روایت اجلاء و بزرگان از هر دو، از قاسم بن یحیی، بزرگانی چون، ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن محمد بن عیس اشعری، احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن عیسی بن عبید و از حسن بن راشد، افرادی چون محمد بن ابی عمیر و ابراهیم بن هاشم قمی روایت کردهاند.
کثرت روایت هر دو در منابع معتبر حدیثی، در کتاب کافی از حسن بن راشد، ۸۰ روایت و از قاسم بن یحیی ۶۵ روایت وجود دارد.
قول شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه، ایشان پس از نقل زیارتی، علت انتخاب آن را اصح بودن سند آن دانسته است: «واخترت هذه لهذا الکتاب، لانها اصح الزیارات عندی من طریق الروایه»^[۴۱۰] در سند این زیارت قاسم بن یحیی و حسن بن راشد قرار دارند.
قرار داشتن در اسناد روایات تفسیر قمی و کامل الزیارات.^[۴۱۱]
حسن بن راشد از مشایخ بلا واسطۀ محمد بن ابی عمیر است که به شهادت شیخ طوسی جز از ثقات نقل نمیکند.^[۴۱۲]
ج) بررسی محتوا
مفادی که این روایات در بردارنده آن هستند از این قرار است:
۱ـ نهی از غلو درباره اهل بیت‰
ایاکم والغلوّ فینا ـ یا اسماعیل لا ترفع البناء فوق طاقته، فینهدم ـ ایاکم والغلو کغلو النصاری، فانّی بریء من الغالین.
۲ـ تأکید بر عبودیت و بندگی اهل بیت‰
قولوا انّا عبید مربوبون ـ اجعلونا مخلوقین ـ اجعل لنا ربّا نؤوب الیه ـ انّ لنا ربّا یکلأ باللیل والنهار، نعبده ـ لا تتجاوزوا بنا العبودیّه.
۳ـ عظمت و بزرگی قدر و منزلت و فضائل اهل بیت‰ و ناتوانی عقل بشری از درک و دست یافتن به آنها.
قولوا فی فضلنا ما شئتم ـ ما عسی ان تقولوا؟ والله ما خرج الیکم من علمنا الاّ الف غیر معطوفه ـ قولوا ما شئتم ولن تبلغوا.
ائمه‰ در این روایات با نهی از غلو، به این مسأله مهم توجه دادهاند، که در مواجهه با فضائل و مقامات اهل بیت‰ نباید عبودیت و بندگی و خاکساری آنان در درگاه ربوبی را به فراموشی سپرد، وقتی امام علی† میفرماید: «لا تتجاوزوا بنا العبودیّه»، ما را از مرز بندگی فراتر نبرید، در واقع حضرت خط قرمزی را تعریف میکنند، که در شناخت غلو و مواجهه با آن نکتهای اساسی و مهم است، عبودیت و بندگی محض اهل بیت‰ یک امر جزئی و تشریفاتی برای آنان نیست بلکه طبق این روایات و دهها آیه و روایت دیگر، جوهره و پایه تمامی فضائل و مقامات اهل بیت‰ میباشد. نفی ربوبیت و اثبات عبودیت و بندگی اهل بیت‰ لوازم بسیار زیادی به دنبال دارد که هر کس به آنها توجه داشته باشد، از افتادن در وادی غلو در امان میماند^[۴۱۳]، از طرف دیگر این روایات به حقیقت دیگری نیز اشاره دارند و آن اینکه، اهل بیت‰ از درجهای از کمال و فضائل برخوردار هستند که برای دیگران، امکان درک و دستیابی به آن وجود ندارد، عبارت (لن تبلغوا) و (ما عسی ان تقولوا؟) ]با استفهام انکاری[ بیانگر آن است که تلاشها برای درک و بیان اوج فضائل و جایگاه اهل بیت‰ با شکست مواجه خواهد شد، مگر آنکه با تمسک به اهل بیت‰ و آموختن از خود آنان به توصیف آنان بپردازیم، آری آنان در مقام و جایگاهی قرار دارند، که هیچ طامع و آرزومندی، طمع و آرزوی ادارک و رسیدن به آن جایگاه را به خود راه نمیدهد، (ولا یطمع فی ادراکه طامع^[۴۱۴])، بنابراین مفاد این روایات اموری صحیح، قابل قبول و مورد تأیید قرآن و روایات میباشد، تنها نقطهای که میتواند مورد اعتراض قرار بگیرد، جمله «قولوا فینا ما شئتم» است، برخی این عبارت را چک سفید امضا شده برای جعل و وضع دانستهاند و معتقدند معنای این جمله این است که هر کس هر چه دلش بخواهد میتواند در مورد اهل بیت بگوید، به نظر میرسد، نهایت کجفهمی است اگر کسی از این روایات، جواز جعل و کذب را برداشت کند و بپندارد که بیمحابا و بدون قید و بند میتوان هرگونه نسبتی را به اهل بیت‰ داد،^[۴۱۵] این مسأله از بدیهیات پژوهشهای حدیثی است، که باید احادیث را در کنار هم دید و با هم معنا کرد (و به اصطلاح باید خانواده حدیث تشکیل شود)، اگر اهل بیت‰، «قولوا فینا ما شئتم» دارند، «لعن الله من قال فینا مالم نقله فی انفسنا» هم دارند، قطعاً امام†، هرگز به جعل و کذب دستور نمیدهد، بنابراین در انتساب فضائل به اهل بیت‰ علاوه بر آنکه نباید مرتکب کذب شد، بایستی تنها با مراجعه به آیات قرآن و سخنان خود اهل بیت به توصیف آنان پرداخت، چرا که جز آنان، کس دیگری توانایی معرفت مقام و جایگاه اهل بیت‰ را ندارد، بنابراین «قولوا فینا ما شئتم» به این معناست که با توجه به ملاکهای قرآنی و دستورات الهی و تعالیم پیامبر اکرم… و اوصیای ایشان و پایبند بودن به ملاکهای عقلی، هرچه درباره فضائل و مقامات ما اهل بیت بگویید، کم گفتهاید، به عبارت دیگر، مواظب باشید که از خطوط قرمزی که قرآن و اهل بیت ترسیم نمودهاند تجاوز نکنید، آنگاه به بالاترین درجه از فضائل و کمالات اهل بیت معتقد باشید، از طرف دیگر نگارنده معتقد است که این روایات جامع تمامی ملاکهایی که در مباحث پیشین گفته شد، میباشد، در واقع نفی ربوبیت اهل بیت‰ و عدم تجاوز از مرز بندگی آنان هم شامل انتساب ربوبیت و الوهیت میشود و هم انتساب صفات اختصاصی الهی را در بر دارد چرا که آنها از شؤون ربوبیت است و به ضمیمه عبارت «الا النبوه» که در برخی منابع اضافه شده، انتساب نبوت به ائمه‰ را نیز شامل میشود، و در یک کلمه تمامی موارد غلو در ذات و صفات را شامل شده و نفی میکند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بحث چهارم: انحصار غلوّ به غلوّ در ذات و صفات
آنچه از آیات و روایات به عنوان ملاکهای غلو بیان شد، سخن ابتدایی ما در انحصار غلو به غلو در ذات و صفات و نفی نوع دیگری از غلو تحت عنوان «غلو در فضائل» را تأیید میکند، چرا که آنچه به عنوان مصداق غلو در آیات و روایات آمده، یا در حیطه غلو در ذات است که عبارت است از انتساب ربوبیت و الوهیت به اهل بیت‰ و انتساب نبوت به ائمه‰ و یا داخل در دایره غلو در صفات میباشد که شامل انتساب صفات اختصاصی الهی از قبیل خالقیت، رازقیت، علم غیب ذاتی و… میباشد، بنابراین روایاتی که در فضائل اهل بیت‰ نقل شده، اگر مربوط به صفات و فضائل غیرمخصوص به خداوند باشد و اموری باشد که آنان عادتاً میتوانند، آنها را دارا باشند، یا اطمینان به صدور و درستی مفاد آن پیدا میکنیم و یا در صورت رد، داخل در مصادیق کذب و جعل خواهد بود و نمیتواند مصداق غلو باشد. حتی اگر با انگیزه غلو جعل شده باشد.
۲ ـ ۲ ـ ۳٫ عقلی
در شناخت روایات غلوآمیز، علاوه بر معیارهای قرآنی وحدیثی، میتوان از داده های عقلی نیز بهره جست، عقائد گروه های غلات در طول تاریخ، علاوه بر آنکه در تعارض با تعالیم قرآن و سنت و ضروریات دین بوده، مخالف با مسلمات عقلی نیز بوده است. به طور کلی انتساب هرگونه صفت یا خصوصیتی به اهل بیت‰ که در تعارض با مسلمات و ضروریات عقلی باشد، مردود خواهد بود، از آنجا که بحث ما مربوط به علم اهل بیت‰ است، به برخی از ملاکهای عقلی که در بحث مفید فایده میباشد اشاره میکنیم:
۱ـ هر موجود غیر واجب، فقیر بالذات است، بنابراین هر توصیفی که مستلزم غنای ذاتی، غیرخدا باشد، غلو و باطل خواهد بود.
۲ـ بطلان و استحاله رسیدن بشر محدودِ مخلوق به حد رب نامحدودِ خالق، غیرخدا همه محدود هستند و خصوصیات و صفات آنها نیز محدود خواهد بود بنابراین اگر گفته شود که علم اهل بیت‰ نامحدود بوده و هیچ موردی از آن استثناء نمیشود، غلو خواهد بود.
۳ـ علم خداوند ذاتی است و غیر او علومشان عرضی، بنابراین اگر در مورد غیرخدا ادعای علم ذاتی شود، غلو خواهد بود.
۴ـ علم خداوند، عین ذات اوست و غیرخداوند، هیچ موجودی چنین خصوصیتی ندارد. پس اگر ادعا شود، موجودیتی غیرخدا، علمش، عین ذاتش میباشد، غلو خواهد بود.
۵ـ علم خداوند، قدیم، ازلی و ابدی است و غیرخدا، علومشان، حادث بوده و ازلی و ابدی نیست.
۶ـ علم خداوند، چون ذاتی و عین ذات اوست، امکان زوال ندارد. علم اهل بیت‰ امکان زوال دارد و خداوند هر وقت اراده کند میتواند علمی را از آنها زائل کند.
۷ـ نبوت ائمه‰ مساوی با نفی خاتمیت پیامبر اکرم… میباشد، بنابراین لازمه خاتمیت نبی مکرم اسلام… نفی نبوت هر کسی بعد از ایشان میباشد.
۸ـ هر چیزی که از وقوع آن محال عقلی لازم نیاید قابل تحقق است، بنابراین قدرت الهی به هر چیزی که از وقوع آن محال عقلی لازم نیاید، میتواند تعلق بگیرد، این مورد را از آن جهت گفتیم که در برخی از روایات، ائمه‰ بر آگاهییشان از برخی امور به عموم قدرت الهی استدلال نمودهاند.^[۴۱۶]
۹ـ امکان متصف شدن افراد بشری به صفات و کمالات فوق بشری وجود دارد.
۱۰ـ کنارگذاشتن خداوند از صحنه هستی با اعتقاد به تفویض خالقیت و رازقیت و… مساوی است با: ۱ـ تعطیل که شرعاً و عقلاً باطل است. ۲ـ شرک در خالقیت و رازقیت و… .
فصل سوم:
بررسی روایات موهم غلو
از کتاب بصائر الدرجات
(روایات مربوط به علم اهل بیت‰)
در این فصل روایاتی که اتهام غلو آمیز بودن آنها از سوی برخی مطرح شده و یا امکان طرح اتهام در مورد آنها وجود دارد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همچنان که قبلاً اشاره شد، مباحث را در دو مقام پیش خواهیم برد:
۱ـ مقام ثبوت
۲ـ مقام اثبات
در وهله اول به این موضوع میپردازیم که خصوصیت و ویژگی که در روایت ذکر شده، صرف نظر از اینکه قابل اثبات باشد یا نه، آیا امکان اتصاف اهل بیت‰ به این امر وجود دارد یا نه؟ این مقام با عرضه روایات به ملاکهای استخراج شده از آیات و روایات معتبر و ملاکهای عقلی انجام خواهد شد. اگر در این مقام به این نتیجه رسیدیم که امکان اتصاف به این خصوصیات برای اهل بیت‰ وجود ندارد، قطعا روایت داخل در موارد غلو خواهد بود. اما اگر به این نتیجه نرسیدیم، نوبت به مقام اثبات میرسد، در این مقام با بررسی سندی و محتوایی، میخواهیم بدانیم آنچه که به اهل بیت‰ نسبت داده شده، قابل اثبات است یا نه؟ که ممکن است به یکی از سه نتیجه ذیل دست یابیم:
۱ـ قطع و یقین به صدور و درستی مفاد حدیث پیدا کنیم.
۲ـ به ظن و دلایل معتبر برای پذیرش روایت دست یابیم.
۳ـ بنا بر دلایل و شواهد معتبر، حدیث را غیرقابل قبول^[۴۱۷] قلمداد کنیم.
۳ / ۱
ملکوت آسمانها و زمین
روایاتی در بصائر نقل شده که از ارائه ملکوت آسمانها و زمین به اهل بیت‰ حکایت دارد.^[۴۱۸] «ملکوت» مانند «ملک» مصدر و به معنای قدرت بر تصرف، حکومت و تسلط است، «واو» و «تاء» برای تأکید و مبالغه اضافه شده است.^[۴۱۹] در مورد ملکوت گفته شده که ملکوت هر چیزی وجه و چهره باطنی آن شی است.^[۴۲۰]
طبق آیه شریفه ] ðÐYÖ.V¡W{Wè v÷X£STß ðy~TYå.W£`TŠXM… ð‹éRÑVÕWÚ g‹.WéHTTWÙUfTT©Ö@… X³`¤KKV‚ô@…Wè WÜéRÑW~YÖWè WÝYÚ WÜkYTÞYTÎéSÙ<Ö@… [^[۴۲۱] ارائه ملکوت آسمانها و زمین، مقدمه افاضه یقین است، از روایات برمیآید که اهل بیت‰ انسانهایی هستند صاحب یقین، که عالم ملکوت برای آنها مکشوف و آشکار شده است. از نظر ثبوتی هیچ مانعی برای اتصاف و نسبت این امر به اهل بیت‰ وجود ندارد؛ چرا که اولاً: آیاتی در قرآن وجود دارد که دعوت به نظر به ملکوت آسمانها و زمین میکند که دلالت بر امکان آن برای هر کسی دارد.^[۴۲۲]
ثانیاً: طبق آیه شریفه سوره انعام، ملکوت آسمانها و زمین به افرادی غیر از اهل بیت‰ ارائه شده است (حضرت ابراهیم†).
ثالثاً: در برخی روایات آمده است که همه انسانها این قوه و استعداد را دارند که به ملکوت آسمانها و زمین نظر کنند، گر چه به واسطه وسوسههای شیطانی و هواهای نفسانی، معمولاً موفق به این امر نمیشوند.^[۴۲۳] در یکی از این روایات می‌خوانیم: قال رسول الله…:
«لولا انّ الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماء».^[۴۲۴]
بنابراین ارائه ملکوت آسمانها و زمین به اهل بیت‰ و اعتقاد به این مطلب مستلزم هیچ گونه غلوی نیست.
از مجموع ۱۱ روایتی که در بصائر الدرجات، در این مورد نقل شده، شش روایت دارای سند صحیح میباشند (روایات ۲، ۴، ۵، ۶، ۸ و ۹) و پنج روایت با ضعف در سند مواجه هستند. اگر چه عین روایاتی که صفار در بصائر نقل کرده در دیگر منابع دیده نمیشود، اما مضمون این روایات در بسیاری از منابع معتبر مورد تأیید قرار گرفته است. در برخی از منابع به صراحت از ارائه ملکوت آسمانها و زمین به پیامبر اکرمˆ در معراج سخن به میان آمده است و در دیگر منابع سخنانی نقل شده که دلالت بر ارائه ملکوت به اصفیاء الهی دارد.^[۴۲۵]
۳ / ۲
شرایع آسمانی و کتب آنها

ترکیب: قرار دادن اجزاء در کنار یکدیگر برای خلق یک کل جدید و تازه. افعالی که بیانگر سطح ترکیب هستند شامل موارد زیر است» افزودن، مرتب کردن، مونتاژ کردن، جمع آوری کردن، ترکیب کردن، ساختن، ایجاد کردن، طراحی کردن، توسعه دادن، پیش بینی کردن، فرض کردن، تصور کردن، اختراع کردن، برنامه ریزی کردن، به وجود آوردن.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ارزیابی کردن: قضاوت بر اساس اطلاعات. افعالی که بیانگر سطح ارزیابی هستند شامل موارد زیر است: بحث کردن، برآورد کردن، انتخاب کردن، نقایسه کردن، نقد کردن، دفاع کردن، پیش بینی کردن، توصیه کردن، وزن دادن.
سلسله مراتب حوزۀ شناختی بلوم نشان می دهد که معرفت در سطح دانش آسان تر و تحت شمول سطح درک فهم است و همین طور تا سطح تجزیه و تحلیل. برخی بر این عقیده اند که ارزیابی انتقادی، بالاترین سطح طبقه بندی مهات های شناختی بلوم است. زیرا دربرگیرندۀ همۀ سطوح معرفت است(کاستل، ۲۰۰۳،همان).
۲-۱-۴-۴- ۲- تفکر انتقادی به عنوان یک مهارت در حوزۀ خاص
با وجود ایده عام دربارۀ تفکر انتقادی، مک پک(۱۹۸۱) مدعی است که تفکر انتقادی کسب مهارت دربارۀ یک موضوع خاص است. بر طبق دیدگاه مک پک، فرایند و ملاک های تفکر انتقادی از رشته ای به رشتۀ دیگر تغییر می کند. او استدلال می کند که شخص نمی تواند در زمینۀ X به همان خوبی زمینۀ Y دارای تفکر انتقادی باشد. بنابراین تفکر انتقادی باید در یک زمینۀ خاص و در یک دورۀ ویژه آموخته شود.
نخستین سهم مک پک در این راستا، کتابی است با عنوان « تفکر انتقادی و آموزش و پرورش». در بررسی که وینستین (۱۹۹۲) از کتاب او انجام داده است، مک پک را پیامبری گریان در کویر می نامد. مناقشۀ مک پک با رد نظر انجمن منطق صوری دربارۀ تفکر انتقادی آغاز شد. نقطه نظرات مک پک و انجمن به طور بنیادی متفاوت بود. مک پک (۱۹۸۱) تفکر انتقادی را به عنوان شک گرایی اندیشمندانه تعریف کرد: تمایل و مهارت برای تعلیق یا رد موقت شواهد موجود در یک زمینۀ خاص برای تصدیق حقیقت و اعتبار یک قضیه(پیشنهاد) یا عمل.
از دیدگاه مک پک، زمانی که یک شخص با تفکر انتقادی درگیر می شود، دربارۀ چیزی خاص، یک مسأله و یا سطحی از موضوع فکر می کند. بنابراین او به طور منطقی درگیر آن چیزی است که مورد تفکر واقع شده است. مک پک بر این عقیده است که مسائل دنیای واقعی نیازمند دانش ویژه و درک و فهم عمیقی هستند و شخص نمی تواند با استدلال های روزمره به همۀ مسائل خویش پاسخ دهد:
«من فکر می کنم نشان دادن این نکته مهم است که تفکر انتقادی همیشه دربارۀ موضوع یا چیز خاصی است (اجازه دهید این چیز را X بنامیم). بنابراین کسی نمی تواند مدعی شود و بگوید که من مطلقاً فکر کردن را آموزش می دهم یا بگوید من در کل آموزش می دهم اما این آموزش دربارۀ هیچ چیزی به طور خاص نیست» (مک پک، ۱۹۸۱: ۲۰ـ۱۹،همان).
برخلاف دیدگاه مک پک، انجمن منطق صوری، تفکر انتقادی را مهارت ها و توانایی های استدلال به صورت عام در نظر می گرفت. به عقیده مک پک، اصطلاح توانایی استدلال عمومی (کلی)، هیچ چیز خاصی را مشخص نمی کند، و مفهوم متناقص و بی ربطی است. به عقیدۀ مک پک (۱۹۸۴)، تفکر انتقادی، خارج از محتوا و متن وجود ندارد و آموزش تفکر انتقادی باید درون یک متن اتفاق بیفتد. مک پک، درجه و ارزشی که انیس برای منطق در تفکر انتقادی قائل بود را بی اثر دانست و مدعی شد که دانش در یک زمینۀ خاص، جانشین منطق است. به نظر او منطق ضروری است اما برای تفکر انتقادی کافی نیست. او ادعایش را به طور مجازی با به کار بردن مفهوم سرعت توضیح می دهد:
« اگر شخصی به ما پیشنهاد کند که در طول یک دورۀ خاص، سرعت ما را بهبود می بخشد، نخستین چیزی که احتمالاً خواهیم پرسید این است که در چه چیزی؟ احتمالاً خواهیم پرسید: سرعت دویدن، خواندن یا تایپ کردن؟ اما ما میدانیم که دورۀ واحدی وجود ندارد که سرعت ما را در همه چیز و برای همیشه بهبود دهد»(مک پک، ۱۹۸۱: ۵،همان).
لذا چیزی به عنوان توانایی تفکر انتقادی عام یا کلی وجودندارد. برای مثال انیشتن دربارۀ فیزیک می توانست به طور انتقادی فکر کند، اما در عین حال در شاعری ناشایست و ناتوان بود. بنابر این اگر شخصی در یک حوزۀ خاص دارای تفکر انتقادی است، به این معنی نیست که او در حوزه های دیگر نیز می تواند دارای تفکر انتقادی باشد. به عقیدۀ مک پک این غیر ممکن است، زیرا هر حوزه و موضوعی، ویژگی های خاص خود را دارد و کسی نمی تواند با شرکت در دوره هایی که مهارت های کلی تفکر را آموزش می دهند، در تمام حوزه ها، مهارت انتقادی به دست آورد. او مخالفت خود را با موضع مورد حمایت نهضت منطق صوری به گونۀ زیر توضیح می دهد:
«اگر من مخالفت اصلی خودم را با نهضت منطق صوری در یک جملۀ آزاد و جسورانه مطرح نمایم، آن این است که آنها در تلاش خود برای بسط تفکر انتقادی، جایگاه علت و معلول را وارونه کرده اند. آنها معتقدند که اگر شما دانش آموزان را در مهارت های منطقی (مثل مغالطه کردن و غیره) آموزش دهید، نتیجۀ آن بهبود کلی در هر یک از رشته ها و کیفیت های ذهن خواهد بود. در حالی که من مدعی هستم که اگر ما کیفیت درک و فهم خود را از طریق رشته های علمی بهبود بخشیم (آن چه که احتمالاً برای عمل منطقی کم داریم) شما بهبودی مستمر در ظرفیت تفکر انتقادی به دست خواهید آورد. ممکن است کسی بپرسد که آیا این دو رویکرد واقعاً ناس
ازگارند؟ خوب، نه آنها به طور منقی ناسازگار نیستند. اما از دیدگاه کاربردی و پرورشی، آنها به روشنی مغایر هم هستند. به عنوان مثال در آموزش چگونگی استفاده از رایانه در چارچوب منطق صوری عمدتاً تاکید بر آن چیزی است که در همۀ زبان های رایانه احتمالاً رایج باشد و بقیه را به علایق شخصی موکول می کنند، اما من می خواهم به افراد آموزش دهم که چگونه با زبان های مختلف رایانه، برنامه نویسی کنند، و هر آنچه را که این زبان ها ممکن است در آن اشتراک داشته باشند به علاقۀ شخصی آنها موکول می کنم» (مک پک، ۱۹۸۱: ۲۰ـ۱۹،همان).
واس (۱۹۸۹) پس از بررسی پژوهش های متخصصان و افراد مبتدی که به طور ناقص مسائل پژوهش را به سازمان داده بودند، موضع مک پک را تقویت نمود. او نتیجه گیری کرد که توانایی کاربرد راهبردهای حل مسأله در اشخاصی که توانایی ذهنی قوی تری دارند یا آموزش خیلی رسمی در زمینۀ خاصی دیده بودند، نسبت به اشخاصی که یک دورۀ آموزشی مهارت های تفکر و استدلال عام را تجربه کرده بودند، بیشتر بود.
روش های تفکر انتقادی در رشته های مختلف فرق می کند؛ برای مثال برخورد یک پزشک با این مسأله با نحوه برخورد یک مورخ یا اقتصاددان یکسان نیست، بنابراین تفکر انتقادی در رشته های گوناگون باید به شیوه های مختلف توسعه یابد.در نتیجه استادان رشته های مختلف در کلیه رشته های تحصیلی باید تفکر انتقادی را به وضوح فرا گرفته و در محیط تدریس خود پیاده سازی نمایند(چت مایرز ترجمه ابیلی، ۱۳۸۶، ص۲ ). بعضی دانشمندان معتقدند که تفکر انتقادی الزاما باید در رشته های مختلف تغییر کند، چون دانش بنیادی یا شناختی یک رشته جزء اصلی تفکر انتقادی است به عبارت دیگر تفکر انتقادی در باره تاریخ بدون دانش اولیه از محتوا و نظریه تاریخ امکان نخواهد داشت در این صورت استادان در درس تاریخ برای آموزش تفکر انتقادی در آن آمادگی بیشتری از صاحب نظران منطق دارند. در چنین موقعیت هایی کشف نگرش های متنوع در آموزش تفکر انتقادی جای تعجب نیست. تفکر انتقادی در ادبیات با تفکر انتقادی در فیزیک از جنبه های مختلف فرق خواهد کرد(همان، ص۱۳).
لذا داشتن چشم انداز و چهارچوب مشخص برای تجزیه و تحلیل مواد و مسایل یک رشته تحصیلی عنصر شناختی مهمی در تفکر انتقادی است(همان، ص۱۵)
رویکردهای عام و خاص تفکر انتقادی، در دو سوی یک پیوستار قرار دارند. در واقع، هر کدام با تاکید زیاد سعی می کنند از دیدگاه خویش دفاع کنند و کمتر به نقطه ای مشترک می اندیشند. واقعیت های اجتماعی معمولاً کفۀ ترازو را به نفع رویکرد خاص سنگین تر می کند. به نظر می رسد که متخصصان یک رشته، زمانی که رو در روی مسائل رشته های تخصصی دیگر قرار می گیرند، قدرت و توان لازم را برای تحلیل و داوری از دست می دهند. به عبارت دیگر، یک متخصص در حوزۀ تعلیم و تربیت، در حوزۀ پزشکی مانند یک فرد عامی است. همچنین بسیار دیده شده است که یک پزشک یا یک مهندس وقتی در حوزۀ علوم انسانی اظهار نظر می کند، معمولاً به دلیل نداشتن دانش و بینش لازم دربارۀ موضوع مورد بحث، داوری و تحلیل نادرستی را عرضه می کند، مگر آنکه در رشتۀ مورد بحث، از مطالعه و تحقیق لازم برخوردار باشد.
البته در موضوع ها و مسائل میان رشته ای، رویکرد منطق صوری، چندان دور از واقعیت نیست. برای نمونه، متفکران حوزه های مختلف علوم انسانی به دلیل ماهیت و روش شناسی مشترک، به راحتی می توانند از تجارب و اندیشه های آموخته شده خویش در حوزه های دیگر علوم انسانی بهره بگیرند. برای نمونه یک متفکر تعلیم و تربیت، درک و داوری خویش را به راحتی می تواند در حوزۀ جامعه شناسی به کار بگیرد. یا یک متخصص روان شناسی می تواند مباحث مطروحه در حوزۀ علوم ارتباطات را بهتر درک کند. این نکته در حوزۀ علوم فنی نیز صادق است، یک متخصص مکانیک راحت تر می تواند دانش خویش را با حوزۀ الکترونیک مرتبط سازد.
بنابراین، همچنان باید به رویکرد تفکر انتقادی به عنوان یک مهارت خاص توجه داشت، چرا که یک متخصص شیمی نمی تواند با مطالعه و اندیشیدن کوتاه مدت در حوزۀ علوم انسانی، در آن زمینه مهارت لازم را برای داوری و قضاوت کسب نماید. فقط در حوزه های میان رشته های، سخن گفتن از تفکر انتقادی به عنوان یک مهار عام قابل پذیرش است؛ اما در رشته ها و حوزه های کاملاً متفاوت، بهتر آن است که تفکر انتقادی را به عنوان یک مهارت خاص در نظر بگیریم(نیستانی و امام وردی، ۱۳۹۲:ص۱۲۶)
۲-۱-۵- آموزش مبتنی بر تفکر انتقادی
۲-۱-۵-۱- تفکر انتقادی در آموزش و پرورش
در مورد ضرورت، معنا و مفهوم، مبانی فلسفی و روان شناختی، مؤلفه ها، ویژگی ها و رویکردهای تفکر انتقادی در بخش های گذشته به تفصیل سخن گفتیم. با این حال تاکنون چندنکته همچنان بی پاسخ مانده است: چرا بسیاری از افراد جامعه، فاقد مهارت ها و تمایلات انتقادی هستند؟ چگونه می توان مهارت ها و تمایلات انتقادی را در افراد جامعه، پرورش داد؟ آموزش و پرورش چه نقشی می تواند در رشد مهارت ها، تمایلات و نگرش های انتقادی داشته باشد؟ در ادامه کوشش می شود تا در حد امکان به این پرسش ها پاسخ داده شود.
همواره در جامعه با انسان هایی مواجه هستیم که از قدرت تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات خود برخوردار نیستند. آنها به جای رویارویی با مشکلات و ارزیابی و تحلیل انتقادی موقعیت خود، از مسائل به سرعت می گذرند و با میل به تنبلی، زحمت اندیشیدن را به دیگران می سپارند. افراد در برخورد با پدیده ها و رخدادهای زندگی از بودن در یک م
وقعیت مسأله آمیز و دشوار می هراسند و از قضاوت انتقادی نسبت به مسائل خویش ناتوانند.
مغالطه، بی منطقی، سفسطه کردن و غرض ورزی از دیگر ویژگی های فرهنگ عمومی در جوامع عاری از تفکر انتقادی است. مغالطه در تخطئه مخاطب، مغالطه از طریق توسل به عامه مردم (عوام فریبی)، مغالطۀ مصادره به مطلوب و مغالطه از طریق دلیل و ادعای بی ربط از جمله مغالطه هایی است که امروزه بخشی از رفتار و فرهنگ عمومی ما شده است. شیوع تمامی این مغالطه ها ناشی از فقدان تفکر انتقادی در جامعۀ کنونی است. (نیستانی و امام وردی، ۱۳۹۲،ص:۱۳۱)
۲-۱-۵-۲-چرا فقدان تفکر انتقادی؟
رشد و پرورش مهارت های فکری شاگردان همیشه مسأله ای پیچیده در آموزش بوده، ولی امروزه حالتی بحرانی به خود گرفته است؛ چون برونداد اطلاعاتی فرهنگ ما از قدرت انتقادی ما درباره آن اطلاعات فراتر رفته است(چت مایرز ترجمه ابیلی، ۱۳۸۶، ص ۲). معلمان بیشتر نگران نحوۀ انتقال اطلاعات به دانش آموزان هستند تا شیوه های پرورش تفکر انتقادی و حل مسأله. در کلاس های درس به جای تکیه بر تفکر انتقادی، شیوه های آموزش بر انتقال دانش از معلم به دانش آموزان متکی است. در کلاس های درس سنتی از یادگیرندگان انتظار می رود که بدون حمایت پیشرفت کنند و فقط در فنون مهارت های مطالعه و حفظ کردن، تبحر یافته و راهبردهای آن را به طور مناسب به کار گیرند. در واقع، در کلاس های درس سنتی، معلمان توجهی به کیفیت کار دانش آموزان ندارند، آن چه اهمیت دارد کمیت است و در اغلب کلاس ها از دانش آموزان خواسته می شود تا به حفظ و به یادسپاری موضوع های علمی بپردازند.
مهارتهای تفکر انتقادی در یک محیط بحث و تبادل فکری و حل مسأله به بهترین وضعی توسعه می یابد. شاگردان در شیوه سنتی صرفا از طریق گوش دادن به سخنرانی استاد در باره تفکر انتقادی مطلب چندانی نمی آموزند( همان، ص۳ )
بسیار ی از محافل آموزشی به جای تأکید بر اهمیت پرورش استعدادهای فکری نوجوانان به صرف انباشت اطلاعات و محفوظات توجه دارند، بنابراین سخنرانی به منزله برترین روش آموزش به قوت خود باقی است. این روش معمولا موجبات ترویج سبک انفعالی تعلیم و تربیت را فراهم می آورد که در آن آموزش تفکر انتقادی یا کاملا مغفول می ماند و یا فقط به طور ضمنی آموزش داده می شود. (همان، ص۸ ). فقدان همکاری و مشارکت دانش آموزان در فرایند یادگیری، بی توجهی به رابطۀ انسانی و هستی دانش آموز از سوی معلم، تکه تکه کردن موضوع های آموزش، قدرت بیش از اندازۀ معلم در مقابل دانش آموزان از ویژگی های اصلی آموزش مبتنی بر مونولوگ است. با وجود راهبرد مونولوگ و ارتباط یک سویه در نظام آموزشی، دیگر نمی توان امیدی به پرورش تفکر انتقادی و رشد اجتماعی در افراد جامعه داشت.
با توجه به سیطرۀ آموزش مبتنی بر سخنرانی در نظام آموزشی، بسیاری از افراد فقط انبوهی از اطلاعات را در حافظۀ خود جای داده اند. دانش آموختگان مدارس و دانشگاه ها در دوره های تحصیلی فقط یادگرفته اند که طوطی وار مطالعه کنند، آموخته اند که فقط برای مدت بسیار محدودی، مطالب خوانده شده را به خاطر بسپارند، شیوه های تهوع آور امتحان پس دادن و تست زدن را فرا گرفته اند و در نهایت یادگرفته اند که چکونه کتاب های حجیم و درشت خود را خمیر کنند و پس از مدتی آن چه که خوانده اند را به باد فراموشی بسپارند. امروزه حافظه پروری، تمرین، مشق یا تکلیف و کلاس ساکت به عنوان آموزش برجسته تلقی می شود. در چنین شرایطی، زمانی که دانش آموز، محیط کلاس را ترک می کند، فقط تلنباری از دانش در حافظۀ خود انباشته است و نمی تواند دانش خود را در مواجهه با دنیای واقعی، به کار گیرد(نیستانی و امام وردی،۱۳۹۲:ص:۱۳۳)
برای حفظ علاقه و پرورش حداکثر استعداد های مربوط به تفکر انتقادی در شاگردان باید حالت کنش متقابل میان شاگرد و استاد بر جو کلاس حاکم باشد. شاگردان نمی توانند صرفا مانند اسفنج هایی باشند که خرد و دانش سخنرانی استاد را جذب می کنند.بلکه برعکس باید طور واقع بینانه به موضوع درس معطوف شده و فعالانه با رویکرد تفکر انتقادی به تحلیل و بحث پیرامون مطالب مطرح شده بپردازند. (چت مایرز ترجمه ابیلی، ۱۳۸۶، ص۱۶)
فرهنگ ما بچه ها را تحت فشار قرار می دهد که ساکت بمانند و به جای پرسش دستورات را اجرا کنند، بنابراین استنطاق طبیعی جای خود را به حالت انفعالی و بی ارادگی و تمایل به راهنمایی گرفتن از دیگران می دهد. بچه ها می آموزند که از پرسشها و پاسخهای (خلاقانه) خود صرف نظر کنند و در عوض پرسشهایی مطرح کنند و یا سؤالاتی بپرسند که معلمین و اساتید به شنیدن آن علاقه دارند. بی ارادگی و احتیاط جای پرسش های خلاقانه را می گیرد و فکر کردن جایش را به یادداشت برداری صرف از افکار دیگران می دهد(همان، ص۵۳)
وقتی که درس ها با سؤال و ابهام شروع می شود، شاگردان به ذهن خود حالتی تحلیلی و انتقادی می دهند. در این محیط معلم ادعا نمی کند که دانای کل است و همه چیز را می داند. در این محیط شاگردان می آموزند که یافتن جواب درست ممکن است به اندازه درک موضوع نامعلوم و دانستن چگونگی طرح پرسشهای مربوط مهم باشد. حتی در یک کلاس درس با رویکرد تحلیلی و انتقادی ممکن است این معنا تحقق یابد که ممکن است برخی پرسشها و ابهامات برای همیشه به صورت مبهم باقی بماند. فرایند تفکر منطقی ارزشمندتر از تحصیل جواب درست است.
ارائه مسأله ای جالب توجه که برایش جواب قطعی وجود ندارد، باید شاگردان را کنجکاو و نامتعال سازد، بنابراین وقتی که علاقه ش
اگردان برانگیخته شود، می توان آنها را در یادگیری انواع جدید تفکر و ایجاد اعتماد به توانایی شان در تجزیه و تحلیل و حل مشکلات هدایت کرد.(همان، ص۵۹)
برای آن که دانش آموزان، مهارت ها و تمایلات انتقادی کسب کنند، حفظ طوطی وار دانش و مجموعه ای از اطلاعات به تنهایی کافی نیست. زیرا که دانش همچنان که کریشنامورتی بیان می کند فقط بر شناخت های گذشته متکی است. دانش، انسان را در قالب فرو می برد، دانش موجب آزادی نمی شود، دانش عامل خلاقیت نیست و به ژرفای غیر قابل سنجش و به راز های ناگفته و نانوشتۀ زندگی راه نمی یابد. دانش مانع زیستن در کیفیتی بی حد و مرز است (کریشنامورتی، ۱۳۷۵: ۲۲۰).
وضعیت آشفتۀ تفکر انتقادی، خاص نظام آموزشی ما نیست. دانش آموزان و دانش آموختگان در دیگر نظام های آموزشی جهان نیز به انحای مختلف از فقدان اندیشه و نگرش انتقادی رنج می برند. ارزیابی ملی گزارش پیشرفت کار تعلیم و تربیت در ایالات متحده آمریکا نشان داد که اکثر دانش آموزان دبیرستانی قادر نیستند به تکالیفی پاسخ دهند که نیازمند استدلال های اساسی و محکم است (راگیرو، ۱۹۸۸، همان). گزارش «کشور در خطر» (کمیسیون ملی رجحان های تفکر انتقادی در آمریکا، ۱۹۸۳) نشان می دهد که تقریباً ۴۰% از داانش آموزان ۱۷ساله نمی توانند مواد، اسناد و موضوع های نوشتاری را مورد نقد و بررسی دقیق قرار دهند و به استنتاج های منطقی مبادرت نمایند. (مکندری، اسمال، استنینگ و کونلون ۲۰۰۲،همان)
رفتار های آموزشی متعدد، مانع پرورش تفکر انتقادی دانش آموزان گردیده است. از دیدگاه بییر (۲۰۰۱) یکی از دلایل عدم توفیق دانش آموزان در پرورش اندیشۀ انتقادی، نبود معلمانی است که به آموزش مهارت های تفکر انتقادی می پردازند. حتی معلمانی که به آموزش تفکر انتقادی مبادرت می کنند، زمان زیادی را برای آن اختصاص نمی دهند. استادان و مربیان به دلیل روش های آموزشی نادرست، فرصت پرورش تفکر انتقادی را از فراگیران می گیرند. آنها معمولاً به راحتی با نظر فراگیران موافقت یا مخالفت می کنند، فقط مطالب درسی را توضیح و تشریح می کنند.(همان)
۲-۱-۵-۳- پرورش تفکر انتقادی
نظام آموزشی چگونه می تواند مهارت ها و قدرت تجزیه و تحلیل را در دانش آموزان تقویت کند؟ آموزش به چه نحوی می تواند میل و تمایل انتقادی را در دانش آموزان پرورش دهد؟ آموزش و پرورش چگونه می تواند دانش آموزان را جامع نگر، کنجکاو، مطمئن در استدلال، انعطاف پذیر، آگاه به سوگیری های شخصی و بدون تعصب در ارزیابی و محتاط در قضاوت تربیت کند؟ آموزش و پرورش باید چه راهکارهایی را به کار بگیرد تا دانش آموختگان از تجزیه و تحلیل درست مسائل زندگی برخوردار باشند، بتوانند در شغل و حرفۀ خود تصمیم درستی بگیرند، قادر باشند تا مسائل پیچیدۀ اجتماعی و سیاسی پیرامون خود را به گونه ای منظم تحلیل کنند، اهل دیالوگ باشند، قدرت آن را داشته باشند تا به داوری درستی دست یازند و پیش داوری های خود را تعلیق کنند؟ در نهایت، نظام آموزشی چگونه می تواند به تربیت متفکرانی دست یازد که قادر به خود ارزیابی باشند و بتوانند مسائل و مشکلات خود را از چشم انداز های چندگانه مورد بررسی قرار دهند؟
برای این که مهارت های انتقادی در دانش آموزان پرورش یابد، در نخستین گام، باید تفکر انتقادی به عنوان یکی از اهداف اصلی تعلیم و تربیت از سوی برنامه ریزان آموزشی شناخته شود و برنامه ها، محتوا و راهبرد های آموزشی بر پایۀ آن طراحی و تدوین شوند. در چنین محیطی، مربیان باید دانش آموزان را در خلق دانش سهیم نمایند و آنها را از شناسایی و بازسازی مجدد دانشی که توسط دیگران خلق شده، دور سازند. در واقع، دانش آموزان نباید فقط محتوای درس را دریافت کنند، بلکه آنها باید دربارۀ آنچه که می آموزند، طرح پرسش کنند، دانش موجود را به چالش بکشند و آن را مجدداً خلق و کشف کنند.
همچنین مربیان لازم است با به کارگیری راهبرد های نوین یاددهی ـ یادگیری، فرصت کشف مفاهیم و ایده های کلیدی را به دانش آموزان ارائه دهند و آنها را در نشان دادن آن چه که می دانند و آن چه که قادر به انجام آن هستند، تحریک کنند. این عمل به فهم دیرپا و عمیق یادگیری در دانش آموزان کمک می کند و آنها را در پالایش و بازبینی تفکر خود و رسیدن به بالاترین حد ظرفیت یادگیری، هدایت و آماده می سازد. در این راستا، دانش آموز نیز باید در کسب دانش، جست و جو و پیگیری لازم را داشته باشد و درس را با موقعیت های زندگی همراه سازد. (نیستانی و امام وردی،۱۳۹۲،ص:۱۳۸)
آموزش روش ها و مهارتهای تفکر انتقادی مستلزم بازاندیشی درباره نقش استاد به منزله سخنران است و کاهش زمان کلاس را برای آموزش محتوا در مقایسه با زمانی که صرف آموزش فرایند تفکر می شود، توجیه می کند.(چت مایرز ترجمه ابیلی، ۱۳۸۶، ص۶۵)
امتیازات روش بحث در کلاس درس به منزله روشی برای آموزش تفکر انتقادی به شاگردان امری واضح به نظر می رسد، ولیکن بیشتر اساتید و معلمان فاقد مهارت لازم برای استفاده از روش های بحث و تبادل افکار به منزله ابزارهای آموزشند و برای چنین منظوری آموزشی ندیده اند. نه تنها معلمین که شاگردان نیز غالبا برای ایجاد فضای مناسب برای یک بحث مفید گروهی در کلاس آمادگی عملیاتی ندارند چون تجربه تحصیلی او متأثر از روش سخنرانی بوده است(هیل،۱۹۶۹،به نقل از چت مایرز ترجمه ابیلی،۱۳۸۶،ص۷۰)
درگذشته تصور بر این بود که پرورش تفکر انتقادی فقط از طریق رشد مهارت های انتقادی امکان پذیر است، اما امروزه بر
ای این که محیط آموزشی بتواند تفکر انتقادی را در دانش آموزان تقویت کند، هم نیازمند پرورش مهارت ها و هم پرورش تمایلات تفکر انتقادی است.
۲-۱-۵-۳-۱- پرورش مهارت های تفکر انتقادی
رویکردهای آموزشی مربیان می تواند باعث پرورش یا مانع رشد مهارت های تفکر انتقادی فراگیران شود. در این راستا، مشق و حفظ طوطی وار مطالب درسی، روشی مناسب برای رشد تفکر فراگیران نیست، زیرا فرصتی برای تامل و تفکر آنها ایجاد نمی کند. به جای مشق، یادگیری عمیق برای دانش آموزان ضروری است تا تمایلات و مهارت های تفکر انتقادی را کسب کنند. معلم باید فرصت های تمرینی قابل توجهی در محتوا و موضوع اصلی برای دانش آموزان فراهم نماید تا آنها از الگوی تفکر خود، آگاه شوند. بدون تجارب کافی و درگیری با مسائل، تبحر یافتن در تفکر انتقادی بسیار سخت است.
مربی در محیط آموزشی باید دانش آموزان را در چگونگی جمع آوری شواهد و انجام قضاوت قوی تشویق و یاری کند. اگر معلم قضاوت خود را ارائه کند، فرصت های یادگیری و کشف از دانش آموزان گرفته می شود. همچنین معلم در کلاس درس باید محیطی سالم برای پرورش تفکر انتقادی فراهم آورد. در صورتی که مربیان رفتارهای زیر را در پیش بگیرند، باعث پرورش تفکر فراگیران می شوند:
در آموزش به دیدگاه ها و چشم انداز های مختلف توجه کنند.
به روابط و مشابهت ها در محتوای مطالب توجه کنند.
بحث بین فراگیران را تشویق کنند.
از روش های علمی و منطقی استفاده نمایند.
راهبردهای فراشناختی را تشریح کنند.
تلاش کنند تا فراگیران، فرایند های فکری خویش را در یک ساخت منظم و منسجم ارائه دهند.
افکار و باورهای دانش آموزان را به چالش بکشند.

کنیم که هر یک از بخش های (ناحیه های ) مختلف برای سطح معینی از فعالیتهای خود چه سطحی از نهاده ها را استفاده می نماید. بر این اساس روش هایی برای ایجاد معیارهای مناسب ابداع شده است که از مهم ترین آنها می توان به روش تحلیل پوششی داده ها^[۷] اشاره نمود.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

یکی از ابزارهای مناسب و کارآمد در زمینه اندازه گیری کارایی، تحلیل پوششی داده ها (DEA) می باشد که به عنوان یک روش غیر پارامتری^[۸] به منظور محاسبه کارایی واحدهای تصمیم گیرنده که در سال ۱۹۷۸ معرفی شده استفاده می شود. امروزه استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و در ارزیابی سازمانها و صنایع مختلف مانند صنعت بانکداری ، پست ، بیمارستانها ، مراکز آموزشی، نیروگاهها، پالایشگاه ها و … استفاده می شود.توسعه های زیادی از جنبه تئوری و کاربردی در مدلهای تحلیل پوششی داده ها اتفاق افتاده که شناخت جوانب مختلف آن را برای به کارگیری دقیقتر اجتناب ناپذیر می کند. استفاده از مدلهای تحلیل پوششی داده ها علاوه بر تعیین میزان کارایی نسبی ، نقاط ضعف سازمان را در شاخص های مختلف تعیین کرده و با ارائه میزان مطلوب آنها ، خط مشی سازمان را به سوی ارتقای کارایی^[۹] و بهره وری^[۱۰] مشخص می کند. همچنین الگوهای کارا که ارزیابی واحدهای ناکارا براساس آنها انجام گرفته است به واحدهای ناکارا معرفی می شوند. الگوهای کارا واحدهایی هستند که با ورودی های مشابه واحد ناکارا خروجی های بیشتر یا همان خروجی ها را با بهره گرفتن از ورودی های کمتر تولید کرده اند.
این تنوع وسیع در نتایج است که موجب شده استفاده از این تکنیک با سرعت فزاینده ای رو به گسترش باشد. همین امر موجب شده است که این تکنیک از بعد تئوری نیز رشد فزاینده ای داشته باشد و به یکی از شاخه های فعال در علم تحقیق در عملیات تبدیل شود.
با توجه به موارد ذکر شده در این تحقیق از دو روش تحلیل پوششی داده ها و رگرسیون چند مغیره به منظور ارزیابی کارایی وصول مطالبات بخشهای تابعه شرکت گاز استان اردبیل استفاده نموده و نتایج حاصله را مورد مقایسه قرار می دهیم.

۱-۲ بیان مسئله

اصولاً در تنظیم برنامه های توسعه اقتصادی توجه به انرژی گاز به علت تاثیر آن که در تامین و بهبود رفاه زندگی افراد جامعه به عنوان یک عامل زیر بنایی توسعه اقتصادی از یک سو و اثرات انرژی گاز در افزایش درآمدو رشد صنعتی کشور از سوی دیگر حائز اهمیت است. در نگاهی دیگر امنیت ملل به طور فزاینده ای وابسته به امنیت منابع طبیعی ملتهاست. بنابراین امنیت منابع طبیعی نهایتا به معنای وجود عرضه کافی، قابل اطمینان و قابل تامین مالی و پایدار منابع طبیعی به اقتصاد جهانی می باشد. جایگاه ویژه ای که انرژی گاز در مقایسه با سایر انواع انرژی ها پیدا کرده و توسعه قابل توجه شبکه های انتقال و توزیع شهری و روستایی در سالهای اخیر مصرف انرژی گاز را به نسبت زیادی افزایش داده است. در این میان شرکتهای گاز استانی با فلسفه شناخت نیازهای مشتریان و پاسخگویی مناسب به آن شکل گرفته اند و وظیفه توزیع و فروش و خدمات پس از فروش را بر عهده دارند.
شرکت گاز استان اردبیل با توجه به شرایط خاص جغرافیایی استان که در آن اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف سال باعث می شود میزان مصرف در طول سال در دامنه وسیعتری تغییر یابد به طوری که نسبت بالاترین مصرف فصل سرد به بالاترین مصرف فصل گرم اختلاف فاحشی دارد،بعنوان یک شرکت فعال و موثر در ارائه خدمات انرژی به گروه های مختلف مشتریان اعم از تولید کنندگان کالاها و خدمات، بخش کشاورزی و مصرف کنندگان خانگی، در تلاش است تا با ارائه خدمات توزیع و فروش گاز طبیعی به مشتریان و وصول به موقع گازبهای مصرفی توسط مشترکین چرخه مالی شرکت را جهت توسعه طرحهای گازرسانی که خاستگاه استراتژیک شرکت می باشد برنامه ریزی کرده و با وصول به موقع بدهی ها فعالیتهای گازرسانی را در معرض ریسک قرار ندهد.در این میان با توجه به اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها و کاهش تدریجی سهم دولت در پرداخت بهای گاز توزیعی توسط شرکت ملی گاز ایران و افزایش سهم مصرف کنندگان در پرداخت بهای خدمت دریافتی،توزیع نحوه ی کسب درآمد و وصول مطالبات شرکت ملی گاز ایران از دریافت قسمت اعظم هزینه از دولت و قسمت اندک آن از میلیونها مشترک، به دریافت قسمت اعظم گازبهاء از مشترکین، اهمیت بسزایی به بخش وصول مطالبات شرکتهای گاز استانی داده و با توجه به ضریب نفوذ گسترده شرکتهای گاز استانی در مناطق شهری و روستایی، بیشترین تاثیر را بر عملکرد شرکت گازهای استانی چه در ارتباط با مشتریان و چه در رابطه با روش های اجرایی این شرکتها بر جای خواهد گذاشت و آنها را با مشکل بزرگ دریافت گازبهاء از مشترکینی که عادت به مصرف زیاد و پرداخت مبلغ اندک داشتند، روبرو نموده است.که با توجه به عدم رعایت الگوی مصرف توسط مشترکین؛ به روز نبودن تجهیزات گرمایشی به کار رفته ، وضعیت نامناسب اقتصادی و … شرکت گاز را ملزم به اتخاذ تدابیر مناسب جهت وصول گازبهاء نموده است. تشکیل کمیته های وصول مطالبات متشکل از نمایندگانی از شرکتهای گاز،آب،برق و تلفن که زیر نظر استانداری هر استان فعالیت می کنند و مسئولیت وصول مطالبات در قبال خدمات یا مصارف خانگی و تجاری و صنعتی را بر عهده دارند نمونه ای از این تدابیر است.
با توجه به اینکه درآمد ^[۱۱]ناشی از فروش انرژی به عنوان یک منبع اصلی تامین منابع مالی مورد نیاز برای صنعت گاز در زمینه تولید، انتقال و توزیع متناسب با افزایش رشد مصرف، از اهم موضوعات اساسی صنعت گاز است. لذا هرگونه تاخیر یا عدم پرداخت بهای گاز ، این صنعت را در جهت تامین گاز مورد نیاز کشور با مشکلات سنگین مواجه ساخته است.در این میان سنجش^[۱۲] میزان کارایی روش های اتخاذ شده در جهت افزایش وصول مطالبات همراه با رضایتمندی مشترکین با توجه به استراتژیک بودن مسئله و پیوند مستقیم آن با امنیت ملی کشور از دغدغه های اصلی شرکت می باشد همچنین برای پیشرفت در عرصه های منطقه ای و ملی نیازمند اطلاعات دقیقی از چگونگی کارایی سازمان و عوامل مؤثر در ارتقاء بهره وری سازمانی هستیم که نیاز مبرم به ارزیابی صحیح به وضوح نمایان می شود.
در این پایان نامه نیز به بررسی میزان کارایی وصول مطالبات گازبهاء در بخشهای تابعه شرکت گاز استان اردبیل به عنوان یکی از شرکتهای زیر مجموعه شرکت ملی گاز ایران با بهره گرفتن از تحلیل پوششی داده ها (DEA) و رگرسیون چند متغیره^[۱۳] می پردازیم.

۱-۳ اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

بهبود مستمر^[۱۴] عملکرد سازمانها ، نیروی هم افزایی^[۱۵] ایجاد می کند که این نیروها می تواند پشتیبان برنامه و رشد و توسعه و ایجاد فرصت های تعالی سازمانی شود.دولت ها و سازمان ها و مؤسسات تلاش جلو برنده ای را در این مورد اعمال می کنند. بدون بررسی و کسب آگاهی از میزان پیشرفت و دستیابی به اهداف و بدون شناسایی چالش های پیش رو سازمان و کسب بازخور و اطلاع از میزان اجراء سیاستهای تدوین شده و شناسایی مواردی که به بهبود جدی نیاز دارند،بهبود مستمر میسر نخواهد شد. تمامی موارد مذکور بدون اندازه گیری و ارزیابی امکان پذیر نیست. لرد کلوین^[۱۶] فیزیکدان انگلیسی در مورد ضرورت اندازه گیری می گوید (( هرگاه توانستیم آنچه درباره آن صحبت می کنیم را اندازه گرفته و در قالب اعداد و ارقام بیان نمائیم می توانیم ادعا کنیم درباره موضوع مورد بحث چیزهایی می دانیم . در غیر این صورت آگاهی و دانش ما ناقص بوده و هرگز به مرحله بلوغ نخواهد رسید)) علم مدیریت نیز مبین مطلب مذکور است. هر چه را که نتوانیم اندازه گیری کنیم نمی توانیم کنترل کنیم و هر چه را که نتوانیم کنترل کنیم مدیریت آن امکان پذیر نخواهد بود . در محیط های رقابتی امروزی، سازمانهایی می توانند به فعالیت خود ادامه دهند و در این محیط باقی بمانند که بنحو بهتری از منابع و داشته های خود بهره برداری نموده و بهره وری خود را افزایش دهند.
اوضاع و احوال بسیاری از مؤسسه ها و سازمانها نشان می دهد که در روند بهره گیری از عوامل تولید و ارائه خدمات از مطلوبیت چندانی برخوردار نیستند، وضعیت نامناسب این موسسات از سویی بیشتر به دلیل عدم ارتباط مناسب نهاده مورد نیاز به منظور تولید ستاده های مورد انتظار و از سویی دیگر عدم شناسایی و تعیین دقیق نهاده ها و ستاده ها می باشد. در بیانی دیگر ضرورت اندازه گیری ارزیابی و محاسبه کارایی و اثر بخشی به وضوح نمایان می شود.دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی نیازمند استفاده بهینه از منابع طبیعی و رشد و توسعه پایدار در گرو نهادینه نمودن استفاده صحیح و کنترل شده از این نعمات الهی می باشد.
گاز به عنوان اصلی ترین و مهم ترین منبع تامین انرژی محسوب می شود. توجه به روند رشد جمعیت در کشورهای جهان سومی و ترس از تمام شدن سوختهای فسیلی، دولتها را بر آن داشت که علاوه بر تلاش برای جایگزینی سوختهای فسیلی با سایر انواع سوختها در جهت اصلاح الگوی مصرف و مصرف بهینه این نعمت خدادادی گام بردارند.
در کشور ما نیز با توجه به افزایش چشمگیر سهم گاز در سبد انرژی و روند صعودی مصرف آن در بخشهای مختلف مصرف از جمله بخش صنعتی ، تجاری، خانگی و نیروگاهی از یکسو و پایان پذیر بودن ذخایر گازی از سوی دیگر ضرورت مصرف بهینه را در تمام بخشهای مصرف کننده بیش از پیش محسوس می نماید. مجموعه عوامل فنی ، اقتصادی و فرهنگی را می توان از مهم ترین عوامل مصرف بی رویه گاز طبیعی در ایران بر شمرد . در حال حاضر گاز به عنوان اصلی ترین منبع تامین انرژی در کشور ما از اهمیت حیاتی برخوردار است و نقشی اساسی را در زندگی روزمره مردم بازی می کند.
هدفمندسازی یارانه ها باعث افزایش هزینه های ناشی از استفاده از گاز طبیعی به طور مستقیم و چه غیر مستقیم در سبد هزینه ای خانوار شده و جامعه را با شوک افزایش ناگهانی گازبهاء روبرو نموده است که این امر موجب بروز تفاوتهایی در پرداخت گازبهاء از سوی مصرف کنندگان شده است. از طرفی افزایش گازبهای واحدهای صنعتی با توجه به تخصیص کم و یا دیر هنگام یارانه به آنها باعث افزایش هزینه های تولید شده و در نتیجه قدرت رقابت پذیری بسیاری از آنها را از بین برده و باعث تعطیلی بسیاری از کارخانجات شده که عدم پرداخت گازبهاء و یا تاخیر در پرداخت آن توسط واحدهای صنعتی به عنوان اصلی ترین مشتریان گاز شده است. در ضمن عدم وصول به موقع مطالبات شرکتهای گاز استانی از مشتریان عمده و خرده باعث رکود در پرداخت به پیمانکار و متعاقب آن تاخیر و یا عدم اجرای پروژه های جدید می شود.
حال با توجه به اینکه وصول مطالبات از مشترکین و صنایع به عنوان اصلی ترین چالش پیش روی شرکتهای گاز استانی پس از اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها مطرح شده لزوم تعامل همه جانبه با ذینفعان (مشترکین عمده و خرده) و نحوه تعاملات با مصرف کنندگان نیازمند بررسی و بهبود می باشد. کنتور خوانی دقیق و مدون که زمینه ساز وصول به موقع مطالبات گازبهاء و به تبع آن استمرار فعالیت در بخش گازرسانی را در پی خواهد داشت. با توجه به مسائل و مشکلات بوجود آمده در این زمینه؛ طراحی مکانیسم مناسب وصول مطالبات گازبهاء و نیز بررسی کارایی و اثر بخشی^[۱۷] آن از اهمیت بسزایی برخوردار است.
از دیدگاه مدیران ارشد و صاحبنظران صنعت گاز کشور نیز وصول بدهی گازبهاء ی شرکتهای گاز استانی پس از اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها از مشترکین گاز به یک معضل بزرگ مبدل گردیده است . عدم وصول مطالبات شرکتهای گاز استانی علاوه بر اینکه از یک سو بودجه اختصاص یافته بر شرکتها را با مشکل مواجه می سازد. باعث عدم اختصاص به موقع هزینه های سنگین تعمیرات و نگهداری شبکه های گازرسانی شهری و روستایی و عدم اجرای طرحهای جدید گازرسانی در شهرها و روستاها می شود.
اتخاذ تصمیمات مقطعی مانند تقسیط کردن قبوض و ارسال پیام کوتاه به مشترکین بدهکار و یا قطع کردن گاز مشترک از جمله سیاستهای کوتاه مدت شرکتهای گاز استانی می باشد که نشان دهنده تلاش مدیران ارشد این شرکتها به منظور وصول مطالبات گازبهاء می باشد. این اقدامات همگی مبین اهمیت بیش از پیش بخش وصول مطالبات شرکتهای گاز استانی می باشد، در گامی فراتر واگذاری فروش گاز و وصول مطالبات شرکتهای گاز استانی به بخش خصوصی با هدف تصمیم گیری سریع در حل مشکلات جاری و پرداخت هزینه از محل درآمدهای جاری نیز دلیل دیگری بر ضرورت و لزوم توجه ویژه به بخش وصول مطالبات را به روشنی نشان می دهد. در تحقیق حاضر با توجه به لزوم ارزیابی کارایی وصول مطالبات بخشهای تابعه شرکت گاز استان اردبیل، عوامل تاثیر گذار شناسایی و کارایی بخشهای مختلف شرکت مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

۱-۴ اهداف تحقیق

شناسایی عوامل موثر بر وصول مطالبات گازبهاء در استان اردبیل که از آن جمله می توان به تجهیزات ، نیروی انسانی ، وضعیت آب و هوایی، درآمد خانوار ، …. اشاره کرد.
تعیین کارایی وصول مطالبات گازبهاء توسط بخشهای تابعه شرکت گاز اردبیل.

۱- ۵ سوالات تحقیق

چه ورودی^[۱۸] هایی به منظور ارزیابی کارایی وصول مطالبات در شرکت گاز مد نظر است؟
چه خروجی ^[۱۹]هایی از سیستم وصول مطالبات شرکت گاز مورد انتظار می باشد؟
کارایی شرکتهای تابعه شرکت گاز استان اردبیل در زمینه وصول مطالبات چقدر است؟
چه راههایی برای افزایش انگیزه کارکنان شرکت گاز در وصول مطالبات وجود دارد؟

۱ – ۶ شرح واژه ها و اصطلاحات بکار رفته در تحقیق

۱ – ۶ -۱ کارایی

در حوزه علم اقتصاد کارایی به صورت نسبت ستاده به نهاده تعریف شده و مقدار آن همواره کوچکتر از یک است. در این حالت بنگاهی کاراتر تلقی می شود که برای تولید محصولات خود از نهاده های کمتری استفاده کرده باشد. به عبارت دیگر روی مرز تولید قرار گرفته باشد یعنی با حداقل نهاده ، مقدار معینی ستاده تولید کند. به عبارتی دیگر میزان موفقیت یک سازمان در استفاده بهینه از نهاده ها در جهت تولید ستاده های بیشتر به کارایی تعبیر می شود.
انواع کارایی
کارایی فنی^[۲۰] : کارایی فنی نشان دهنده ی میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید مشخص شده است. به عبارت دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی هایی مانند نیروی انسانی ، ماشین آلات و … به خروجی ها، در مقایسه با بهترین عملکرد، توسط کارایی فنی سنجیده می شود.(پیرس،۱۹۹۷)
کارایی تخصیصی^[۲۱] : این کارایی بر تولید بهترین ترکیب محصولات با بهره گرفتن از کم هزینه ترین ترکیب ورودی ها دلالت می کند. در ادبیات روش تحلیل پوششی داده ها ، میزان تخصیص بهینه ی عوامل تولید با توجه به قیمت های نسبی درجه کارایی تخصیصی را نشان می دهد. کارایی تخصیصی به یک عامل برون زا یعنی قیمت نهاده ها بستگی دارد و با تغییر قیمت های نسبی تغییر پیدا می کند.(چارنز، کوپر و رودز، ۱۹۷۸)
کارایی اقتصادی^[۲۲] : عبارت است از نسبت میزان محصول قابل استفاده به نسبت میزان منابع تولیدی که برای تولید آن محصول بکار رفته است. قابل استفاده بودن محصول و یا ارزش آن در جامعه به وسیله پول تعیین می گردد. کارایی اقتصادی به ترکیب کارایی فنی و تخصیصی نیز اطلاق می شود. یک سازمان در صورتی از نظر اقتصادی کارا خواهد بود که از نظر فنی و تخصیصی کارا باشد. کارایی اقتصادی از حاصل ضرب امتیاز کارایی فنی و تخصیصی به دست می آید.
کارایی ساختاری^[۲۳] : کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکت های آن صنعت به دست می آید. با بهره گرفتن از معیار کارایی ساختاری می توان کارایی صنایع مختلف با محصولات متفاوت را مقایسه کرد.(امامی میبدی،۱۳۸۰)
کارایی مقیاسی^[۲۴] : کارایی مقیاسی یک واحد از نسبت” کارایی مشاهده شده” آن واحد به ” کارایی در مقیاس بهینه” به دست می آید. هدف این کارایی تولید در مقیاس بهینه می باشد.(مهرگان،۱۳۸۳)

۱ –۶-۲ تحلیل پوششی داده ها (DEA)

بحث تحلیل پوششی داده ها با تز دکترای ادوارد رودز^[۲۵] و با راهنمایی کوپر^[۲۶] و چارنز^[۲۷] شروع شد. او در مورد ارزیابی مدارسی از آمریکا مطالعه نمود و نتایج مطالعات خود را در سال ۱۹۷۸ با همکاری چارنز و کوپر انتشار داد و این مقاله که نقطه شروعی برای تحلیل پوششی داده ها بوده و به عنوان مقاله (CCR) معروف گردید.تحلیل پوششی داده ها یک روش غیر پارامتریک برای اندازه گیری کارایی نسبی واحدهای تصمیم گیرنده می باشد که از ورودی های مشابهی برای تولید خروجی های مشابه استفاده می کند.
در مدلهای DEA امکان سه نوع جهت گیری با ماهیت ورودی،با ماهیت خروجی و بدون ماهیت وجود دارد. در مدلهای با ماهیت ورودی واحدهای تصمیم گیرنده در پی آن هستند که با کمترین میزان ورودی ممکن، مقدار مشخصی خروجی ایجاد کنند.در مدلهای با ماهیت خروجی واحدهای تصمیم گیرنده در پی آن هستند که با مقدار مشخصی ورودی، بیشترین مقدار خروجی ممکن را ایجاد کنند. در مدل های بدون ماهیت واحدهای تصمیم گیرنده در پی کاهش ورودی ها و افزایش همزمان خروجی ها هستند. از سال ۱۹۷۸ استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و تاکنون توسعه های زیادی از جنبه تئوری و کاربردی در مدلهای تحلیل پوششی داده ها اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه مدل های DEA برای مقایسه و ارزیابی سازمانها و صنایع مختلف مانند بانکداری، پست،کشاورزی، بیمه، ورزش، ساخت، تولید، بهداشت و درمان (بیمارستانها و کلینیک ها)، آموزش (مدارس و دانشگاه ها) ، حمل و نقل، بورس،تولید برق(نیروگاهها)،نفت(پالایشگاهها)و بسیاری کاربردهای دیگر مورد استفاده قرار گرفته اند.
توسعه های زیادی در مدلهای تحلیل پوششی داده ها اتفاق افتاده است که شناخت جوانب مختلف آن را برای به کارگیری دقیقتر اجتناب ناپذیر می کند.استفاده از مدلهای تحلیل پوششی داده ها علاوه بر تعیین میزان کارایی نسبی،نقاط ضعف سازمان را در شاخصهای مختلف تعیین کرده و با ارائه میزان مطلوب آنها، خط مشی سازمان را به سوی ارتقای کارایی و بهره وری مشخص می کند. همچنین الگوهای کارا که ارزیابی واحدهای ناکارا براساس آنها انجام گرفته است به واحدهای ناکارا معرفی می شوند. الگوهای کارا واحدهایی هستند که با ورودی های مشابه واحد ناکارا خروجی های بیشتر یا همان خروجی ها را با بهره گرفتن از ورودی های کمتر تولید کرده اند. این تنوع وسیع در نتایج است که موجب شده استفاده از این تکنیک با سرعت فزاینده ای رو به گسترش باشد. همین امر باعث شده است که این تکنیک از بعد تئوری نیز رشد فزاینده ای داشته باشد و به یکی از شاخه های فعال در علم تحقیق در عملیات تبدیل شود.

۱ -۶-۲- ۱ مزایای تحلیل پوششی داده ها

امکان ارزیابی عملکرد کارایی کارایی واحدهای تصمیم گیرنده با چندین ورودی و چندین خروجی.
برخلاف برخی روش های عددی، مشخص بودن وزنها از قبل و تخصیص آنها به ورودیها و خروجی ها لازم نیست.
نیاز به شکل تابع توزیع از قبل تعیین شده (مانند روش های رگرسیون آماری) و یا شکل صریح تابع تولید(مانند برخی روش های پارامتری) نیست.
امکان به کارگیری ورودی ها و خروجی های مختلف با مقیاس های اندازه گیری متفاوت.
تحلیل پوششی داده ها فرصت های زیادی را برای همکاری میان تحلیل گر و تصمیم گیرنده ایجاد می کند. این همکاری می تواند در راستای انتخاب ورودی و خروجی واحدهای تحت ارزیابی و چگونگی عملکرد و الگویابی نسبت به مرز کارا باشد.
استفاده از کلیه مشاهدات گردآوری شده برای اندازه گیری کارایی. برخلاف روش رگرسیون که با میانگین سازی در مقایسه واحدها به بهترین عملکرد موجود در مجموعه واحدهای تحت بررسی دست می یابد، تحلیل پوششی داده ها هر کدام از مشاهدات را در مرز کارا بهینه می کند.
فراهم آوردن یک شیوه ی اندازه گیری جامع و منحصر به فرد برای هر واحد که از ورودی ها برای ایجاد خروجی ها استفاده می کند.

Sigbjore et al.2002

ورودی ها : -مدت زمان نگهداری سپرده ها-تقاضای کلی سپرده ها-سرمایه-پرسنل
خروجی ها : -میزان سرمایه گذاری-وام مسکن-وام های صنایع و تجاری-وام های دیگر

Rolf
et al.2002

ورودی ها : میزان و اندازه گیری ساعت های کاری پرسنل-هزینه ها-نصب و راه اندازی واحدها-تعداد ترمینال-مساحت شعبه
خروجی ها : -تعداد حساب های پس انداز-تعداد حساب های جاری-تعداد حساب های پرسنلی

Ferrier et al.1990

ورودی ها : -تعداد کارمند-هزینه های شغلی و تجهیزاتی-هزینه های مواد اولیه(منابع)
خروجی ها : تعداد سپرده های درخواستی(حساب های بلند مدت)-تعداد سپرده های کوتاه مدت درخواستی-تعداد وام ها مسکن-تعداد وام های مربوط به اقساط-تعداد وام های تجاری

Oral& Yolalan.1990

الف)از بعد میزان سود دهی-ورودی ها : هزینه های پرسنلی-هزینه اداری-استهلاک-هزینه سپرده ها-مجموعه هزینه های اداری و استهلاک-خروجی ها : سود بدست آمده از وام-درآمد غیر از سود وام-جمع دو مورد قبلی

ادامه جدول( ۲-۲) ارزیابی عملکرد بانک های خارجی و معرفی شاخص های عملیاتی

Oral& Yolalan.1990

ب)از بعد رضایت سرویس : تعداد پرسنل-تعداد شبکه های کامپیوتری متصل-تعداد حساب پس انداز-تعداد کل حساب ها-خروجی ها : زمان کل سرویس-زمان انجام اعتبارات-زمان دریافت سپرده-زمان سپرده های ارزی

Sherman&George.1995

ورودی ها : خدمات مشتری-خدمات فروش-پرسنل تمام وقت-هزینه ها(به غیر از پرسنل و اجاره)-فضای چهارطرف (پاگرد) شعبه
خروجی ها : سپرده وصولات و چک پول ها-چک های بانکی،چک مسافرتی،سندهای قرضه فروخته شده،فک رهن و کوپن ها-مانده سپرده های شعب-وام ها-حساب های جدید-مدت دار-پس انداز دفترچه های سپرده

Avkiran . 1995

ورودی ها : تعداد کارکنان معادل تمام وقت-رفتار کارکنان-متوسط درآمد خانوار-تعداد صنایع کوچک-حضور رقبا
خروجی ها : تعداد کل حساب های سپرده جدید-تعداد کل حساب های وامی جدید-تعداد کل ارجاعات جدید مراکز سرمایه گذاری-درآمد حق الزحمه

Saha & Ravisankar .2000

ورودی ها : هزینه بهره-هزینه منقول-هزینه غیر منقول-دارایی ثابت-خروجی ها : حساب سپرده ها-اعتبارات (وام)-سرمایه گذاری ها-درآمد بدون بهره-سود ناخالص-درآمد کل

Fukuyama & Weber. 2002.

ورودی ها : تعداد کارکنان،سرمایه،سپرده ها-خروجی ها : وام های اعطایی،سایر سرمایه گذاری ها

Hasan & Sirén .2003

ورودی ها : تعداد کارکنان،دارایی های ثابت،منافع قابل استفاده برای وام دهی-خروجی ها : وام های کوتاه مدت،وام های بلند مدت،سایر دارایی های مولد

سن : ۳۲ درصد پاسخ دهندگان سن‌شان بین ۳۰ تا ۴۰ سال، ۲۶ درصد آنها سن‌شان بین ۵۰ تا ۶۰ سال، ۵/۲۵ درصد آنها سن‌شان بین ۴۰ تا ۵۰ سال، ۵/۱۳ درصد آنها سن‌شان ۶۰ سال به بالا و ۳ درصد آنها سن‌شان بین ۲۰ تا ۳۰ سال می‌باشند.
سابقه خدمت و فعالیت در این بخش : ۳۲ درصد پاسخ دهندگان سابقه‌شان بین ۵ تا ۱۰ سال، ۲۷ درصد آنها سابقه‌شان بین ۱۵ تا ۲۰ سال، ۲۳ درصد آنها سابقه‌شان ۲۰ سال به بالا و ۱۸ درصد آنها سابقه‌شان بین ۱۰ تا ۱۵ سال می‌باشند.
تحصیلات : ۳۸ درصد پاسخ دهندگان دارای مدرک لیسانس، ۳۷ درصد آنها دارای مدرک دیپلم، ۵/۱۵ درصد آنها دارای مدرک زیر دیپلم، ۵ درصد آنها دارای فوق دیپلم و ۵/۴ درصد آنها دارای مدرک فوق لیسانس می‌باشند.
۲-۵: نتایج حاصل از بررسی پاسخ‌های پاسخ دهندگان به سوالات پرسشنامه
سوال ۱ : ۵/۸۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که استفاده از فن آوری قدیمی در فرایند تولید و فرآوری سنگ‌های ساختمانی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۵/۱۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که استفاده از فن آوری قدیمی در فرایند تولید و فرآوری سنگ‌های ساختمانی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۲ : ۵/۵۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که آشنایی ناکافی با ضوابط و استانداردهای کیفیت کشور خریدار، تا حد کم برکاهش صادرات سنگ‌های ساختمانی تاثیر دارد. همچنین ۳۳ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که آشنایی ناکافی با ضوابط و استانداردهای کیفیت کشور خریدار، تا حد خیلی کم برکاهش صادرات سنگ‌های ساختمانی تاثیر دارد. همچنین ۵/۱۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که آشنایی ناکافی با ضوابط و استانداردهای کیفیت کشور خریدار، تا حد متوسط برکاهش صادرات سنگ‌های ساختمانی تاثیر دارد.
سوال ۳ : ۵/۶۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که کمبود آموزش و تشویق صادر کنندگان در امر تجارت توسط دستگاه‌های ذیربط، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات سنگ‌های ساختمانی موثر است. همچنین ۲۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که کمبود آموزش و تشویق صادر کنندگان در امر تجارت توسط دستگاه‌های ذیربط، تا حد کم بر کاهش صادرات سنگ‌های ساختمانی موثر است.
سوال ۴ : ۴۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که بر پایی ناکافی نمایشگاه‌ها، سمینارها، سخنرانی‌ها و جراید در ارتباط با چگونگی رشد صادرات، تا حد کم باعث کاهش صادرات می‌شود. همچنین ۵/۳۵ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که بر پایی ناکافی نمایشگاه‌ها، سمینارها، سخنرانی‌ها و جراید در ارتباط با چگونگی رشد صادرات، تا حد خیلی کم باعث کاهش صادرات می‌شود. همچنین ۵/۱۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که بر پایی ناکافی نمایشگاه‌ها، سمینارها، سخنرانی‌ها و جراید در ارتباط با چگونگی رشد صادرات، تا حد متوسط باعث کاهش صادرات می‌شود.
سوال ۵ : ۵۵ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم اطلاع رسانی در ارتباط با شناخت فرصت‌ها و نیازهای بازارهای هدف و انتشار بولتن‌های اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۳۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم اطلاع رسانی در ارتباط با شناخت فرصت‌ها و نیازهای بازارهای هدف و انتشار بولتن‌های اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۵/۱۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم اطلاع رسانی در ارتباط با شناخت فرصت‌ها و نیازهای بازارهای هدف و انتشار بولتن‌های اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۶ : ۵۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم وجود منابع انسانی کارآمد در درون سازمان، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۴۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم وجود منابع انسانی کارآمد در درون سازمان، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۷ : ۶۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم وجود اطلاعات و بنیه مالی کافی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۵/۳۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که عدم وجود اطلاعات و بنیه مالی کافی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۸ : ۴۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ضعف بینش لازم در مدیریت راس سازمان، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیرگزار است. همچنین ۴۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ضعف بینش لازم در مدیریت راس سازمان، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیرگزار است. همچنین ۱۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ضعف بینش لازم در مدیریت راس سازمان، تا حد متوسط بر کاهش صادرات تاثیرگزار است.
سوال ۹ : ۴۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نداشتن دانش لازم در سازمان‌ها در رابطه با تجارت الکترونیک و وجود وب سایت مناسب جهت اطلاع رسانی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۳۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نداشتن دانش لازم در سازمان‌ها در رابطه با تجارت الکترونیک و وجود وب سایت مناسب جهت اطلاع رسانی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۱۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نداشتن دانش لازم در سازمان‌ها در رابطه با تجارت الکترونیک و وجود وب سایت مناسب جهت اطلاع رسانی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۱۰ : ۴۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود دیپلماسی موثر و کارا در تعامل با اقتصاد جهانی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیرگذار است. همچنین ۵/۴۱ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود دیپلماسی موثر و کارا در تعامل با اقتصاد جهانی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیرگذار است. همچنین ۵/۱۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود دیپلماسی موثر و کارا در تعامل با اقتصاد جهانی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات تاثیرگذار است.
سوال ۱۱ : ۵/۵۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ناکافی بودن امکانات، تسهیلات و تشویق‌های مناسب در امر صادرات توسط دولت، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۵/۳۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ناکافی بودن امکانات، تسهیلات و تشویق‌های مناسب در امر صادرات توسط دولت، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۱۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که ناکافی بودن امکانات، تسهیلات و تشویق‌های مناسب در امر صادرات توسط دولت، تا حد متوسط بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۱۲ : ۵۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که مشکلات در زمینه تهیه مواد اولیه مرغوب در کشور، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۵/۳۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که مشکلات در زمینه تهیه مواد اولیه مرغوب در کشور، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۱۳ : ۴۱ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود مراکز مناسب سفارش الکترونیکی و شبکه‌های بین المللی بانکداری الکترونیکی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۵/۳۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود مراکز مناسب سفارش الکترونیکی و شبکه‌های بین المللی بانکداری الکترونیکی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیر دارد. همچنین ۱۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود مراکز مناسب سفارش الکترونیکی و شبکه‌های بین المللی بانکداری الکترونیکی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات تاثیر دارد.
سوال ۱۴ : ۲/۴۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود ثبات نسبی قوانین و مقررات بازرگانی خارجی، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۷/۴۱ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود ثبات نسبی قوانین و مقررات بازرگانی خارجی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۱/۱۳ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که نبود ثبات نسبی قوانین و مقررات بازرگانی خارجی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۱۵ : ۶۵ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که محدودیت‌های وارداتی کشورهای خارجی ناشی از عامل تحریم‌های بین المللی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات تاثیرگذار است. همچنین ۵/۲۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که محدودیت‌های وارداتی کشورهای خارجی ناشی از عامل تحریم‌های بین المللی، تا حد کم بر کاهش صادرات تاثیرگذار است.
سوال ۱۶ : ۴۳ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که موانع تعرفه‌ای کشورهای غیر عضو سازمان تجارت جهانی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۵/۴۱ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که موانع تعرفه‌ای کشورهای غیر عضو سازمان تجارت جهانی، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۱۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که موانع تعرفه‌ای کشورهای غیر عضو سازمان تجارت جهانی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۱۷ : ۵/۵۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود سیاست‌های نامناسب ارزی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۲۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود سیاست‌های نامناسب ارزی، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۱۲ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود سیاست‌های نامناسب ارزی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۱۸ : ۵/۳۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات حمل و نقل کالا بر کاهش صادرات، تا حد خیلی کم تاثیر دارد. همچنین ۳۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات حمل و نقل کالا بر کاهش صادرات، تا حد کم تاثیر دارد. همچنین ۵/۱۸ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات حمل و نقل کالا بر کاهش صادرات، تا حد متوسط تاثیر دارد.
سوال ۱۹ : ۵/۳۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود هزینه‌های بالای حمل و نقل و بعد مسافت تا مبادی صادراتی، تا حد کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۳۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود هزینه‌های بالای حمل و نقل و بعد مسافت تا مبادی صادراتی، تا حد خیلی کم بر کاهش صادرات موثر است. همچنین ۵/۱۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود هزینه‌های بالای حمل و نقل و بعد مسافت تا مبادی صادراتی، تا حد متوسط بر کاهش صادرات موثر است.
سوال ۲۰ : ۴۰ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی، تا حد خیلی کم بر کاهش میزان صادرات موثر است. همچنین ۵/۳۹ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی، تا حد کم بر کاهش میزان صادرات موثر است. همچنین ۱۶ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که وجود مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی، تا حد متوسط بر کاهش میزان صادرات موثر است.
سوال ۲۱ : ۵۴ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که مشکلات مربوط به تامین اعتبار و نقدینگی از بانک‌ها جهت صادرات، تا حد خیلی کم باعث کاهش صادرات می‌گردد. همچنین ۳۷ درصد پاسخ دهندگان معتقدند که مشکلات مربوط به تامین اعتبار و نقدینگی از بانک‌ها جهت صادرات، تا حد کم باعث کاهش صادرات می‌گردد.
۳-۵: نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل سوالات تحقیق

۱-۳-۵:سوال‌های فرعی
سوال فرعی ۱ :
با توجه به روش تحلیل عاملی، عوامل درون سازمانی موثر بر موانع صادرات سنگ‌های ساختمانی به سه عامل اصلی تقسیم‌بندی شدند که به ترتیب اهمیت عبارتند از :
عامل اصلی اول شامل عوامل درون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) برپایی ناکافی نمایشگاه‌ها، سمینارها، سخنرانی‌ها و جراید در ارتباط با چگونگی رشد صادرات
۲) ضعف بینش در مدیریت راس سازمان
۳) ضعف منابع انسانی در درون سازمان
۴) آشنایی ناکافی با ضوابط و استانداردهای کیفیت کشور خریدار
عامل اصلی دوم شامل عوامل درون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) ضعف اطلاعات و بنیه مالی
۲) آشنا نبودن سازمان‌ها با تجارت الکترونیک و نداشتن وب سایت مناسب جهت اطلاع رسانی
عامل اصلی سوم شامل عوامل درون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) استفاده از فن آوری قدیمی در فرایند تولید و فرآوری سنگ‌های ساختمانی
۲) اطلاع رسانی ناکافی در ارتباط با شناخت فرصت‌ها و نیازهای بازارهای هدف و انتشار بولتن‌های اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی
۳) عدم آموزش و تشویق صادر کنندگان در امر تجارت توسط دستگاه‌های ذیربط
سوال فرعی ۲ :
با توجه به روش تحلیل عاملی، عوامل برون سازمانی موثر بر موانع صادرات سنگ‌های ساختمانی به سه عامل اصلی تقسیم‌بندی شدند که به ترتیب اهمیت عبارتند از :
عامل اصلی اول شامل عوامل برون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) ناکافی بودن امکانات، تسهیلات و تشویق‌های کافی در امر صادرات توسط دولت
۲) وجود مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی
۳) وجود سیاست‌های نامناسب ارزی
۴) نبود مراکز مناسب سفارش الکترونیکی و شبکه‌های بین المللی بانکداری الکترونیکی
عامل اصلی دوم شامل عوامل برون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) موانع تعرفه‌ای کشورهای غیر عضو سازمان تجارت جهانی
۲) محدودیت‌های وارداتی کشورهای خارجی ناشی از عامل تحریم‌های بین المللی