۲-۴-مدیریت دانش چیست؟
در قرن بیست و یکم جوامعی موفق و توسعه‌یافته به احتساب می‌آیند که جایگاه علم، دانش و اندیشه در آن‌ ها عالی‌تر و همچنین منزلت پژوهشگران، عالمان و دانشمندان نزد آن‌ ها بالاتر و افزون‌تر است. در دنیای امروز، سازمان‌ها در رویارویی با محیط‌های غیرقطعی و غیر قابل پیش‌بینی کسب و کار خود، برای رسیدن به موفق پایدار و رقابت نیاز به توسعه و تقویت مدیریت دانش خود دارند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تاکنون تعاریف مختلفی از مدیریت دانش ارائه شده است. به عنوان مثال می‌توان به تعریف زیر اشاره نمود:
“مدیریت دانش کشف و مدیریت سطوح مختلف دانش از اشخاص، تیم‌ها و سازمان‌ها در جهت افزایش کارایی سازمان است.” برای درک مدیریت دانش، لازم است دانش و تفاوت آن از اطلاعات را شناخت. همانطور که نشان داده شد، اطلاعات و دانش نقاطی در امتداد افزایش ارزش و نقش بشر هستند. داونپورت و پروساک به این مسئله اشاره نمودند که بعضی از محققین علاوه بر سه طبقه‌بندی داده، اطلاعات و دانش، به مسائل دیگری مانند حکمت^[۵۳]، بصیرت^[۵۴]، تصمیم‌گیری و عمل را نیز توجه نموده‌اند. هر چند آن‌ ها ترجیح دادند که به طبقه‌بندی سه‌تایی (دانش، اطلاعات و داده) بسنده کنند ولی بر این مسئله تاکید داشتند که تفاوت بین آن‌ ها بسیار مهم است. ناتوانی در تشخیص تفاوت بین این سه می‌تواند باعث ناکارآمدی، بیهودگی و ضررهای اقتصادی بسیار زیادی برای سازمان است.
به طور کلی مدیریت دانش در اختیار گرفتن دانش کارکنان سازمان و حتی دانش خارج از سازمان و انتشار به هنگام آن برای انجام وظایف موجود در سازمان می‌باشد، که رشد و توسعه بیشتر سازمان را در پی خواهد داشت. هدف مدیریت دانش شناسایی، جمع‌ آوری، دسته‌بندی و سازماندهی، ذخیره، اشتراک، اشاعه و در دسترس قرار دادن دانش در سطح سازمان می‌باشد. در سازمان‌هایی که به شکل سنتی اداره می‌شوند دانش از بالا به پایین در طول خطوط سازمانی در جریان است. در این صورت دانش به ندرت در زمان درست و در جایی که بیشترین نیاز به آن وجود دارد، قابل دسترس است.
اما در سازمان های دانش محور که به اجرا و پیاده‌سازی مدیریت دانش پرداخته‌اند، دانش در کل سازمان جاریست و هرکس به فراخور نیاز خود در زمان مناسب می‌تواند از آن در جهت انجام وظایف خود استفاده کند.
۲-۴-۱-انتقادات وارد بر مدیریت دانش
در این بخش برخی از انتقادات وارد بر مدیریت دانش را به طور خلاصه مورد بررسی قرار می‏دهیم. به عنوان مثال، در یک مورد کاوی توسط لیغ دونوگو^[۵۵] انجام شد، رؤسای شرکت دریافتند که تکنولوژی جدید اینترانت به طور عمده توسط کارکنان برای چک کردن منوی تریای سازمان استفاده شده است. ساندرا موفت^[۵۶] و ردنی مکادم^[۵۷] به سناریوی آشنایی اشاره می‏کنند که در آن مدیران میلیون‏ها دلار صرف تکنولوژی‏های جدید می‏کند. فقط برای اینکه دریابند که بازگشت سرمایه‏ها اندک بوده است. آنان همچنین به یک هراس مشترک در تبدیل دانش ضمنی به صریح اشاره می‏کنند که سازمان‏ها عینیت بخشیدن و تثبیت دانش را (با غفلت کامل از عنصر انسانی مدیریت دانش) سرانجام به اطلاعات ساکن و ناکارآمد تبدیل می‌کنند. ریچارد مکدرموت^[۵۸] مورد بزرگتری از عدم انعطاف‏پذیری را توصیف می‏کند که در آن یک کمپانی تولیدات پرمشتری تلاش کرد تا یک مخزن دانش ایجاد کند اما نتیجه‏اش ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی نامنسجم بود. کارمندان می‏دانستند که کار آن‏ها بسیار متنوع‏تر از آن است که بتوان آن را در یک بانک اطلاعاتی گردآوری نمود. با این همه رئیس شرکت فقط برای اینکه دریابد که بانک اطلاعاتی فاقد اطلاعات مثمر ثمر برای آن‏ها در ارتقای فرایندهای کاری و یادگیری مشارکتی است؛ آنان را به انجام آن مجبور کرد. مجموعه مقالات سال گذشته ایفلا تحت عنوان مدیریت دانش، کتابداران و کتابخانه‏ها در طلب حق خود به شکست بسیاری از سیستم‏های مدیریت دانش در انطباقشان با نیازها و انتظارات شرکت‏ها اشاره می‏کند و در یک نتیجه‏گیری بحث‏برانگیز اظهار می‏کند که این شکست‏ها بخاطر ضعف آموزش استفاده کننده است و اعلام می‏کند که راه‏حل برای حل این مشکل وارد کردن کتابداران است که همه چیز را درباره آموزش استفاده کننده می‏دانند. ما این نتیجه‏گیری را بحث‏برانگیز می‏خوانیم، چرا که بخاطر عدم شواهد عملی، فرض عمومی بر این است که شکست به استفاده‏کنندگان مربوط می‏شود؛ نه سیستم‏های جدید و واقعیت این است که توجهی به دیگر عوامل احتمالی مثل مسائل توسعه سیستم‏ها نمی‏شود.
محققین و دانشگاهیان دیدگاه متفاوتی در خصوص مدیریت دانش اتخاذ کرده و گستره‌ای از راه‌ حل ‌های فناوری تا مجموعه‌ای از دستورات عملی را در نظر دارند. به عنوان مثال اکثر مدیران تجاری، قابلیت‌های کامپیوترها و فناوری‌های ارتباطی را در مدیریت دانش باور دارند، این افراد استدلال می‌کنند که فناوری اطلاعات می‌تواند از انبوه اطلاعات ذخیره شده در منابع قدیمی مانند مراکز فروش، کارت‌های اعتباری مشتریان، فروش‌های تبلیغاتی و اطلاعات مربوط به تخفیف‌های مقطعی، «دانش» فراهم آورد. یا برخی دیگر بر این باورند که «دانش» در ذهن انسان‌ها است و آموزش کارکنان و انگیزه عوامل کلیدی مدیریت آن به شمار می‌روند.
۲-۴-۲- تاریخچه و علل پیدایش مدیریت دانش
در سال ۱۹۷۹، حسابدار سوئدی به نام کارل اریک سیوبی^[۵۹] که بعدها به عنوان یکی از بنیانگذاران علم مدیریت دانش معرفی شد، با پرسشی بزرگ روبرو گردید. دفاتر حسابداری (ارزش دفتری) یکی از شعبه‌های معروف سازمانی که او در آنجا کار میکرد، تنها یک کرون ارزش نشان میداد. در حالی که ارزش واقعی سازمان، به مراتب بیشتر از این‌ها بود. در این هنگام، وی متوجه شد که ترازنامه مالی شرکت او تنها ارزش دارایی فیزیکی آن را که شامل چند میز و ماشین تحریر بود نمایش میدهد و ارزش واقعی سازمان وابسته به شایستگی کارکنان سازمان و چیزی را که جمع کارمندان سازمان به عنوان یک فکر و مغز جمعی تشکیل میدادند، وابسته است.
سیوبی و دیگران، این یافته را به نام “دارایی فکری” و “دارایی ناملموس” معرفی کرد و آن را در کنار داراییهای ملموس قرار داد. به این ترتیب، تعداد نوشته ها، سمینارها و … در این زمینه رشد کرد و موضوع به طور جدی در دستور کار دانشمندان علم مدیریت و مدیران سازمانهای بزرگ قرار گرفت.
در جدول زیر فهرست نخستین حرکتها و وقایع مهم در رابطه با مدیریت دانش، ارائه میشود.
جدول ۲-۲: نخستین تلاشها در راستای مدیریت دانش

سال
طرح کننده
رویداد
۱۹۸۶
سیوبی / کونراد
ترازنامه نامشهود
۱۹۸۶
کارل ویگ
ابداع مفهوم مدیریت دانش
۱۹۸۹
شرکتهای مشاور مدیریتی بزرگ
شروع تلاشهای درونی برای اداره رسمی دانش
۱۹۸۹
ارزش واترهاوس
یکی از پیشروها برای تکمیل مدیریت دانش در استراتژی تجاریاش
۱۹۹۱
بازبینی تجاری هاروارد (نوناکا و تاکوچی)
یکی از نخستین مقالات منتشر شده در مورد مدیریت دانش

جنگ چریکی به نبردی گفته می شود که نیروهای جنگی آن از افرادی که تابع مقامات رسمی نظامی نیستند ، تشکیل شده است و شیوه ی آن جنگ نامنظم نظیر دام گستری ، خرابکاری و جنگ و گریز در خطوط دشمن است .
کارلوس ماریگلا ، که خود از رهبران و نظریه پردازان جنگ چریکی است معتقد است :
چریک شهری کسی است که علیه دیکتاتوری نظامی دست به کار قیام مسلحانه شود و از رویه غیر معمول استفاده می نماید به عنوان یک انقلابی سیاسی ، یک وطن پرست سرسخت برای نجات ملت و دوستدار آزادی می باشد.) امجدی ، ۱۹،۱۳۸۳)

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

جنگ چریکی به معنای معاصر آن ، از اوایل قرن نوزدهم میلادی متداول شد . این شیوه در جریان جنگ های استقلال اسپانیا علیه ارتش اشغالگر ناپلئون به عنوان یک اسلوب کارا ، در مبارزه انقلابی شهرت یافت . در این جنگ ها ، برخی از چریک های اسپانیایی با تقسیم شدن به دسته های کوچک و نامنظم ، به طور سریع و ناگهانی به نیروهای ناپلئون حمله کرده و با غافلگیری ، در جنگ های تن به تن ، آنها را نابود می کردند . واژه اسپانیایی (Guerrilla warfare ) به معنی جنگ کوچک از همین زمان رایج شد . برخی از ابتکارات جنگ های چریکی به سبک جدید را به لورنس عربستان نسبت می دهند . او که در آغاز ، دستور های فرمانده هان خود را اجرای می کرد ، در عمل به این نتیجه رسید که دلیلی ندارد نیروهای عرب ، به صفوف منظم و سازمان یافته به ارتش عثمانی حمله کنند و با آنان به شیوه کلاسیک نبرد کنند ، زیرا ارتش اعراب از لحاظ نفرات و تجهیزات بر عثمانی برتری ندارد.جنگ های چریکی ، درجنگ جهانی دوم و پس از آن در آسیا به اوج خود رسید . در دهه های بیست و سی قرن بیستم میلادی ارتش های دهقانی ((مائو)) در جنگ با نیروهای ملیون به شیوه های مبارزه چریکی متوسل شدن . مائو از تجربیات علمی خود و نیروهای تحت فرمانش ، در مورد عملیات چریکی اصول را استخراج کرد و آن را با ایدئولوژی مارکسیم در هم آمیخت . او با چنین عملی تغییر بنیادین در افکار مارکسیستی و نگرش انقلابیون کشورهای جهان سوم پدید آورد . این عمل مائو تنها یک دکترین محسوب نمی شد ، بلکه یک کتاب درسی کامل بود که در اختیار انقلابیون چینی و انقلابیون سایر کشورها قرار می گرفت . با پیروزی مائو در سال ۱۹۴۹ م شیوه جنگ چریکی ، برای تغییر در دنیای بیرون ، دارای ارزش خاصی گردید . به هر حال رسوم جنگ های پارتیزانی در خارج از چین ، هرگز به سستی نگرایید . این تکنیک مورد استفاده انقلابیون دیگر کشورها قرار گرفت . همچنین بعدها به وسیله هوک بالا هاپ در فلیپین علیه آمریکایی ها ، به وسیله آفریقاییان بر ضد بریتانیایی ها ، توسط کوبایی ها مورد استفاده قرار گرفت . (همان منبع:۲۰)
یکی از مهمترین نظریه پردازان جنگ چریکی در آمریکا لاتین (( آلبرتو بایوجی راد )) است ملیت او کوبایی بود ولی در ارتش اسپانیا خدمت می کرد . او تجربیات زیادی در جنگ های چریکی کسب کرده بود و بعدها در جنگ داخلی اسپانیا و پس از آن در کوبا بهره برداری شایسته ای از آنها کرد. او پس از مهاجرت به مکزیک ، اقدام به آموزش انقلابیون آمریکای جنوبی نمود . در این تدریس ها بود که با شاگرد ان ارزنده اش فیدل کاسترو و ارنستو گوارا دلاسرنا (چه گوارا) آشنا شد . بایو ، کاسترو و افرادش را تحت تعلیم و تدریس مستقیم خود گرفت و در مدتی کوتاه آن ها را برای رفتن به کوبا آماده کرد ( امجدی،۱۳۸۳ ،۱۶)
در پنچم نوامبرسال ۱۹۶۵م کاسترو و یارانش به سوی کوبا حرکت کردند بایو با آنان همراه نشد . ولی از دور با تماسهایی که با کاسترو داشت ، تمام عملیات را رهبری می کرد . همواره با نیروهای کاسترو که در کوه های شرقی کوبا پنهان بودند ، در تماس بود و با آگاهی کامل از نتیجه ی مثبت جنگ های انقلابی با روش های تروریستی به کاسترو نوشت :
باید با زبده ترین افراد و تمام امکانات موجود جنگی ، به خرابکاری و ترور بپردازی و به اعدام انقلابی اشخاص عالی رتبه پلیس و ارتش اقدام نمائید.(همان منبع:۲۲)
چه گوارا یکی از چریک های طرفدار و پیرو کاسترو بود که تحت تدریس و تعلیم بایو قرارگرفت . اوکه آرژانتینی بود به گفته بایو ، بهترین ، مهمترین و شایسته ترین شاگرد او در تمام دوران آموزشهای جنگ چریکی بوده است .(همان منبع:۲۲)
در سال ۱۹۶۷م ((رژیس دبره )) انقلابی جوان فرانسوی ، با نوشتن کتاب (( انقلاب در انقلاب )) مکتب چریکی را به صورت یک شیوه انقلابی رسمیت بخشید. کار او موید این نکته بود که گروه کوچکی از افراد می توانند از طریق جنگ های چریکی تشکیل دهنده اساس یک انقلاب سوسیالیستی شوند.این نظریه از جهت نظری ، تقریبا در هر منطقه و محلی قابل اعمال بود . از نظر روانی نیز ارضاء کننده بود ، زیرا بر این عقیده بناء شده بود که ملل کوچک با کوشش های خود قادر خواهند بود با کشورهای بزرگ مبارزه کرده و آنها را شکست دهند. این دکترین در عمل با شکست مواجه شد . گروه چریکی بولیوی که چه گوارا رهبری آن را برعهده داشت ، طرح انقلابی را برای تمام کشورهای آمریکای جنوبی تهیه دیده بود ولی در مقابل ، نیروهای بولیوی که با تاکتیک های مدرن جابجایی سریع جنگ افزارهایی همچون هلی کوپتر مجهز بود، شکست خورده ، نابود گردیدند . کشته شدن نابهنگام چه گوارا (۳۹ سالگی) در تاریخ جنگ های چریکی ، از او الگویی ساخت که شرایط احساسی مرگ قهرمانانه اش ، به تقویت افکار انقلابی مورد نظرش انجامید.
دریک جمع بندی و تقسیم بندی کلی ، جنگ های چریکی را که طی سه دهه ، در بسیاری از کشورهای جهان سوم تجمع و تکامل یافته بود ، می توان به چهار دسته تقسیم کرد.
۱-جنگ چریکی براساس نظریه ی مائو
۲-جنگ چریکی بر اساس نظریه ژنرال جیاپ
۳-جنگ چریکی براساس تئوری کاسترو ، چه گوارا و رژیس دبره
۴-جنگ چریکی براساس نظریه کارلوس ماریگلا
الف) دسته اول که براساس نظریات فردی چون مائو استوار است و معتقد به ایجاد ارتش خلق و نبرد توده ای است . با توجه به اهمیت تزهای ارائه شده از سوی مائو و جیاب در اینجا به اختصار به بررسی آرای این افراد می پردازیم ، تئوری مائو را می توان به دو بخش تقسیم کرد : بخش اول حاوی اصول سیاسی و بخش دوم شامل اصول صرفا نظامی است مائو در آن خود به ضرورت تجزیه و تحلیل اجتماعی و اقتصادی و ساختار سیاسی جامعه توجه ویژه دارد و بر نیاز بر درک بافتهای اجتماعی و اقتصادی جامعه برای تعیین شکل فعالیت های انقلابی و بهره برداری از تضادهای موجود تاکید کرده است در یک مقایسه ساده می توان گفت که نظرات مائو در عین تجدید نظرهای اساسی به نسبت دیدگاه های تئوریسین های بعدی جنگ چریکی به اصول مارکس و انگلس بسیار وفادار تر است مائو ضمن مطالعه وضعیت چین چهار ویژگی عمده را مشاهده کرد
پهناور و نیمه مستعمره بودن چین ۲- داشتن یک دشمن نیرومند ۳- کوچکی و ضعف ارتش سرخ در مقایسه با ارتش کومینگ تانگ ۴- تعیین کنندگی نقش رهبری حزب کمونیست (دستخواه ، ۱۹۷۶، ۴۵)
مسائل فوق منجر به اتخاذ خط مشی مائو گردید این مشی دو ویژگی اساسی داشت : یکی ضرورت تشکیل ارتش خلق برای مبارزه با ارتش کومینگ تانگ و دیگری طولانی بودن مبارزه و تحقق انقلابات آنچه که سبب شد انقلاب چین و مائوئیسم بر جریانات چپ و بویژه اقشار جوان در دیگر کشورها تاثیر گذار باشد شیوه مبارزات ای مائو و اصول نظامی اوبود چکیده نظریات مائو در این خصوص عبارتند از :
اول به نیروهای پراکنده و دورافتاده دشمن حمله کن ، آنگاه به نیروهای متمرکز متراکم و نیرومند.
در آغاز بر شهرهای کوچک و متوسط و سرزمینهای وسیع روستایی چیره شو آنگاه در مرحله بعدی شهرهای بزرگ را به زیر سلطه در آور
تجزیه نیروهای اصلی و موثر دشمن را در سرلوحه کار خود قرار بده ، تغییر و نگهداری یک شهر یا منطقه نباید هدف اصلی تورا شامل شود.
تلاش کن روش جنگی را کاملا اجراء ، شجاعت در نبرد ، نترسیدن از قربانی دادن ، نهراسیدن از خستگی و جنگ پی در پی
با توسل به تحرک در رزم به تجزیه کامل سپاه دشمن بپردازی
در هر نبرد باید قرار خود را به صورت یک نیروی کاملا برتر متمرکز ساخته و به محاصره کامل دشمن پرداخته و بکوشی آنرا به طور کلی از بین ببری و اجازه هیچ گونه گریزی را ندهی
هیچ نبردی را بدون آمادگی آغاز نکنی در صورت که به پیروزی اطمینان نداری مبارزه مکن.
در خلال حمله به شهرها بدون کوچکترین تزلزل در صد تسخیر آن دسته از نقاط شهرها باش که از استحکامات دفاعی ضعیف تری برخوردارند.
از فواصل میان نبردها برای استراحت ، کارآموزی و تحکیم وضع سربازان استفاده کن
( سیری ، ۱۳۷۹، ۶۵).
این استراتژی بر این واقعیت استوار است که رژیم حاکمه همیشه داری نفرات و نیروهای برتر است مائو چکیده جریان چریکی را به صورت این صورت خلاصه می کند : دشمن حمله می کند ما عقب نشینی می کنیم ، دشمن اردو می زند ما دست به عملیات ایذایی می زنیم . دشمن خسته می شود ما حمله می کنیم ، دشمن عقب نشینی می کند ما تعقیب می کنیم در مجموع این اصول نظامی یک هدف اصلی را در پیش رو داشت : حفظ نیروهای خودی و نابودی نیروهای دشمن و برای این منظور شش راه حل را ارائه می دهد : ابتکار عمل ، همسویی با جنگ منظم ، ایجاد منطق پایگاهی دفاع و تعرض استراتژیک ، تکامل نبرد پارتیزانی ، مناسبات صحیح در امر فرماندهی نکته اساسی و قابل تامل در اندیشه انقلابیون چین این بود که آنها ناچار نبودند حامیان خود را براساس آموزه های مارکس در میان کارگران شهری و پرولتاریا بجویند مائو حامیان و حاملان انقلاب را در بین اکثریت کشاورز جستجو می کرد چیزی که این کشاورزان کم داشتند تنها آموزش سیاسی بود، مائو با مهارت تمام توانست تکنیک جنگهای پارتیزانی را با ایدئولوژی مارکسیم در هم آمیزد همین ویژگی اندیشه و عمل مائو بود که بر انقلابیون کشورهای مستعمره و جهان سوم تاثیر زیادی نهاد.
به طور کلی مائو برای نبرد سه مرحله قائل بود
مرحله اول : مرحله سازماندهی و تحکیم قوا و حفظ پایگاه های دور دست یا در مناطق صعب العبور در این مرحله هوادارن آموزش داده می شوند و بعنوان عوامل و تبلیغگران برای کسب پشتیبانی به میان توده ها کسیل می شوند .
مرحله دوم: در این مرحله خرابکاری و تروریسم تشدید می شود و عناصر ارتجاعی تصفیه می شوند و حمله به نقاط آسیب پذیر با هدف به دست آوردن سلاح و مهمات و دیگر وسایل اساسی صورت می گیرد.
مرحله سوم : این مرحله سرنوشت ساز است و دایر بر نابودی دشمن از راه عملیات نظامی کلاسیک است که ضرورتا تا عملیات نظامی را رد نمی کند اما برای آن نقش مهمی قائل است مائو همچنین به دگرگونسازی بنیادین ساختار اقتصادی – اجتماعی چین نظر داشت به همین منظور در مناطق آزاد شده دست به اصلاحات ارضی زد و در شهرها دارایی های سرمایه داران بزرگ را مصادره کرد کلیه امور صنعتی کشاورزی و خدمات را تحت نظارت گرفت و عناصر ضد انقلاب و نامطلوب را تصفیه کرد در سال ۱۹۴۸ مائو دستور حمله نهایی را صادر کرد این بار شهرهای بزرگ مورد حمله قرار گرفتند نیروهای مائو پس از تصفیه شهرها از ورود نیروها و مهمات به درون شهرها جلوگیری کردند و این خود عامل مهمی در سقوط شهرها محسوب می شد تاکتیک مائو در تمام جبهه ها حمله به نیروهای پراکنده و از پا درآمده دشمن بود آنها در برابر نیروهای مجهز و تازه نفس عقب نشینی می کردند و این کار آنقدر ادامه می دادند تا نیروهای دشمن خسته شوند آنگاه نوبت حمله به چنین نیرویی فرامی رسید نیروهای مائو اصراری بر نگهداری شهرها نداشتند ولی هنگامیکه شهری به دست نیروهای دشمن می افتاد خطوط ارتباطی آنرا با سایر نقاط قطع می کردند عوامل نفوذی که در درون شهرها می ماننددست به خرابکاری می زند عمده این خرابکاریها شامل از کار انداختن تاسیسات آب و برق بود به زعم مائو قوانین جنگ متاثر از زمان و مکان و طبیعت هر نبردی است .
پیشرفتهای تاکتیک و استراتژیکی دشمن نیز بر این قوانین اثر می گذارد شرایط از مرحله ای به مرحله دیگر در یک نبرد واحد متناوب است همکاری نبرد چریکی با نبرد منظم امری ضروری برای پیروزی ارتش خلق است این همکاری زمانی موفقیت آمیز خواهد بود که یک فرماندهی استراتژیک واحد متصدی چنین امری باشد یکی از مهمترین ویژگی های تاکتیکی و استراتژیکی مائو در نبرد خلق ایده تمرکز نیروهای برتر برای نابودی تدریجی نیروهای دشمن است . مائو تاکید می کرد که تا وقتی دشمن قدرتمدانه شهرها را در تصرف خود دارد انقلابیون در صورتی که خواهان یک نبرد تمام عیار و دامنه دار هستند باید به روستاهای دور دست عقب نشینی کنند و پایگاه های در این مناطق برپا کنند هدف اصلی برای مائو و نیروهایش کسب قدرت سیاسی بود و به اعتقاد آنها تنها راه رسیدن به این هدف استفاده از نیروهای نظامی است مائو خود در این زمینه به صراحت می گوید : قدرت سیاسی از لوله تفنگ بیرون می آید مائو و هوادارنش همچنین بر این باور بودند که تجربه چین در نبرد انقلابی خلق تجربه ایست قابل تعمیم به مبارزات همه انقلابیون جهان بویژه در آسیا و آفریقا و آمریکا لاتین . به نظر آنها مارکسیم – لنینیسم تجزیه و تحلیل علمی از رشد مبارزات طبقاتی است بر اساس این تجزیه و تحلیل مبارزه انقلابی پرولتاریا و همه مردمانی که برای رهایی می کوشند رهبری می شود . مائو در تحلیل کلاسیک خود از نبرد تمام عیار جنگ را به گونه ای توصیف می کند که در سه مرحله رشد می یابد این تصور به دنبال نبرد با ژاپن و ارتش کومینگ تانگ به مرحله عمل درآمد و پس از این بود که عنوان شد باید این سه مرحله را به مبارزات در جهان سوم نیز گسترش داد . این سه مرحله عبارتند از :
مرحله تهاجم استراتژیک دشمن و دفاع استراتژیک مردم
مرحله تقویت استراتژیک دشمن و مهیا شدن برای تهاجم متقابل از سوی مردم
مرحله تهاجم استراتژیک متقابل مردم و عقب نشینی استراتژیک دشمن.
در مرحله نخستین به دشمن اجازه داده می شود تا شهرهای بزرگ و سرزمینهای فراوانی را به دست آورد در این هنگام نیروهای سازمان یافته مردم به پشت سر دشمن رفته تا در نبردهای چریکی علیه دشمن شرکت کنند به علاوه آنها باید در بسیج سیاسی توده ها نیز مشارکت جویند زیرا بدون چنین بسیجی برقراری پایگاه های روستایی و یا جذب افراد مورد نیاز واحدهای چریکی امکان پذیر نخواهد بود جنگ چریکی جنگ اصلی و اساسی این مرحله نیست جنگ اصلی جنگ متحرک است مرحله دوم این مدل بن بست استراتژیک است در این مرحله نبرد چریکی جنگ اصلی به شمارمی آید این شیوه از نبرد به شیوه جنگ متحرک تکمیل می شود در آخرین مرحله که تهاجم استراتژیک متقابل است جنگ چریکی روش اصلی اساسی نخواهد بود بلکه نبرد متحرک از چنین ویژگی برخوردار است در این مرحله نبرد مواضع به تدریج از اهمیت برخوردار خواهد شد و پایان نبرد رقم خواهد زد به این ترتیب نبرد متحرک روش مسلط در هر سه مرحله است اما جنگ چریکی از چنین مقام و موقعیتی برخوردار نیست مائو خود تاکید دارد که نبرد چریکی را نباید به مثابه یک شکل مستقل از نبرد دانست مائو اساسی ترین دلیل برای شعله ور شدن جنگ چریکی را توسل خود به خودی مردم به اسلحه جهت مبارزه با متجاوز می داند.( رافت،۱۳۵۸، ۹).
واحد چریکی مائو جوخه است که از ۹تا ۱۱چریک تشکیل می شود ۲تا ۴ جوخه یک دسته را تشکیل می دهد و هر چند دسته گروه را تا اینکه به گردان و گروهان برسد این واحدها در یک منطقه نظامی تحت فرماندهی افسران نظامی و سیاسی قراردارند کشمکش چریکی دانشگاه جنگ است و هر چریک پس از چند بار جنگیدن خود می تواند فرمانده سپاه شود مائو اخلاق چریک را بر سه پایه استوار می داند
همه کارها تحت نظارت فرمانده است
از مردم دزدی مکن
نه خودخواه باش و نه بدهکار
مائو در استراتژی و تاکتیک نبرد چریکی از (سون تزو) تاثیر پذیرفته است اثر معروف او در این باره (هنرجنگ)است هنر جنگ که در قرن چهارم پیش از میلاد نگاشته شده است قدیمی ترین رساله درباره جنگ است سون تزو در این کتاب به موضوعاتی چون ارزیابی وضعیت ، شرایط جنگ ، استراتژی تهاجمی ،آمادگی دفاعی ، انرژی ، نقاط قوت و ضعف ، مانور تحرک زمین و انواع آن تهاجم بوسیله آتش و استفاده از ماموران مخفی می پردازد.(حبیبی ، ۱۳۵۹ ،۱۰)
نقل چند اصل سون تزو این نکته را آشکارمی سازد که مائو چه میزان از او تاثیر پذیرفته است همچنین روشن می شود که مائو در تلفیق با مارکسیم – لنینیسم با انگاره ها و نگاره هایی به ویژه کنفوسیوسی و به طور کلی سنن و آداب چین تا چه حد به پیش رفته است: هنر جنگ کلا بر اساس خدعه استوار است ، وقتی نزدیک هستید کاری کنید که گمان رودررو هستید و برعکس هنگامیکه دشمن متمرکز می شود خود را آماده کارزار با او کنید هرجا که او نیرومند است از برخوردبا او اجتناب کنید ، مرتبا دشمن را در حال فعالیت نگه دارید و خسته اش کنید. هنگامیکه دشمن متحد است وی را تقسیم کنید و پراکنده سازید در جایی که دشمن آماده نیست به او حمله کنید و هنگامیکه آماده به صنحه آمدن شما نیست بروی بتازید ، بدترین سیاست حمله به شهرهاست تنها در زمانی به شهرها حمله برید که امکان دیگری نیست .اگر دارای نیروی برابر هستید می توانید وارد نبرد شوید ، در محلهایی که باید به دشمن ضربه زد به یکباره سر برآورید و به سرعت به محلی که منتظرش نیست حمله برید .(همان منبع:۲۳-۸۰)
جیاب و جنگ چریکی در ویتنام
ژنرال جیاب فرماندهی نیروهای ویت مینه را در جریان نبرد با ارتش فرانسه در فاصله سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۵۴ م برعهده داشت تاثیر افکار او بر تئوری نبرد چریکی با انتشار کتاب وی به عنوان ( نبردهای رهایی بخش و ارتش خلق ) در سال ۱۹۵۰ م آغاز گشت جیاب پس از نبرد معروف دین بین فو سلسه مقالاتی را منتشر کرد که بعدا به صورت کتابی به عنوان ( جنگ خلق ،ارتش خلق ) به چاپ رسید به نظر جیاپ شکست امپریالیسم و طبقه فئودال از جمله دست آوردهای جنگ رهایی بخش ملی ویتنام است استراتژی نبرد از نظر او نبرد دراز مدت مردمی است چنین نبردی ناگزیر باید از مراحلی عبور کند : مرحله درگیری ، موازنه و در نهایت تهاجم متقابل همگانی اجرایی این مراحل به طور عملی نیازمند دقت بسیاراست زیرا از پیچیدگی فراوان برخوردار است این مراحل به خود عملی نیازمند دقت بسیار است زیرا از پیچیدگی فراوان برخوردار است . نیروهای مسلح را باید به هنگام نبرد به وجود آورد برای پیروزی بر دشمن که از لحاظ مادی نیرومند است باید روحیه رزمی را تاحد توان بالا برد در آغاز نبرد حتی می توان بدون اسلحه هم جنگید و اسلحه را از خود دشمن به غنیمت گرفت و چریکها را مسلح کرد جیاپ به پیروی از تز کلاوس وتیس و لنین تاکید می کند که نبرد ادامه سیاست است خط مشی انقلابی حزب هدف سیاسی جنگ انقلابی و عادلانه بودن جنگ مردم ویتنام را تعیین می کند برعکس سیاست استعماری و تجاوزکارانه امپریالیستها غیر عادلانه بودن و ضد انقلابی بودن جنگ را برملا می سازد جیاپ در توصیف نبرد چریکی می گوید نبرد چریکی یکی از اشکال مبارزه مسلحانه توده های عظیم مردم است . مردم انقلابی در ابتدای جنبش نیروهای مسلح کوچک را تشکیل می دهند و جنگ چریکی را به راه می اندازد جنگ چریکی باید برای حفظ موقعیت تهاجمی خود و خنثی سازی تهاجم متقابل دشمن گسترش می یابد پس از تقویت مواضع و تاسیس ارتش منظم و جدا از نیروهای منطقه ای می توان از جنگ چریکی گذشته و وارد نبرد منظم شد در نبرد انقلابی جنگ چریکی پایه و اساس نبرد است جنگ منظم باید پیوندهای مستحکم خود با جنگ چریکی را حفظ کند تا تمامی تلاشهای دشمن را ناکام گذارد درست است که در نهایت جنگ چریکی باید به نبرد منظم تحول یابد اما هر دو این شیوه باید باهم ترکیب نیرومندی را به وجود بیاورد جیاپ این نکته را به عنوان یک قانون عام نبردهای انقلابی مورد تاکید قرار می دهد اقتصاد جنگی در یک کشور عقب مانده کشاورزی یک نبرد دراز مدت را تجربه می کند مساله بسیار مهمی است پشت جبهه هم عبارتست از پایگاه های مقاومت روستایی بنابراین باید تولید و افزایش تولید در این پایگاه ها مورد پشتیبانی قرار گیرند تولید اسلحه نیز باید افزایش یابد پیروزی بر دشمن نیرومند نیازمند همبستگی ملی و ایجاد یک جبهه وسیع میهنی است که بر همبستگی کارگران و کشاورزان استوار است . مراحل سه گانه جیاپ بی شباهت به مراحل سه گانه مائونیست . جنگ چریکی جنگ توده های مردم در یک کشوری است که از لحاظ اقتصادی عقب مانده است اما در مقابل ارتش متجاوز آموزش دیده و تا دندان مسلح ایستادگی می کنند آگر دشمن نیرومند است از برخورد با او اجتناب می شود و اگر ضعیف است بر او حمله می شود جبهه همانجا و یا هرجایی است که دشمن آنجاست باید از اصولی چون در دست داشتن ابتکار عمل ، انعطاف پذیری ، سرعت و غافلگیری در جنگ نهایت استفاده را کرد . جنگ چریکی در جنگ رهایی بخش شامل تمام نقاطی است که دشمن آنها را در اشغال خود دارد هر شهروند یک سرباز است هردهکده یک دژاست و هر شورای دفاع از میهن در هر روستا یک ستاد مشترک خلق یک واحد نقشی یگانه در نبرد مسلحانه دارد خلق در دسته های کوچک سازمان می یابد و براساس اصول نبرد چریکی می جنگد.اما باید مشمول برنامه کلی و عام فرماندهی انقلابی باشد هرگاه دشمن به نقاطی یورش می برد سربازان خود در آنجا مستقر هستند سربازان با آنها خواهند جنگید اما هرگاه در مناطق گسترده ای از خاک میهن پراکنده شوند که در آنجا هیچ گونه سازماندهی وجود نداشته باشد مردم با سلاحهای ابتدایی و سرد خود جلو اورا خواهند گرفت بنابراین ارتش خلقی است زیرا از منابع بنیادین خلق دفاع می کند و به طریق اولی از منافع زحمتکشان کارگران و دهقانان .
ارتش خلقی ابزار حزب و دولت انقلابی است . این ارتش راه تحقق اهداف انقلاب و از راه مبارزه مسلحانه دفاع می کند . جنگ چریکی همانگونه که گفته شد باید به تدریج به یک جنگ متحرک بدل شود . بدون جنگ چریکی جنگ متحرک و منظمی به وجود نخواهد آمد . از سوی دیگر آگر جنگ چریکی به نبرد متحرک بدل نشود نخواهد توانست به اهداف استراتژیک خود یعنی نابودی کامل دشمن دست یابد به علاوه حفظ و نگهداری فعالیت های چریکی و نیز گسترش آن چندان ممکن نیست به دیگر سخن رسیدن به جنگ متحرک به معنای نفی نبرد چریکی نیست بلکه وجود واحدهای چریکی در تمام دوران جنگ و برای انجام عملیات ویژه ضروری خواهد بود به عنوان یک قانون عام همزیستی این دو شیوه نبرد مشروط به وجود رابطه ای تنگ و هماهنگی کامل آنهاست چنان که در ویتنام هم دیدیم در جریان جنگ رهایی بخش واحد های چریکی عقبه دشمنی را به خط مقدم جبهه بدل ساختند پایگاه های چریکی در قلب اراضی اشغال شده بناگردید و به این ترتیب واحد های چریکی با وارد ساختن ضربات کاری انسجام دشمن را ضعیف ساختند و میدان نهایی برای شیوه جنگ متحرک برپا نمودند با وجود شباهتهایی که میان دیدگاه های جیاب و مائو وجود دارد باید گفت که نظریات جیاب تکرار حرف و تقلید کامل سخنان مائو نیست شرایط عینی موجود در ویتنام با شرایط چین تفاوتهای آشکار داشت جیاپ در نظریات مائو بویژه مراحل سه گانه جنگ چریکی تغییرات را انجام داد عبور از مراحل دوم به سوم را مشروط به شرایط زیر کرد الف- برتری نیروهای انقلابی ب- شرایط مناسب جهانی ج- ضعف چشمگیر در اراده دشمن
جیاپ سپس مرحله سوم را هم به چهار مرحله فرعی تقسیم می کند
رسیدن به برتری ذهنی بر دشمنی
سازمان یابی ارتش براساس پایه های نوین

فهرست مطالب:
فصل اول: کلیات تحقیق
۱-۱. مقدمه … …..۲
۱-۲. طرح مساله: ۳
۱-۳. سوألات تحقیق ۶
۱-۴. ضرورت و اهمیت ۶
۱-۵. اهداف تحقیق ۷
فصل دوم: ادبیات تحقیق
۲-۱. مقدمه ……………………. ۹
۲-۱-۱. بخش اول: ادبیات نظری ۹
۲-۱-۱-۱. مفهوم و نظریه­ های احساس شادمانی ۹
۲-۱-۱-۱-۲. فضای مفهومی شادمانی ۹
۲-۱-۱-۱-۳. مفاهیم اساسی مرتبط با شادمانی ….۱۲
۲-۱-۱-۱-۳-۱. شادی، کیفیت زندگی، رضایت از زندگی و SWB (خوشبختی ذهنی) ۱۲
۲-۱-۱-۱-۳-۲. شادمانی و افسردگی ۱۳
۲-۱-۱-۱-۳-۳. شادمانی و هیجان ۱۳
۲-۱-۱-۱-۳-۴. شادمانی و نشاط ۱۴
۲-۱-۱-۱-۴. زنان سرپرست خانوار: ( طردشدگی= افت کیفیت زندگی، افسردگی، استرس ) و کاهش شادمانی ۱۴
۲-۱-۱-۱-۵. نظریه­ های جامعه شناسی شادمانی ۱۵
۲-۱-۱-۱-۵-۱. نظریه برابری ۱۶
۲-۱-۱-۱-۵-۲. نظریه محرومیت نسبی ۱۷
۲-۱-۱-۱-۵-۳. نظریه خشنودی از تأمین نیازها ۱۷
۲-۱-۱-۱-۵-۴. نظریه همبستگی اجتماعی ۱۸
۲-۱-۱-۱-۵-۵. نظریه بیگانگی اجتماعی ۱۹
۲-۱-۱-۱-۵-۶. اگوست کنت ۱۹
۲-۱-۱-۱-۵-۷. امیل دورکیم ۲۰
۲-۱-۱-۱-۵-۸. جورج زیمل ۲۳
۲-۱-۱-۱-۵-۹. نظریه کنش متقابل پارسونز ۲۴
۲-۱-۱-۱-۵-۱۰. تورستین وبلن ۲۴
۲-۱-۱-۱-۵-۱۱. مرتون و دیدگاه نابسامانی اجتماعی ۲۵
۲-۱-۱-۱-۵-۱۲. آنتونی گیدنز ۲۶
۲-۱-۱-۱-۵-۱۳. هالر وهادلر ۲۷
۲-۱-۱-۱-۵-۱۴. نظریه نظام شخصیت چلبی ۲۸
۲-۱-۱-۱-۵-۱۵. نتیجه ­گیری از نظریات شادمانی ۳۱
۲-۱-۱-۲. مفهوم و نظریه­ های طرد اجتماعی و عوامل تأثیر گذار بر آن ۳۲
۲-۱-۱-۲-۱. تاریخچه و مفهوم طرد اجتماعی ۳۲
۲-۱-۱-۲-۱-۱. تاریخچه طرد اجتماعی ۳۲
۲-۱-۱-۲-۱-۱-۱.تاریخچه طرد اجتماعی در جامعه ­شناسی ۳۳
۲-۱-۱-۲-۱-۲. مفهوم شناسی طرد اجتماعی ۳۴
۲-۱-۱-۲-۱-۲-۱. نسبت طرد اجتماعی و فقر ۳۴
۲-۱-۱-۲-۱-۲-۲. نسبت محرومیت و طرد اجتماعی ۳۶
۲-۱-۱-۲-۱-۲-۳. نسبت سرمایه اجتماعی و طرد اجتماعی ۳۷
۲-۱-۱-۲-۱-۲-۳-۱. شباهت های دو مفهوم طرد و سرمایه ۳۸
۲-۱-۱-۲-۱-۲-۳-۲. تفاوت­های مفهومی طرد و سرمایه ۳۹
۲-۱-۱-۲-۱-۳. ارتباط مفهوم طرد اجتماعی با کیفیت زندگی و رضایت از زندگی ۴۰
۲-۱-۱-۲-۲. ماهیت طرد اجتماعی: ویژگی ها، اجزاء و مؤلفه­ ها ۴۱
۲-۱-۱-۲-۳. ابعاد، انواع و سطوح طرد ۴۲
۲-۱-۱-۲-۳-۱. ابعاد طرد اجتماعی ۴۲

شعر اعتراض در دوره سلطنت رضاخان (سکوت ادبی)
پیش از پرداختن به مقوله مورد بحث بهتر است برای تبیین موضوع ابتدا خلاصه ای از اوضاع سیاسی، اجتماعی، تاریخی اوایل به قدرت رسیدن رضاخان و چگونگی به سلطنت رسیدن وی و همچنین وضعیّت شعر این دوره بپردازیم.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۱-چگونگی به سلطنت رسیدن رضاخان و اوضاع سیاسی ، اجتماعی این دوره
احمد شاه قاجار در روز سی ام تیرماه ۱۲۹۳ ش تاجگذاری کرد، یک هفته بعد جنگ جهانی اول آغاز گردید، نهم آبانماه ۱۲۹۳ ش احمدشاه بیطرفی ایران را اعلام نمود دو ماه از اعلام این فرمان نگذشته بود که نیروهای عثمانی وارد ایران شدند، ارومیّه و تبریز را به تصرّف خود درآوردند از بهمن ماه ۱۲۹۳ ش تا سوم اسفند ۱۲۹۹ ش که رضاخان کودتا کرد، یعنی تنها در شش سال شانزده بار کابینه تغییر کرد و این از بی ثباتی و هرج و مرج آن روزگار ایران نشان داشت، عمر هیچ کدام یک از این کابینه ها از چند ماه بیشتر نمی شد، این تغییر و تحولات ناشی از ضعف فراوان خاندان قاجار بود، در همین زمان دولت انگلیس به این نتیجه رسیده بود که یک حکومت قوی و دیکتاتوری نظامی به گونه ای که منافعشان را تامین کند، آنها را از حضور نظامی مستقیم بی نیاز می کند.
«انگلیسی ها رضاخان را مناسب ترین شخص برای فرماندهی نیروهای قزاق تشخیص دادند»(آوری، ۱۳۶۳: ۴۰۴) «در کنار وی نیز از شخصیتی به نام سیدضیاالدین طباطبایی استفاده گردید »(معتضد ، ۱۳۷۶ : ۴۰) در واقع رضاخان فردی نظامی و سیدضیا شخصیت سیاسی کودتا بودند : پس از کودتا سیدضیا به وزارت رسید و رضاخان وزارت جنگ را به دست گرفت ، وی پس از به دست گرفتن وزارت جنگ ژاندارمری را نیز از وزارت داخله خارج ساخت و تحت سرپرستی وزارت جنگ درآورد«سیدضیا تنها سه ماه نخست وزیر بود و در اردیبهشت ۱۳۰۰ ش از مقام خود برکنار شد»(همان ، ۶) رضاخان در طول سالهای وزارت جنگ تمام همّت و تلاش خود را در جهت رسیدن به قدرت و انقراض سلسله قاجار انجام داد ، اما در این راه هیچگاه شتابزده عمل نکرد بلکه با سیاست و زیرکی اهداف خود را پیش می برد در آن زمان قدرت وی به حدی بود که شخصاً نخست وزیر را به احمدشاه تحمیل می کرد، سرانجام وی« در آبانماه ۱۳۰۲ شخصاً نخست وزیر شد و هم زمان احمدشاه با تعیین ولیعهد به عنوان نایب السلطنه به اروپا رفت و دیگر هیچگاه به ایران باز نگشت»(همان، ۸) رضاخان در دوران نخست وزیری به اقدامات متعدّدی جهت تغییر سلطنت دست زد از جمله جلب نظر روحانیون و جامعه مذهبی ، اعلام جمهوری با تقلید از حکومت آتاترک در ترکیه، به دست گرفتن مقام فرماندهی کل قوا و ….
«سرانجام مجلس در آبانماه ۱۳۰۴ ش احمدشاه را از سلطنت خلع کرد و در بیست و یک آذرماه همان سال به سلطنت رضاخان رای داد در حالی که فقط چند رای مخالف وجود داشت و این سرآغاز حکومت ۱۶ ساله رضاخان بود که در حقیقت از کودتای ۱۲۹۹ ش شروع شده بود اما در این سال جنبه رسمی به خود گرفت» (مکی، ۱۳۵۷ : ۵۶) این دوره شروع دورانی بود که دوباره حکومت فردی و دیکتاتوری احیا شد.
۲-۲-نمای کلی اشعار دوره قبل از سلطنت رضاخان
سلطنت رضاخان و دیکتاتوری وی به واقع از زمان وزارت و نخست وزیری یعنی قبل از به سلطنت رسیدن رسمی او آغاز شده بود و از آنجا که ادبیات و شعر در این سالها تقریباً دو شکل متفاوت از هم را پشت سر گذاشت ما برای بررسی بهتر این دوره را به دو بخش تقسیم کرده و نگاهی هم به وضعیت شعر و اعتراض های شاعران در سالهای قبل از حکومت رضاخان می اندازیم زیرا در این سالها حوادث سیاسی و تاریخی، اجتماعی مهمی رخ داد که هر کدام از آن وقایع به گونه ای در ادبیات و شعر این دوره انعکاس یافت، انعکاس ان وقایع در شعر این دوره بی نظیر است و برای این رساله که شعر اعتراض می باشد در این دوره مطالب مهمی وجود دارد لذا نمی توان از انها چشم پوشی کرد .
۲-۲-۱- از کودتای ۱۲۹۹ش تا آبان ماه ۱۳۰۴
از کودتا تا به سلطنت رسیدن رضاخان تنها ۵ سال طول کشید در این سالها و سالهای قبل از آن به دلیل آنکه کشور در عدم تمرکز قدرت به سر می برد آزادی بیان محدودی وجود داشت به جرأت می توان گفت در این دوره هیچ رویداد سیاسی مهمی نبود که شاعران در مورد آن سرودی نداشته باشند زیرا از نظر سیاسی و اجتماعی این عصر به انقلاب مشروطه متصل بود و جامعه ادبی نیز که از زمان مشروطه ، ارتباطش با مردم و جریان های اجتماعی و سیاسی بسیار بیشتر شده بود در برابر مسائل بی تفاوت نبود شعر این دوره، تقریباً بیش از هر زمان دیگری حوادث سیاسی و اجتماعی را در خود منعکس می کرد اینک با محور قرار دادن جریان های سیاسی و اجتماعی این دوران واکنش شاعران را در قبال مسائل دوره ، خصوصاً به بررسی انتقادها و اعتراض های این شاعران می پردازیم.
۲-۲-۲-الف : قرارداد ۱۹۱۹ م :
این قرارداد یک سال قبل از کودتای ۱۲۹۹ میان دولت ایران و انگلستان منعقد گردید اما به سبب انعکاس بسیار وسیعی که در شعر شاعران داشت و اعتراض های گسترده ای که نسبت به آن حتی در دوره های بعد توسط آحاد مردم و شاعران صورت گرفت و تا مدّت ها بعد از کودتا از ان یاد می شد به عنوان اولین موضوع شعر اعتراض مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد .
روشنفکران ایرانی این قرارداد را ننگی برای خود می دانستند و هریک به گونه ای در برابر ان عکس العمل نشان می دادند شاعران نیز در سروده های خود شدیداً به این مسئله اعتراض کردند که چند نمونه از این اشعار ذکر می گردد :
فرخی در این مورد غزلیاتی دارد از جمله آنها غزل زیر است:

داد که دستور دیو خوی ز بیداد
داد قراری که بی قراری ملّت
چشم بدت دور وه چه خوب نمودی
سخت شگفتم ز سست رآی تو کی دون

کشور جم را به باد بی هنری داد
زان به فلک می رسد ز ولوله و داد
خانه ما را خراب و خانه ات آباد
با غم ملّت چه ای ز کرده خود شاد

(فرخی یزدی ، ۱۳۷۶ : ۲۱۴).
میرزاده عشقی نیز در این مورد اشعار فراوانی دارد از میان آنها شعری است با عنوان، «عشق وطن» که وی در این شعر این قرارداد را معامله فروش ایران به انگلستان می داند .«این قرارداد در ذهن بنده جز یک معامله فروش ایران به انگلستان طور دیگر تلقی نشده این است که با اطلاع از این مسئله شب و روز در وحشتم و …» (حائری، ۱۳۷۳ : ۴۳۶).
شعر اینگونه آغاز می شود:

هرچه من ز اظهار راز دل تحاشی می کنم
ز اشک خود بر آتش دل آب پاشی می کنم

بهر احساسات خود مشکل تراشی می کنم
باز طبعم بیشتر آتشفشانی می کند

(همان: ۴۳۷).
تا آنجا که می گوید :

دست و پای گله با دست شبانشان بسته اند
گرگهای آنگلوساکسون بر آن بنشسته اند

امر به معروف و نهی از منکر نکردن، باعث بروز جرایم و انحرافات در جامعه می رود که این امر خود، منجر به تباهی محیط، بی حیایی و پرده دری، آشکار شدن گناهان و معاصی و در نهایت تشویق گناهکاران و مجرمان به ارتکاب هر چه بیشتر رفتارهای نابهنجار خویش می گردد،^[۲۳۸]امری که پیامدی جز بالا رفتن میزان بزه کاری و افزایش شمار بزهکاران و منحرفان و در نتیجه حاکمیت و سطه آنان بر جامعه نخواهد داشت.
حضرت علی (ع) در این زمینه می فرمایند:
«لا تترکوا الامر بالمعروف والنهی فیولی علیکم شرارکم ثم توعون فلا یستجاب لکم»^[۲۳۹]
امر به معروف و نهی از منکر را وا می گذارید که بدان بر شما مسلط خواهند شد، آن گاه دعا می کنید، ولی به هدف اجابت نمی رسد.
پر واضح است که سیطره شروران و منحرفان بر جامعه، به معنای تعطیل شدن و بسته شدن همه درهای خیر و نیکی به روی مردم خواهد بود؛ زیرا چنین جامعه ای روی امنیت را نمی بیند، در آن از عبادات الهی خبری نیست و مردم بر قوام خود باقی نخواهد ماند. در این صورت، تمامی زمینه ها و شرایط برای بروز استعدادها و قابلیت های مجرمانه فراهم و هموار خواهد شد.^[۲۴۰]

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

کار کرد دیگر امر به معروف و نهی از منکر و در حقیقت روی دیگر سکه کار کرد اول پیشگیری از وقوع جرایم و انحرافات، زمینه سازی برای رواج هنجارها در جامعه است. این امر، خصوصاً با تکیه بر امر به معروف و تواصی به حق، نقش بارزتری به خود می گیرد. توضیح آن که، امر به معروف و نهی از منکر، تنها به جنبه سلبی و مبارزه منفی با نابهنجاری ها در جامعه خلاصه نمی شود، هر چند که متأسفانه در تحقیقات و متون نگارش یافته در زمینه این نهاد اسلامی، بیشتر بر جنبه نهی از منکر و اثرات آن در جامعه، تمرکز شده است. اما باید گفت علاوه بر مبارزه منفی با منکرات در این آموزه مهم، بر مبارزه مثبت با نابهنجاری ها که همان امر به معروف و تواصی به حق در جامعه است نیز، به همان میزان اهمیت داده شده و مورد توجه قرار گرفته است.
حضرت علی (ع) در مورد فلسفه امر به معروف و نهی از منکر، به طور مشخص بر هر دو جنبه مذکور به طور همسان تاکید فرموده است. ایشان می فرماید:
«فرض الله… الامر بالمعروف مصلحه للعوام و النهی عن المنکر ردعاً للسفهاء»^[۲۴۱]
خداوند امر به معروف را برای اصلاح کار توده های نا آگاه و نهی از منکر برا برای بازداشتن بی خردان و سفیهان از زشتی ها قرار داده است.
این مهم، از چند جنبه می تواند در چگونگی عملکرد افراد تأثیر گذار باشد: جنبه اول، نقشی است که امر به معروف، می تواند به عنوان یک دانشگاه همیشه فعال ایفا نماید؛ چنان که از کلام حضرت علی (ع) در سطور فوق به دست می آید، نظام امر به معروف می تواند در گسترش و نشر خوبی ها در بین بخش عظیمی از توده های اجتماع که به علل گوناگون (بی سوادی و نا آگاهی و…) همیشه دایر و پویا باشد.^[۲۴۲]
نقش دیگری که امر به معروف می تواند در جامعه، در جهت زمینه سازی برای سمت و سو دادن به عملکرد افراد برای انجام اعمال نیک ایفا کند، تغذیه فرهنگی جامعه است. توضیح آن که، جامعه و افراد آن، در انتخابات نحوه ی سلوک رفتاری خویش، به هر روی، محتاج سو گیری و جهت گیری هدفی هستند. این امر نیاز به تغذیه فرهنگی و آگاهی بخشی عمومی در مورد هنجار ها و تشویق افراد به انجام آن هاست؛ به عبارت دیگر، در مقابل نهی از انجام نا بهنجاری ها و آگاهی بخشی از تنبیه های ترتیب بر آن بایستی امر به هنجارها و مشوق های متضمن آن نیز، ارائه شود تا خلاء فرهنگی در نحوه سلوک افراد جامعه ایجاد نشود. توصیه به حق و نیکی، امری است که بدین لحاظ در آیات قرآنی و روایات اسلامی به دفعات تکرار شده و بر اساس آن، مومنان به تواصی و دعوت یکدیگر به خیر تشویق می شوند.^[۲۴۳]
در نهایت امر، امر به معروف از یک جنبه عمده دیگر منجر به رواج هنجارها و نهادینه شدن رفتارهای صحیح انسانی در جامعه می شود و آن نقشی است که این مهم، از جنبه روان شناختی بر رفتار افراد جامعه بر جای می گذارد. توضیح آن که؛ وقتی اعضای اجتماع، مراقب هم بوده و یکدیگر را سفارش به حق و نیکی نمایند و از بدی و زشتی بازدارنده، این خود به تدریج زمینه نهادینه شدن و رسوخ نیکی ها در روح و روان را فراهم می آورد.^[۲۴۴]
امام علی (ع) این نکته ظریف روان شناسانه را در کلام بلیغ خویش بیان نموده است:
«اومر بالمعروف تکن من اهله»^[۲۴۵]
امر به معروف کن تا خود نیز اهل معروف شوی.
اصل عملی امر به معروف و نهی از منکر، علی رغم آن که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بدان اشاره شده است. اما متاسفانه علی رغم تاکید قانون اساسی بر تدوین قانون لازم برای آن، تاکنون هیچ گونه چارچوب و شیوه عمل قانون مند و برنامه ریزی شده ای جهت عمل به این اصل مهم در جامعه، پی ریزی نشده است.^[۲۴۶] از آن جا که امر به معروف و نهی از منکر، حوزه نظارت همگانی را بر اجرای پیشگیری مراقبتی می دهد و شامل مواردی می شود که چه بسا نص صریح قانونی هم، در خصوص آن وجود ندارد،^[۲۴۷] بنابراین این امر ممکن است به آزادی ها و حقوق مشروع افراد، لطمه بزند یا سبب تضعیف پیوندهای اجتماعی و به هم خوردن روابط اجتماعی و در نتیجه فرو پاشیدن نظم اجتماعی شود؛ از این رو، دولت اسلامی باید زمینه های نهادینه شدن این اصل را در اجتماع فراهم آورد و حدود و شرایطی را که در روایات و متون دینی برای این وظیفه آمده است، لحاظ کند تا از این طریق، یکی از مهم ترین برنامه های سیاست جنایی مشارکتی اسلامی، محقق و عملی شود.^[۲۴۸] در صورتی این تاسیس مهم، نهادینه شود و بتوانم با توجه به وضعیت جوامع فعلی، راهکارهای منطقی و کار آمدی برای انجام این واجب الهی پیدا کنیم، جامعه خود به خود و در سطحی وسیع و چه بسا با تخصیص هزینه هایی به مراتب پایین، کنترل گردیده و با این نظارت گسترده عمومی، لغزش ها و انحرافات به حداقل خود خواهد رسید.^[۲۴۹]
صله رحم؛ نظارت و کنترل خویشاوندی
یکی از دستورات تربیتی و اخلاقی که تاکید زیادی را هم در قران کریم و هم در روایات معصومین (ع) در بر دارد، «صله رحم» یا به عبارت دیگر، لزوم تقویت و تحکیم پیوندهای خویشاوندی است. بر اساس این دستور اسلامی، انسان باید پیوند عاطفی خود را با بستگان و خویشاوندان انسان، از جهت نیازهای انسانی و عاطفی متفاوتند، در برابر هر نیاز، پاسخ متناسب بدهد.^[۲۵۰]
در آموزه های اسلامی فواید بیشماری از جمله؛ طول عمر، افزایش روزی، رفع بلا، پاکیزه شدن اعمال، آسانی حساب روز قیامت، آبادی شهرها و… برای صله رحم ذکر شده است.^[۲۵۱] در قرآن کریم، صراحتاً به نیکی به خویشاوندان دستور داده شده و برای آن چنان اهمیت و عظمتی در نظر گرفته شده که در ردیف پرستش خداوند آمده است.^[۲۵۲] در مقابل، قطع رحم و گسستن پیوندهای خویشاوندی بسیار مورد نکوهش، لعنت و غب الهی قرار گرفته^[۲۵۳]، و در احکام اسلامی این امر، در زمره بزرگترین گناهان (= گناهان کبیره)^[۲۵۴] بر شمرده شده است و مصداقی از عهد شکنی با خداوند و «قطع ما امر اللّه به آن یوصل» (قطع آنچه خداوند امر به وصل آن داده است) می باشد^[۲۵۵].
ارحام و خویشاوندان نیز، طبق نظر برخی از صاحبنظران علوم اسلامی، با برداشت از متون اسلامی، کلیه نزدیکان، اعم از خویشاوندان سببی و نسبی را شامل می شوند.^[۲۵۶]
با روشن شدن اجمالی جایگاه این دستور اخلاقی اسلام، در ادامه، به بیان برخی از حکمت های وضع این حکم، که با موضوع بحث ما در این نوشتار مرتبط است می پردازیم.
حفظ پیوندهای خویشاوندی از چند جهت می تواند در پیشگیری از وقوع جرایم و انحرافات اخلاقی و اجتماعی، تأثیرگذار باشد؛ از جمله آن ها، اثری است که این آموزه، می تواند در رفع حوائج و نیازهای مادی و اقتصادی افراد داشته باشد. توضیح آن که، همچنان که برخی در بیان معنای دقیق و مصداق کامل صله رحم بیان داشته اند، صله رحم، تنها این نیست که انسان به خانه بستگان خود برود و یادی از آنان کند، بلکه مصداق کامل آن، این است که قبل از دیگران نیز، نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد^[۲۵۷]. بنابراین، بر طبق دستور اسلامی، مسلمانان مؤظف هستند با اطلاع از حال بستگان خویش اوضاع زندگی آنان، در مواقع بروز مشکل، به رفع حوائج و نیازهای یکدیگر، در حد امکان اقدامات اقتصادی، اجتماعی و … افراد جامعه اسلامی برطرف گردیده و بدین لحاظ ریشه بروز بسیاری از جرائم، مخصوصاً جرائم مالی، که شکل گیری اندیشه مجرمانه در آن ها، غالباً بر اثر احساس نیاز در افراد است- خشکانده می شود.
از دیگر اثرات مهم صله رحم، نقشی است که این مهم، می تواند در القای آرامش گری روحی و روانی افراد یک اجتماع ایفا نماید، امری که عدم آن (= آشفتگی روحی، روانی) به عنوان یکی از عوامل عمده انجام رفتارهای نابهنجار، در جرم شناسی مورد شناسایی قرار گرفته است. خوشبختانه در این زمینه، تحقیقات تجربی و آزمایشگاهی نیز صورت پذیرفته که می تواند تأکیدی بر مباحث تئوریک و نظری در این قسمت باشد.
در حدیثی از امام صادق (ع) یکی از فواید تحکیم و تقویت پیوندهای خانوادگی، طیب نفس و پاکیزگی روان، آدمی از رنج ها، رنجش ها، کینه ها، اضطراب هاو افسردگی ها ذکر شده است^[۲۵۸].
در تحقیقات خارجی صورت گرفته، صله رحم، تحت عنوان «حمایت های اجتماعی»^[۲۵۹] مورد بررسی قرار گرفته است. در تمام این تحقیقات متعدد که توسط گروه های مختلف و بر روی طیف های گسترده ای سطوح اجتماع صورت گرفته و همچنین در تحقیقی که توسط برخی پژوهشگران ایران، در سطح دانش آموزان دختر ۱۴-۱۸ ساله تهران انجام پذیرفته است، رابطه معناداری میان صله رحم و سازگاری اجتماعی، سلامت روحی، روانی افراد مورد شناسایی قرار گرفته است. در تحقیقات «لیندزی»^[۲۶۰] و «تامسون»^[۲۶۱] (۱۹۹۸)، نشان داده شده که تعداد روابط اجتماعی، در سلامت نفس انسان نقش مثبت دارد و اشخاصی که از حمایت اجتماعی بالایی برخوردارند، مرگ و میر کمتری داشته و از عمری طولانی تر نیز برخوردار بوده اند. «مک کال»^[۲۶۲] (۱۱۹۱) نیز در یافته های خود به این نتیجه رسید که بین حمایت اجتماعی و ناسازگاری و افسردگی، رابطه منفی وجود دارد. «هارتاپ»^[۲۶۳] (۱۹۸۳) درباره ی بین همسالان و دریافت حمایت از آن ها، به این نتیجه رسید که نوجوانان دارای روابط ضعیف، امکان بالاتری از ابتلا به اختلالات روان پریشی، روان رنجوری، اختلال سلوک، تبهکاری، اختلال در رفتار جنسی و ناسازگاری دارند. در تحقیق «ویتمور»^[۲۶۴] (۱۹۹۴)، حمایت اجتماعی به عنوان عامل پیش بینی کننده مهمی برای سازگاری افراد شناخته شد^[۲۶۵].
تمامی تحقیقات صورت گرفته- که نتیجه برخی از آن ها در فوق بیان شد- نشانگر این مطلب است که سازگاری اجتماعی و سلامت روان، با صله رحم و دریافت حمایت های اجتماعی ارتباط دارند که این امر نیز به نوبه ی خود، بیانگر نقش تعیین کننده صله رحم و تحکیم پیوندهای خویشاوندی در کاهش جرائم و پیشگیری از وقوع آن ها دارد.
امّا آنچه که بیشتر از همه، منظور نظر ما در این قسمت از نوشتار، از طرح بحث صله رحم می باشد، نقشی است که این آموزه می تواند از طریق ایجاد شبکه نظارت و کنترل قوی خویشاوندی در پیشگیری از بزه و بزهکاری داشته باشد.
نهادینه شدن و مبدل به فرهننگ اجتماعی گردیدن این آموزه مهم و مورد تأکید اسلامی، خودبه خود و به طور غیرارادی، بر طرز عملکرد و رفتار افراد جامعه اثرگذار خواهد بود. ساز و کار این تأثیرگذاری بر مبنای نظریه کنترل اجتماعی دورکیم نیز- که شرح آن پیشتر گذشت-^[۲۶۶] به روشنی قابل تطبیق خواهد بود. توضیح آن که، تقویت و تحکیم بنیادهای خانوادگی و خویشاوندی، منجر به ایجاد یک شبکه گسترده ارتباطی مبتنی بر تعامل و آشنایی بیشتر افراد با یکدیگر در اجتماع می گردد. این امر، علاوه بر تأمین برخی از نیازهای اساسی انسان، از جمله ضرورت برقراری تعامل اجتماعی افراد انسان با یکدیگر- به حکم مدنی بالطبع بودن بشر- یک شبکه گسترده نظارتی را نیز در درون جامعه به وجود می آورد که هر چقدر کیفیت و عمق این ارتباطات و کمیت و گسترده ایی این ارتباطات بیشتر باشد، این نظارت و کنترل اجتماعی نیز قوی تر و اثرات آن، در بازدارندگی از ارتکاب جرائم بیشتر خواهد بود. به دیگر سخن، با صله رحم و گسترش پیوندهای خویشاوندی بر تعداد افراد ناظر در جامعه که رفتار فرد در اجتماع تأثیرگذار است؛ چراکه هر فرد، به علت برخورداری از وجهه اجتماعی و مقبولیت عمومی در اجتماع، به خاطر ترس از دست دادن موقعیت خویش، حاضر نیست عملی را مرتکب شود که از دیدگاه افراد جامعه، نابهنجار و خلاف موازین قانونی، اخلاقی و یا عرفی باشد.
این کارکرد، هرچند با وجود نهاد امر به معروف و نهی از منکر و اجرا شدن آن در جامعه نیز وجود دارد^[۲۶۷]، امّا در نهاد صله رحم، نقش پررنگ تر و تأثیرگذاری را در بر خواهد داشت؛ چراکه پیوندهای خویشاوندی به جهت احساس قرابت و نزدیکی بیشتر بین این افراد و در نتیجه، ترس مضاعف افراد به خاطر از دست دادن جایگاه و وجهه شخصیتشان در میان بستگان و اعضای خانواده، تأثیر بازدارندگی بیشتری را نیز خواهد داست. علاوه بر این که، با صله رحم، آسیب مدرن شدن جوامع و سست شدن همبستگی اجتماعی در نظریه دورکیم نیز خنثی خواهد شد؛ زیرا علی رغم خاصیت تضعیف کننده جوامع صنعتی و مدرن در نظارت و کنترل اجتماعی افراد بر یکدیگر، این آموزه الزامی در اسلام، با تأکید بر تقویت و تحکیم و حفظ ارتباطات اجتماعی و خویشاوندی، آن را جبران نموده و از سست شدن پیوندهای اجتماعی و در پی آن ضعیف شدن همبستگی اجتماعی به عمل می آورد^[۲۶۸].
۳- خانواده؛ نظارت و کنترل نهادی
یکی دیگر از مراتب کنترل اجتماعی و نظارت مؤثر بر عملکرد افراد، نهاد خانواده است. نظارت و کنترل اجتماعی از این طریق، در بازداشتن بزهکاران القوه از ارتکاب جرائم گوناگون در همه جوامع، به ویژه جرائم جنسی، به عنوان یکی از کارکردهای مهم نهاد خانواده برشمرده شده است. این امر، یا از راهکنترل مستقیم خانواده بر رفتار اعضا و یا به طور غیر مستقیم و به عنوان پیامد کارکردهایی چون؛ ارضای نیازهای جنسی و عاطفی، حمایت، مراقب و جامعه پذیری تحقق می یابد. هرچند که متأسفانه در جوامع غربی، با توجّه به رواج بینش های فردگرایانه و آزادی خواهانه، از نقش خانواده در کنترل غیرمستقیم اعضا نیز با تضعیف سایر کارکردهای خانواده- به سبب نابه سامانی فزاینده خانوادگی و گسترش پدیده هایی مانند روابط جنسی آزاد، طلاق، و خانواده های تک سرپرست، کاهش یافته است. با این همه اعتقاد برخی جامعه شناسان، خانواده حتی در جوامع جدید نیز، عامل اولیّه کنترل اجتماعی و به ویژه کنترل جنسی بزرگسالان و کودکان است^[۲۶۹].
در زمینه ی تأکید اسلام بر پیوند ازدواج و تحکیم بنیان خانواده و نقش کلیدی ای که آموزه های این دین برای نهاد مهم در تعیین سرنوشت فردی و اجتماعی افراد ایفا می کند، جای هیچگونه شک و تردیدی نیست و این مجال، جای پرداختن به آن نیز نمی باشد. در این خصوص، آنچه مسلم است این که، یکی از مهم ترین دلایل اهمیت و جایگاه والای خانواده در اسلام، توجه به همین کارکرد خانواده است. نظارت و مراقبت اعضای خانواده بر عملکرد یکدیگر خصوصاً کنترل والدین بر رفتار فرزندان، به صراحت در قرآن کریم مورد تأکید است، چنان که این نظارت و کنترل نهادی، هم رتبه و هم ردیف نظارت و کنترل شخصی هر فرد بر عملکرد خویش برشمرده است.
«یا ایهاالذین آمنو قوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره»^[۲۷۰]
ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن، انسان ها و سنگ است، نگه دارید.
در مورد تفسیر این آیه، بیان شده که نگهداری و صیانت از خویشتن، با ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش حاصل می شود و حفظ و صیانت اعضای خانواده، با تعلّم و تربیت و امربه معروف و نهی از منکر آن ها و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده تأمین می گردد. بر این اساس، این برنامه ای است که باید از نخستین سنگ بنای خانواده؛ یعنی مقدمات ازدواج و سپس نخستین لحظه تولّد فرزند آغاز گردد و در تمام مراحل با برنامه ریزی صحیح و با نهایت دقّت تعقیب شود. به تعبیر دیگر، حق زن و فرزند در خانواده، تنها با تأمین هزینه زندگی و مسکن و تغذیه آن ها حاصل نمی شود، بلکه مهم تر از آن، تغذیه روح و جان آن ها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است؛ امری که رسالتی بزرگ را بر دوش اعضای خانواده و به ویژه والدین می نماید.^[۲۷۱]
کنترل خانوادگی، در یک تقسیم بندی کلی در دو محور «کنترل نظارت همسران بر یکدیگر» و «کنترل رفتار فرزندان از سوی والدین» قابل بررسی است که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
همان گونه که پیشتر بیان شد، نظارت و کنترل همسران بر عملکرد یکدیگر، هم به شیوه مستقیم و هم غیرمستقیم در تنظیم رفتارهای آن ها تأثیرگذار است. «کنترل مستقیم هر یک از دو زوج بر رفتارهای طرف مقابل، به ویژه رفتارهای جنسی خارج از چارچوب ازدواج امری است که در بسیاری از فرهنگ های گذشته و حال به چشم می خورد، هر چند به دلیل عواملی مانند قدرت بیشتر مردان و نقش های جنسیتی زنان توسط شوهران، این کنترل بیشتر از سوی مردان نسبت به زنان اعمال شده است. کنترل جنسی زن توسط شوهران، از گذشته های دور وجود داشته و هماره از پشتوانه نیرومند فرهنگی، دینی و فلسفی برخوردار بوده است.»^[۲۷۲]
به نظر می رسد، اغلب فیلسوفان و اندیشمندان اجتماعی با این نظر ژان ژاک روسو^[۲۷۳] موافق بوده اند که «شوهر باید بر رفتار همسرش نظارت کند؛ زیرا برای او اهمیت دارد که بداند، کودکانی که ناگزیر از شناسایی و پرورش آن ها است، به کسی به جز خودش تعلق ندارند»^[۲۷۴].
در اسلام، علاوه بر تأکید نسبت به نقش کنترل های دورنی اشخاص در بازداشتن آن ها از اقدام به رفتارهای نابهنجار اجتماعی و آلوده شدن به مفاسد و انحرافات اخلاقی، نقش کنترلی اعضای خانواده، به ویژه همسران بر عملکرد یکدیگر، از طریق تأکید بر محیطی صمیمی و محبت آمیز و ایجاد فضای عاطفی صورت می پذیرد؛ به عبارت دیگر، در آموزه های دینی با تأکید بر خانواده عاطفی، سعی می گردد که در هنگام رویارویی و مواجهه با وسوسه های نفسانی و زمینه های مساعد پیش از ارتکاب بزه، حس وفاداری و عشق و علاقه ی به همسر، به عنوان عزیزترین کسان شخص، وی را از درون از بزهکاری بازدارد، حتّی در صورتی که هیچ ناظر و کنترل کننده ای در بین نباشد. پر واضح است که چنین نظارتی علاوه بر اثر درون کنترلی پیش گفته، متضمن اثرات مثبت کنترل رفتار در افراد، که به واسطه ی ترس از احتمال کشف واقعه انجام بزه و عواقب سوء ناشی از آن در زندگی خانوادگی پدیدار می شود، نیز می باشد. بر این اساس، هر یک از زوجین، در وضعیت های پیش بزهکاری با تداعی پیامدهای احتمال ناشی از رفتار ناصواب خویش، نهایت دقّت را در عملکرد خویش نموده و به احتمال قوی، منافع آنی و زودگذر ناشی از ارتکاب رفتار نابهنجار را از بین رفتن روابط گرم و صمیمی خود با همسر و از هم پاشیدگی کانون خانواده ترجیح نمی دهند.
نقش کنترلی نهاد خانواده در عملکرد همسران، علاوه بر کنترل مستقیم، به طور غیرمستقیم و از راه ایجاد فضایی همراه با آرامش و امنیت و ارضای نیازهای جنسی و عاطفی همسران نیز، ایفای نقش کرده و آنان را از گرایش به کجروی باز می دارد. واضح است که آرامش روانی حاصل از ازدواج، علاوه بر مسئولیت پذیر کردن انسان و شکیبایی بخشیدن در برابر دشواری های زندگی و افزایش شور و نشاط در فعالیت، فرد را از دچار شدن به اختلالات روانی که یکی از مهم ترین عوامل بزهکاری است، مصون می سازد. در مقابل، احساس تنهایی و نداشتن یک پایگاه مطمئن عاطفی و روانی، علاوه بر بالا بردن احتمال کجروی و ارتکاب جرم، انحرافاتی همچون خودکشی را به ارمغان خواهد آورد. صرف نظر از انحرافات و جرایم غیرجنسی، ارتباط معناداری میان نابسامانی خانوادگی و کجروی های جنسی وجود دارد. نقش ارضای جنسی و عاطفی زن و شوهر در کاهش تخلفات جنسی، امری است که به استدلال چندانی نیاز ندارد و ظاهراً جای تردید نیست که مانند تجاوز جنسی به زنان و کودکان، روسپیگری و هم جنس بازی و خودارضایی تا حد زیادی، به مرحومیت افراد از کانون گرم خانواده بستگی دارد.^[۲۷۵]
«آنتونی»^[۲۷۶] در خصوص تجاوز جنسی به کودکان می گوید: اماری که به سیستم گردآوری داده های سراسری در آمریکا گزارش شده است، افزایش به میزان ۶۰۰ درصد در موارد گزارش شده تجاوز جنسی، نسبت به کودکان بین سال های ۱۹۷۶ و ۱۹۸۲ را مشخص کرده است. در برخی بررسی هایی در انگلستان و آمریکا طی دهه ۱۹۸۰ انجام گردید، پژوهشگران دریافتند که یک سوم زنان در کودکی، قربانی تجاوز جنسی گردیده بودند. بزرگسالانی که روابط زناکارانه ای با کودکانشان برقرار می کنند، به نظر می رسد اغلب در روابطشان با بزرگسالان کمرو و بی دست و پا و بی کفایت هستند. به نظر می رسد، بسیاری از آن ها تنها درصدد ارضای انگیزه های جنسی نبوده، بلکه در جستجوی محبّتی هستند که آن را نمی توانند در جای دیگر به دست آورند… مردانی که ایجاد رابطه با زنان هم سطح از نظر بلوغ و صلاحیت مشکلی ندارند، کمتر احتمال دارد که کودکان را مورد سوء استفاده جنسی قرار دهند. هنگامی که روابط مردان با زنان تغییر کند، روابط آن ها با کودکان نیز تغییر خواهد کرد.^[۲۷۷]
وی همچنین در خصوص روسپیگری نیز اظهار می دارد: «فحشا وسیله کسب رضایت جنسی برای افرادی است که به علت کاستی های جسمانیشان با وجود قوانین اخلاقی محدود سازنده، نمی توانند شریک جنسی دیگری پیدا کنند. فاحشه ها نیازهای جنسی مردانی را که دور از خانه هستند، خواستار تماس های جنسی بدون تعهد هستند، یا دارای سلیقه های جنسی غیرعادی اند که زنان دیگر نمی پذیرند، برآورده می سازند».^[۲۷۸]
از این رو، در اسلام تأکید ویژه ای بر اهمیت ارضای نیازهای جنسی و عاطفی در خانواده گردیده است.^[۲۷۹]در این زمینه، باید اشاره کرد که فلسفه ازدواج موقت در اسلام نیز، تا حدود زیادی مبتنی بر تأمین نیازهای جنسی افراد به صورت مشورع و در شرایط خاص می باشد. توضیح آن که، همواره برخی محدودیت های اجتناب ناپذیر؛ از قبیل کاستی های جسمانی، دوری مردان از خانه و مهیا نبودن شرایط تشکیل خانواده وجود دارند که ارضای نیازهای جنسی در خانواده را نامقدور می سازند. ازدواج موقت، نوعی جایگزین قانونمند برای خانواده است که در صورت نهادینه شدن می تواند بخشی از کارکردهای خانواده در زمینه تنظیم رفتار جنسی و کنترل کجروی های اجتماعی را به خوبی ایفا نماید.^[۲۸۰]
کنترل صحیح رفتار فرزندان از سوی والدین نیز از دیگر کارکردهای بنیان خانواده می باشد که دارای دو جنبه مستقیم و غیرمستقیم است.
تأثیر کنترلی غیر مستقیم نهاد خانواده بر رفتار فرزندان، همان اثری است که این نهاد، در احساس آرامش گری و امنیت برای فرزندان به ارمغان خواهد آورد. طبق تحقیقات انجام شده در مورد بزهکاری کودکان و نوجوانان در جرم شناسی، ثابت شده که وجود هرگونه ناآرامی در خانواده، همچون وجود ستیز و ناسازگاری بین پدر و مادر، فقدان روابط گرم، محبت آمیز و حمایت گرایانه بین والدین و فرزندان، کجروی های والدین و بدرفتاری و خشونت آنان با فرزندان، از عوامل مؤثر بر کجروی و ارتکاب جرم توسط آنان می باشد.^[۲۸۱] برای نمونه، پژوهش های انجام شده در مورد علل گرایش دختران و پسران به فحشا، نشان می دهند که روسپیان اغلب به خانواده های مسئله دار تعلق دارند، خانواده هایی که دچار فقر، ستیزه جویی و دشمنی شدید، طلاق، مرگ یکی از والدین، غیبت پدر و یا سوء استفاده جنسی اعضای خانواده از فرد در دوران کودکی او بوده اند.^[۲۸۲]
نظارت و کنترل مستقیم بر رفتار فرزندان نیز، امری است که به طور عام در آیه ششم از سوره تحریم- که شرح آن گذشت- مورد اشاره قرار گرفته و از جمله مهم ترین وظایف و مسئولیت های والدین محسوب گردیده است. مراقبت کامل والدین بر رفتار فرزندان خویش، نقش اساسی در جلوگیری از انحرافات و کجروی های احتمالی آن ها بر عهده دارد. در این خصوص، نظارت بر همنشینان و دوستان نوجوان، نیز بسیار مهم است.
نظارت والدین بر رفتار فرزندان در اسلام، مبتنی بر پرورش و تربیت صحیح آنان بر اساس اصل محبت و عاطفه است و نه ترس از مجازات دارد. بر این اساس، آموزه های دینی، ضمن پاسداشت اصل محترم بودن شخصیت انسانی کودک و لزوم توجه به ارزش های وجودی آنان توسط والدین، بر نقش هدایتگری و راهنمایی پدر و مادر در شناساندن نیک و بد فرزندان تأکید می کند.^[۲۸۳]
کنترل مستقیم والدین بر عملکرد فرزندان، علاوه بر جنبه عام آن که توضیح آن گذشته از جنبه خاص؛ یعنی امور جنسی نیز مورد توجه و تأکید ویژه اسلام قرار گرفته است، به گونه ای که با نظارت و کنترل دقیق والدین بر روند رشد جنسی کودکان، در بستری طبیعی و به دور از تجربیات خارجی، از بلوغ زودرسی کودکان و پیامدهای مخرب آن در بروز انحرافات و کجروی های جنسی آینده آنان، جلوگیری به عمل آید که شرح آن در مبحث بعدی این نوشتار، ذیل عنوان «جرائم مانع یا بازدارنده» خواهد آمد.
گفتار دوم: ایجاد جرائم یا بازدارنده