و سپس روایات شأن نزول این آیه را که از صحابه و تابعان نقل گردیده، بیان می کند. طبق روایتی از ابن عباس نقل شده که:
«[این آیه] در باره مردی از انصار از قبیله بنی سالم بن عوف که به او الحصیــن می گویند نازل شده است، او دو پسر مسیحی داشت و خود مسلمان بود. به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: آیا آنها را به اسلام اجبار کنم زیرا آنها از غیر مسیحیت سر باز می زنند؟ در این مورد خداوند این آیه را نازل کرد».^[۱۲۶۲]
از مجاهد در شأن نزول این آیه نقل شده که او گفته:
«بنی النضیر و بنی قریظه عده ای از فرزندان انصار را شیر دادند، و آنها بر دین آنها[یهودیان] بودند، هنگامی که اسلام آمد، از خانواده هایشان خواست که آنان را بر اسلام اجبار کنند ولی آیه آنها را منع کرد و فرمود: راهشان را باز بگذارید».^[۱۲۶۳]
با توجه به اینکه هر یک از این روایات، یک واقعه متفاوت را به عنوان شأن نزول آیه معـرفی می کند، به نظر می رسد آیت الله معرفت از نقل آنها، به «اخذ معنای مشترک» آنها عنایت داشته است. به این معنا که در همه این روایات، به گونه ای «عدم اجبار به پذیرش اسلام» مشاهده می شود.
به همین سبب است که ایشان، در مقابل این روایات، به روایات دیگری اشاره می کند که ضحاک و قتاده نقل کردند و شأن نزول این آیه را این گونه بیان نموده اند: «آیه نفی اکراه در شأن اهل کتاب نازل شده است ، اما عرب ها ملتی بی سواد بودند و دین نداشتند لذا با شمشیر بر دین اجبار شدند».^[۱۲۶۴]
و این روایات را مخالف با قرآن عنوان می کند.^[۱۲۶۵]
فصل پنجم
اسرائیلیات در روایات
صحابه و تابعان
از آنجا که بسیاری از اسرائیلیات، از صحابه و تابعان نقل گردیده، لازم است تا جایگاه و نقش صحابه و تابعان، در این دسته از روایات مشخص شود. بنابراین، در این فصل، به بررسی نظری و عملی این روایات در تفسیر علامه طباطبایی و آیت الله معرفت، خواهیم پرداخت.

۵-۱٫ علامه و اسرائیلیات
دیدگاه علامه، در باب اسرائیلیات در دو عنوان «رویکرد نظری» و «رویکرد عملی» بررسی می شود:
۵-۱-۱٫ رویکرد نظری
آنچه از بررسی اسرائیلیات در المیزان به دست می آید این است که علامه طباطبایی در هیچ موضعی از این کتاب، به تعریفی از اسرائیلیات تصریح ننموده است.
اما می توان با جست و جو در لا به لای کلمات ایشان ، تعریفی را استخراج نمود. برای دستیابی به این تعریف، توجه به مؤلفه های زیر ضروری به نظر می رسد:
۵-۱-۱-۱٫ خاستگاه ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی
علامه، ذیل تفسیر آیه ۱۹ سوره مائده، به دنبال بحثی تاریخی پیرامون پیدایش علوم عقلی در بین مسلمانان، به وضع علمی مسلمانان از ابتدای حضور پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در مدینه اشاره می کند و اولین قدم آنان در تدوین علم را، حفــظ قرآن و قرائــت آن و همچنین حفــظ روایات می دانــد و می نویسد:
«مردم در عهد رسول خداصلی الله علیه وآله (منظورمان ایام اقامت آن حضرت در مدینه است) جدید العهد با تعالیم اسلامى بودند، و حالشان در تدوین علوم و صناعات شبیه‏تر به حال انسان هاى قدیمى بود که با ذهنى ساده و غیر فنى به بحث هاى علمى مى‏پرداختند، البته با همه عنایتى که به تحصیل و تحریر علم داشتند، و لذا نخستین گام به حفظ قرآن و قرائت آن و سپس حفظ احادیث پرداختند، یعنى سخنانى که از رسول خدا صلی الله علیه وآله و با یک واسطه از آن حضرت مى‏شنیدند حفظ مى‏کردند، و از حفظ براى دیگران نقل مى‏نمودند؛ چون (به جز افرادى که اى بسا از عدد انگشتان تجاوز نمى‏کردند) کسى نوشتن را نمى‏دانست.»^[۱۲۶۶]
گام دوم، بر اساس دیدگاه علامه مناظرات کلامی بود که گاهی بین مسلمانان و غیر مسلمانان انجام می گرفت:
«قدم دومى که در مسیر علم برداشتند، مختصر مناظراتى در خصوص علم کلام بود، که یا در بین خود داشتند و یا با بعضى از غیر مسلمانان و صاحبان مذاهب بیگانه، مخصوصاً یهودیان و مسیحیان، …از همین جا بود که علم کلام پیدا شد».^[۱۲۶۷]
به نظر می رسد از دیدگاه علامه، مراودات رسمی یهودیان و مسیحیان با مسلمانان، همین مناظرات بود که زمینه گفت و گوی علمی را بین آنان فراهم می ساخت.
پس از این، به توقف سیر صعودی علمی و تغییر خلق و خوی مسلمانان در طی فتوحات اسلامی پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله اشاره می کند و شاهد آن را شیوع تقسیم امت اسلام، به «عرب و غیرعرب» و رفتار سلطنتی معاویه در زمان خلافتش در شام عنوان می نماید.^[۱۲۶۸]
و وضع حدیث را پس از این جریان، این گونه بیان می کند:
«حدیث در آن زمان به نحو چشمگیرى رواج یافت و نقل و ضبط احادیث فراوان شد، به حدى که عمر بعضى از صحابه را به علت افراط در نقل حدیث، از روایت نقل کردن، نهى کرد. از سوى دیگر، عده‏اى از اهل کتاب به اسلام در آمدند و محدّثان، مطالب بسیارى از کتاب ها و داستان هاى انبیاءعلیهم السلام و امت هایشان را شنیدند و شنیده‏هاى خود را با احادیث رسول خداصلی الله علیه وآله، مخلوط نموده، و جعل احادیث دروغین و دستبرد در احادیث صحیح را آغاز نمودند که امروز در میان احادیثى که از طرق صحابه و راویان صدر اول از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده موارد بسیار زیادی از آنها یافت مى‏شود که قرآن کریم به ظاهر الفاظش آنها را دفع مى‏کند».^[۱۲۶۹]
از کلام علامه، چند نکته برداشت می شود:
اولاً اینکه علی رغم پسرفت و رکود در زمینه اخلاق و رفتار اسلامی در میان مسلمانان، نقل احادیث رواج زیادی پیدا کرد. این مسئله – همان گونه که علامه نیز اشاره می کند- زمینه ورود اسرائیلیات را فراهم آورد.
ثانیاً مسلمان شدن عده زیادی از اهل کتاب باعث آمیخته شدن احادیث منقول از پیـامبر اکــرم صلی الله علیه وآله با خرافات اهل کتاب شد.
ثالثاً با توجه به کلام علامه، بیشترین جعلیات متأثر از اهل کتاب را در میان روایات صحابه و راویان صدر اول می داند که یا مستقیماً از پیامبر به نقل حدیث پرداختند و یا سخن خود را در قالب «سخن صحابی» نقل نموده اند. بنابراین؛ شیوع این روایات، پس از رحلت نبی اکرم صلی الله علیه وآله می باشد.
رابعاً از کلام علامه، به نظر می رسد که شیوع اسرائیلیات در کلام صحابه صدر اول، نسبت به کلام ائمه معصومان علیهم السلام، بیشتر و گسترده تر می باشد ؛ به عبارت دیگر، جعل در روایات ائمه علیهم السلام نیز، وجود دارد ولی به علت هشداری که همواره آن حضرات، به یاران خود می دادند، اسرائیلیات، نسبت به روایات صحابه و تابعان، کمتر وارد روایات ائمهعلیهم السلام گشته است.
خامساً به نظر می رسد، نهی عمر از نقل حدیث به دلیل زیاده روی، با توجه به آنچه در روایات آمده، متوجه کعب الأحبار یهودی می باشد؛ چرا که عمر، در زمان منع نقل حدیث، او را ابتدا، در نقل حدیث آزاد گذاشته بود. ولی وقتی او در این مسئله زیاده روی کرد از نقل حدیث منع نمود.^[۱۲۷۰]
آقای دیاری در این باره می نویسد:
«به نظر می رسد صحابه در آغاز، به کعب الأحبار اطمینان داشته اند، اما پس از مدتی برخی از آنان با پی بردن به دروغ پردازی و ماهیت یهودی وی، به سخنان او با دیده شک و تردید نگریسته او را تکذیب کردند. شخص عمر نیز کعب را از نقل حدیث منع کرد و او را تهدید به تبعید به سرزمین خود نمود…».^[۱۲۷۱]
بنابر آنچه گفته شد، مشخص گردید که مؤلفه اول، همان مسلمان شدن اهل کتاب در زمان گسترش فتوحات اسلامی می باشد.
امــا پیدایش اســـرائیلیات در تفسیــر و حــدیث، به زمانی پیش از این، یعنی زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله باز می گردد؛ زیرا افرادی چون «تمیم داری» و «عبدالله بن سلام» در زمان آن حضرت به اسلام گرویده اند و صحابیانی با سطح علمی پایین، – با وجود نهی شدید پیامبرصلی الله علیه و آله- به آنها رجوع می کردند.^[۱۲۷۲]
۵-۱-۱-۲٫گستره اسرائیلیات در منابع اسلامی
علامه ذیل تفسیر آیه ۶ سوره حجر ضمن اشاره به احادیث فراوان دالّ بر عدم وقوع تحریف در قرآن، با توجه به لزوم عرضه روایات بر آن، ضمن اشاره به عدم صحت سخن کسانی که این روایات را محدود به روایات فقهی کرده اند، می گوید:
«…معلوم است که اگر در روایات دسیسه و دستبردى شده باشد، تنها در اخبار مربوط به فقه و احکام نبوده؛ بلکه اگر دشمن انگیزه دسیسه در اخبار داشته انگیزه اش در اخبار مربوط به اصول و معارف اعتقادى، قصص انبیاء و امم گذشته، و همچنین اوصاف مبدأ و معاد قوى‏تر و بیشتر بوده است. و لذا مى‏بینیم روایات اسرائیلى که یهود داخل در روایات ما کرده‏اند و همچنین نظائر آن غالباً در مسائل اعتقادى است نه فقهى».^[۱۲۷۳]
بنابراین، یکی دیگر از مؤلفه های اسرائیلیات از نظر علامه «محل وقوع» آن است. بر اساس، این کلام، ایشان معتقد است، روایات اسرائیلی میان روایات اعتقادی و قصص انبیاءعلیهم السلام و امّت های پیشین، بیش از روایات فقهی نفوذ یافته است.
۵-۱-۱-۳٫ عوامل پیدایش و گسترش جعل حدیث
علامه، به سه عامل در جعل و دستبرد حدیث اشاره می کند:
۵-۱-۱-۳-۱٫ حرمت و تقدس مصاحبت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله)
اولین عامل، حرمت و تقدسی می باشد که مردم برای مصاحبت با رسول خداصلی الله علیه و آله، حفظ حدیث از او و حتی کرامت جایگاه صحابی وتابعی قائل بودند.^[۱۲۷۴]
این مسئله مردم را به زیاده روی در اخذ حدیث، حتی از تازه مسلمانان اهل کتاب خواند و رقابت شدیدی را در به دست آوردن موقعیت، به منظور فخرفروشی به دیگران، در بین راویان حدیث ایجاد کرد.^[۱۲۷۵]
بنابراین به جای اینکه سخنان راوی بررسی شود به حکم اینـکه اوصحابی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بوده و یا از آن حضرت، روایتی نقل می کرد، دارای تقدّس و حریمی می شد که مسلمانان به حکم همین عنوان، سخن او را می پذیرفتند.
در این میان، اشخاص زیادی از جمله یهودیان و مسیحیان به ظاهر مسلمان، از این موقعیت سوءاستفاده کرده و هر آنچه می خواستند وارد روایات اسلامی می کردند.
۵-۱-۱-۳-۲٫ حرص شدید بر جمع آوری احادیث بدون سنجش آن