴾.^[۱۳۱]
اینگونه استدلال می‌شود که وقتی که اقامه و شرکت در نماز جمعه ذکر خداوند محسوب می‌شود، این آیه کسی را که از ذکر خداوند اعراض می‌کند را وعده به عذاب می‌دهد.
﴿و إقیموا الصَّلاه و آتوا الزّکوه و ارکعو مع الرّاکعین﴾.^[۱۳۲]
به این صورت استدلال کرده‌اند که ابتدای آیه می‌خواهد اجزای نماز را نشان دهد که یکی از آنها رکوع می‌باشد و امر به رکوع کردن می‌تواند بر حسب ظاهر آیه نوعی از تأکید باشد. اما ظاهراً آیه رکوع را امر می‌کند در حالی که اگر آیه را تعبیر به نماز جماعت کنیم و اینکه فرمود ﴿وارکعوا مع الراکعین﴾ را تعبیر کنیم متوجه می‌شویم که منظور از «مع الراکعین» نماز جماعت است؛ یعنی از باب تسمیه جزء به کل رکوع را آورده و نماز را اراده کرده است. بر اساس علم اصول فقه تأسیس بر تأکید اولویت دارد. بنابراین آیه در حقیقت نوعی وجوب را در نمازهای جمعه و عیدین دارد زیرا در جاهای دیگر از وجوب نماز جماعت صحبتی به میان نیامده و اینکه اینجا امر به وجوب نماز کرده که با سایرین خوانده شود، حتماً منظور نماز جماعت است. هرچند که احمد بن حنبل که پیشوای حنابله می‌باشد قائل به این است که بر مسلمانان واجب است که نمازهای یومیه واجب را با جماعت بخوانند اما بطور کلی واجب نیست که نمازهای یومیه به جماعت خوانده شوند.^[۱۳۳]
بند دوم: احادیث
روایات و احادیث بسیاری در باب نماز جمعه نقل شده است که می‌توان آن‌ ها را در چند گروه دسته‌بندی کرد. ممکن است این دسته‌بندی‌ها در کتب متعدد احادیث به شکل دیگری صورت گرفته باشد؛ اما از آن‌جا که فقها برای استنباط و اثبات آرای خود از این روایات استفاده نموده اند، امکان تکرار برخی روایات در ابعاد گوناگون نماز جمعه وجود دارد. به جرأت می‌توان گفت که فقهای همه مذاهب اعم از شیعه و اهل تسنن در استدلال‌های خود، بعضاً به روایات واحدی از پیامبر^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} و یا ائمه معصومین ^{«علیهم السلام»} تمسک جسته‌اند. هر یک از پیروان مذاهب مختلف فقهی این روایات را از زاویه‌ای مورد تحلیل و استنتاج قرار داده‌اند و این منجر به آن شده که بتوانند نتیجه‌گیری‌هایی در مورد نماز جمعه، احکام آن و از همه مهمتر پیرامون صحت نمازهای برپا شده در زمان غیبت امام معصوم(ع)، وجوب، عدم وجوب و یا حرمت آن به عمل آورند.
دسته بندی روایاتی که با استناد به آن‌ ها در مورد نماز جمعه نظرات متعددی مطرح شده است:
الف) روایاتی که بر وجوب نماز جمعه حتی توسط غیر امام معصوم دلالت دارند.
روایاتی که دلالت بر این دارند که چنان‌چه نماز جمعه در هر زمانی اقامه شد، واجب است در آن شرکت شود که شامل عصر غیبت هم می‌شود.
روایاتی که بر جایگاه و اهمیت ویژه نماز جمعه نزد ائمه معصومین(ع) دلالت دارند.
روایاتی که می‌توان از آن‌ ها موضع ائمه(ع) را در باب نمازهای جمعه برپا شده توسط خلفا برداشت کرد؛ خود این روایات را در دو دسته می‌توان طبقه‌بندی کرد:

1. 1. روایاتی که دلالت بر این دارند که اقامه جمعه از مناصب خاص ائمه معصومین(ع) می‌باشد و درنتیجه عدم مشروعیت اقامه جمعه در زمان غیبت نتیجه‌گیری می‌شود.

1. 1. روایاتی که بر اجازه ائمه معصومین(ع) بر اقامه نماز جمعه توسط غیر معصوم دلالت دارند.

هـ) روایاتی که نشان‌دهنده احکام نماز جمعه می‌باشند.
الف) روایاتی که بر وجوب نماز جمعه حتی توسط غیر امام دلالت دارند
ما رواه زراره قال: قلت له: علی من تجب الجمعه؟ قال یجب علی سبعۀ نفر من المسلمین و لا جمعه لأقل من خمسۀ من المسلمین أحدهم الإمام فإذا اجتمع سبعه و لم یخافوا أمهم بعضهم و خطبهم؛^[۱۳۴]