جدول شماره (۴ـ۱۳): نتایج ضریب همبستگی پیرسون جهت تعیین همبستگی اصلاحات ارضی با تغییر در میزان دسترسی به امکانات رفاهی روستاییان ۶۳
جدول شماره (۴ـ۱۴): نتایج ضریب همبستگی پیرسون جهت تعیین همبستگی اصلاحات ارضی با میزان مشارکت اجتماعی روستاییان ۶۴
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار شماره (۴ـ۱): توزیع پاسخگویان برحسب تحصیلات ۵۱
نمودار شماره (۴ـ۲): توزیع پاسخگویان برحسب جنسیت ۵۲
نمودار شماره (۴ـ۳): توزیع پاسخگویان برحسب سن ۵۳
نمودار شماره (۴ـ۴): توزیع پاسخگویان برحسب مدت زمان سکونت در روستا ۵۴
نمودار شماره (۴ـ۵): توزیع پاسخگویان برحسب دارا بودن یا نبودن زمین زراعی قبل از اصلاحات ۵۵
نمودار شماره (۴ـ۶): توزیع پاسخگویان برحسب دارا بودن یا نبودن زمین زراعی بعد از اصلاحات ارضی ۵۶
نمودار شماره (۴ـ۷): توزیع پاسخگویان برحسب تعلق گرفتن زمین زراعی بعد از اجرای قانون اصلاحات ارضی ۵۷
چکیده
موضوع پژوهش حاضر بررسی تأثیرات اجتماعی ـ اقتصادی اصلاحات ارضی می‌باشد که روستاهای بخش مرکزی اردبیل، دهستان کلخوران جهت مطالعه موردی به‌عنوان جامعه آماری انتخاب شده است. در این مطالعه بررسی تأثیرات اجتماعی و اقتصادی اصلاحات ارضی در بخش مرکزی شهرستان اردبیل به‌عنوان هدف کلی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. روش پژوهش، از نوع روش پیمایشی می‌باشد. به‌دنبال دستیابی به این اهداف، بررسی تأثیرات اقتصادی اصلاحات ارضی در روستا و بررسی تأثیرات اجتماعی اصلاحات ارضی در روستا اهداف فرعی این پژوهش می‌باشد. با توجه به تئوری‌های موجود علاوه بر متغیرهای پیشینه‌ای عواملی چون نوع مالکیت، اعتماد اجتماعی، رفاه اجتماعی و سبک زندگی از متغیرهای مهم و تأثیرگذار در اصلاحات ارضی می‌باشند. هر کدام از افراد ساکن روستاهای تابعه دهستان کلخوران بخش مرکزی اردبیل به‌عنوان جامعه آماری می‌باشد. با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری غیرتصادفی هدفمند تعداد نمونه جامعه آماری ۱۳۰ نفر برآورد شده است. نتایج آزمون همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس یک‌طرفه نشان می‌دهد که میزان تأثیرات اجتماعی، اقتصادی اصلاحات ارضی برحسب پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی متفاوت است. نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان می‌دهد که بین تغییر در نوع مالکیت روستائیان میزان اعتماد اجتماعی، میزان مشارکت اجتماعی روستائیان و تغییر در میزان دسترسی به امکانات رفاهی روستائیان و اصلاحات ارضی رابطه آماری معنی‌داری وجود دارد.
واژگان کلیدی: اصلاحات ارضی ـ مشارکت اجتماعی ـ اعتماد اجتماعی ـ دسترسی به امکانات
مقدمه
درباره اصلاحات ارضی، صاحب‏نظران موافق مقتضیات جامعه خود و از دید رشته‏های تخصصی خویش و به‌واسطه وجود جنبه‏ه ای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن نظریات متفاوت و غالباً متناقضی ابراز داشته‏اند. این ابهام و تناقض و تا حدی عقب‏افتادگی علمی که در زمینه مطالعه اصلاحات ارضی وجود دارد تا اندازه‏ای نیز ناشی از آنست که موضوع آن در هیچ‏یک از علوم اجتماعی پایگاه‏ تخصصی خاصی تاکنون نداشته است، به بیان دیگر، اصلاحات ارضی در قلمرو ارضی علوم اجتماعی فاقد مالکیت خصوصی بوده است.
در نظر افراد مختلف، اصلاحات ارضی معانی متفاوت دارد. برخی از مردم‏ اصلاحات ارضی را به‌معنای تملک زمین‏هائی‌که در گذشته از آن محروم بوده‏اند می‌دانند، بعضی دیگر اصلاحات ارضی را به‌معنای مجموعه برنامه‏هائی که برای حل‏ مسائل زمینداری به‌کار می‌رود تعریف کرده‏اند. عده‏ای اصلاحات ارضی را وسیله‏ای‏ برای مداخله دولت در حقوق مالکیت خصوصی افراد پنداشته‏اند و معتقدند که هدف‏ اساسی اصلاحات ارضی تغییر ترکیب طبقاتی جامعه و از بین بردن قدرت و نفوذ طبقه‏ عمده مالکان و ایجاد ثبات سیاسی است. برخی از دانشمندان معنای وسیعی برای‏ اصلاح ارضی قائل می‌شوند و آن‌را شامل کلیه فعالیت‌های لازم برای توسعه کشاورزی، افزایش بازده محصولات و بهبود زندگی روستائیان می‌دانند و سرانجام در نظر اکثر مردم مراد از اصلاحات ارضی تقسیم اراضی مزروعی بین کشاورزان است، بر روی‏ هم، اصلاحات ارضی می‌تواند همه معانی مذکور را دربر گیرد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

از نظر جامعه‏شناسی اصلاحات ارضی یک تغییر اساسی در نهادهای جامعه‏ است زیرا در جوامع کشاورزی نهاد مالکیت ارضی تنها به قلمرو مناسبات اقتصادی‏ و بهره‏برداری از زمین منحصر نمی‌شود بلکه روابط قدرت و مناسبات اجتماعی افراد را نیز دربر دارد. از این‌رو اصلاحات ارضی را می‌توان به‌عنوان یک نهضت اجتماعی‏ که هدف آن تغییر روابط زمینداری به نفع کشاورزان است تعریف کرد. بدیهی‏ است تغییر روابط زمینداری متضمن تغییرات اساسی از جمله تقسیم اراضی بزرگ، بهبود روابط اجتماعی در زمینه بهره‏برداری کشاورزی و تغییر روابط قدرت و ترکیب‏ طبقاتی جامعه است‏.
فصل اول:
کلیات تحقیق
۱ـ۱ـ بیان مسأله
زمین از گذشته‌های بسیار دور مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منبع اقتصادی مردم و حکومت‌ها در ایران بوده است. هرچند که بازرگانی و تولید نیز پیوسته در شهرها و بازارهای ایران در جریان بوده، ولی از نظر وسعت و شمول، هیچ‌گاه در مقام مقایسه با اقتصاد زراعی و درآمد حاصل از کشاورزی قرار نداشته است (هاشمی، ۱۳۸۰: ۳۵).
فروپاشی نظام‌های فئودالی و اربابی اتفاقی بود که دیر یا زود در تمامی جهان به‌وقوع می‌پیوست. چنانچه از سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۶۳ در ۳۰ کشور جهان اصلاحات ارضی صورت گرفت (احرار، بی‌تا، ۷۱) دوران طولانی حاکمیت نظام ارباب و رعیتی در شرایطی دوام داشت که هیچ‌گونه تغییر و تحرکی در نظام فکری، شیوه‌های اطلاع‌رسانی، ابزار تولید و حمل و نقل و نیازهای دهقانان متصور نبود. روستایی در محیط بسته روستا اسیر سرنوشتی بود که دیگران برای او رقم می‌زدند. قدرت ارباب که پشتوانه حکومت مرکزی را با خود داشت امکان هرگونه دگراندیشی را از دهقان سلب می‌کرد (آشوری، ۱۳۷۶: ۳۲).
اصلاحات ارضی با مجموعه‌ی پیچیده‌ای از علت‌ها و پیامدها، نقطه پایانی بود بر نظام دیرپای اربابی که ساختار اجتماعی، فرهنگی، تولیدی و مدیریتی و نهایتاً شکل کالبدی روستا را تحت تأثیر قرار داد.
منظور از اصلاحات ارضی، تغییری است که دولت در بنیان­های کشاورزی انجام می­دهد­­. بنیان‌های کشاورزی عبارت­اند از: (مجموعه روابط اجتماعی ـ حقوقی موجود میان مردم درباره تقسیم زمین، مشخصات ویژه مؤسسات کشاورزی بزرگی، کوچکی و… و درجه استقبال مؤسسات کشاورزی (علی­بابایی ۱۳۶۹: ۴۹).
اصلاحات ارضی در ایران با حکم شاه آغاز و در سه مرحله اجرا شد. هدف این اصلاحات، انتقال مالکیت زمین به کشاورزان بود. اصلاحات ارضی با تصویب قانون اصلاحات ارضی در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۴۰ آغاز شد و با رفراندوم ۶ بهمن ۱۳۴۱ به مرحله اجرا درآمد. اصلاحات ارضی در سه مرحله انجام شد:
در مرحله نخست تعیین شد که هیچ مالکی بیش از یک ده ششدانگ یا ششدانگ زمین در چند ده مختلف نداشته باشد. دولت زمین‌های مازاد بزرگ مالکان را خریداری و بخش‌هایی که دارای زارعان صاحب نسق بودند را به‌صورت اقساطی به آن‌ها فروخته و زمین‌های بلاکشت باقی‌مانده تحت عنوان اراضی دولتی در اختیار دولت قرار می‌گرفت. با فروش سهام کارخانجات دولتی ترتیب بازپرداخت بهای زمین‌ها به مالکان فراهم گردید.
در مرحله دوم صاحبان زمین‌های استیجاری می‌باید یا به تقسیم درآمد حاصل از اجاره بپردازند و یا براساس قراردادهای اجاره زمین‌ها را به زارعان بفروشند. به‌عبارت دیگر مالکان موظف شدند که یا ملک کشاورزی خود را برای سی سال به کشاورزان اجاره نقدی دهند و یا آن را با توافق بدان‌ها بفروشند. بدین ترتیب حداکثر مالکیت زمین‌ها در دست یک مالک بسیار محدود شد. املاک موقوفه عام نیز براساس درآمد آن زمین به اجاره درازمدت ۹۹ ساله به کشاورزان واگذار گردید. در مورد موقوفات خاص متولیان مجبور به فروش آن‌ها به دولت و تقسیم آن بین کشاورزان شدند.
در مرحله سوم مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند براساس قانون تقسیم و فروش املاک مورد اجاره به زارعین مستأجر مصوب ۱۳۴۷ ملزم شدند یا زمین خود را به زارعان بفروشند؛ یا با رضایت مالک و زارع به نسبت بهره مالکانه یا عرف محل آن را با یکدیگر تقسیم کنند.
از نظر جامعه‏شناسی اصلاحات ارضی یک تغییر اساسی در نهادهای جامعه‏ است زیرا در جوامع کشاورزی نهاد مالکیت ارضی تنها به قلمرو مناسبات اقتصادی‏ و بهره‏برداری از زمین منحصر نمی‌شود بلکه روابط قدرت و مناسبات اجتماعی افراد را نیز دربر دارد. از این‌رو اصلاحات ارضی را می‌توان به‌عنوان یک نهضت اجتماعی‏ که هدف آن تغییر روابط زمینداری به نفع کشاورزان است تعریف کرد. بدیهی‏ است تغییر روابط زمینداری متضمن تغییرات اساسی از جمله تقسیم اراضی بزرگ، بهبود روابط اجتماعی در زمینه بهره‏برداری کشاورزی و تغییر روابط قدرت و ترکیب‏ طبقاتی جامعه است‏.
شهرستان اردبیل به‌عنوان یکی از قطب‌های سطح متوسط کشاورزی به‌دنبال اجرای اصلاحات ارضی و به‌هم خوردن سیستم مالکیت زمین‌های کشاورزی و نظام ارباب ـ رعیتی، از یک سو با گرفتن زمین‌ها از اربابان، بسیاری روستاییان به جهت عدم مشمول بودن قانون اصلاحات ارضی و نداشتن قرارداد رسمی سهم‌بری نبسته بیکار و روز به روز فقیرتر شدند و اکثریت دهقانانی که صاحب زمین شدند قطعه زمین‌های کوچک و نامرغوبی به‌دست آوردند و نیمی از زمین‌ها اصولاً تقسیم نشد و در اختیار بزرگ مالکان باقی ماند (مقاومت شکننده، پیشین: ۴۷۴). که این موارد و عواملی از این قبیل موجب تغییراتی در سطوح مختلف اقتصادی و اجتماعی روستائیان شده است. لذا این پژوهش با بررسی نظریه‌ها و اسناد و تحلیل‌های تخصصی در حوزه اصلاحات ارضی با رویکردی جامعه‌شناختی درپی تبیین و تحلیل اثرات اجتماعی و اقتصادی ناشی از اصلاحات ارضی در بین روستا‌های تابعه بخش مرکزی شهرستان اردبیل می‌باشد. به‌عبارتی تحقیق حاضر درپی آن خواهد بود که تحقق اصلاحات ارضی به‌لحاظ اقتصادی و تغییرات در نظام مالکیت در تغییرات سازمان تولید، تغییرات سطح زیرکشت و بازده محصولات، تغییر حجم سرمایه‏گذاری و هزینه‏ های جاری کشاورزی، تغییر سطح درآمد خانوارهای زارع چه تأثیری داشته است و همچنین اثرات عمده اجتماعی اصلاحات ارضی از قبیل تغییر بنیان و ترکیب طبقاتی‏ ده، توزیع عادلانه‏تر عوائد کشاورزی و نحوه اتخاذ تصمیم درباره امور بهره‏برداری‏ زراعی چگونه از طریق اصلاحات ارضی مورد دگرگونی قرار گرفته است؟
۱ـ۲ـ اهداف تحقیق
۱ـ۲ـ۱ـ هدف کلی
بررسی تأثیرات اقتصادی و اجتماعی اصلاحات ارضی در بخش مرکزی شهرستان اردبیل
۱ـ۲ـ۲ـ اهداف جزئی تحقیق
ـ بررسی تأثیرات اقتصادی اصلاحات ارضی در روستا
ـ بررسی تأثیرات اجتماعی اصلاحات ارضی در روستا
۱ـ۳ـ اهمیت و ضرورت تحقیق
گرایش به دگرگونی در ذات همه جامعه‌های انسانی وجود دارد. دگرگونی از یک نوع جامعه به‌نوعی دیگر امری اتفاقی و تصادفی نیست، بلکه نشان‌دهنده روندهای فراگیر تکاملی و توسعه‌ای در انطباق‌پذیری جامعه با محیطی گسترش یابنده است (کوزر، ۱۳۸۷: ۵۷۶). ارزیابی دیدگاه تکاملی به تبیین منظم فرایندهای دگرگونی درون یک جامعه، فرایندهای گذار از یک نوع جامعه به‌نوعی دیگر و به‌ویژه محدوده‌ای که این حالت به‌صورت نوع‌ها یا «مراحل» متفاوتی تبلور می‌یابد، بستگی دارد.
تاریخ‌نگاران اقتصاد نشان داده‌اند در مناطق روستایی ایران، پیش از برنامه‌ی اصلاحات ارضی هم سرمایه‌داری ریشه‌های کهن و محکمی داشته است. به رواج گسترده‌ی مبادلات مالی در مناطق روستایی، افزایش سریع میزان محصولات فروشی، اثرگذاری و اهمیت رو به ‌رشد کشاورزی ایران در اقتصاد ملی کشور و نهایتاً اقتصاد جهانی طی قرن نوزدهم میلادی، الغای رسمی مالکیت موقوفی زمین در سال ۱۲۸۶، و گسترش سریع روند خرید زمین‌های روستایی توسط سرمایه‌داران و کسبه‌ی شهر‌ها، با اسناد و شواهد فراوانی پرداخته شده است (نوشیروانی، ۱۹۸۱؛ کدی، ۱۹۷۲؛ ایساوی؛ اُلسن؛ یگانه).
خمسی نشان داده در مناطق روستایی ایران، پیش از برنامه‌ی اصلاحات ارضی، سرمایه‌داری کاملاً تثبیت‌ شده بوده است. مستأجر‌ها عرفاً تعهدی در قبال زمین نداشتند (صفی‌نژاد: ۶۰ـ۵۵) و استفاده از کارگران مزدبگیر توسط کشاورزان جزء و مستأجران زمین‌ها، پیش از اصلاحات ارضی هم بسیار رایج بوده است (عظیمی: ۹۲ـ۹۱).
مانند مناطق دیگر روستاهای کشور، در دهه‌ های اخیر، جامعه روستایی اردبیل دوران گذار خود را طی می‌کند. در گذشته به‌دلیل عدم وجود راه‌های ارتباطی روستایی، عدم وجود کانال‌های ارتباطاتی، فقدان وسایل ارتباط‌جمعی در روستا و بی‌سوادی یا کم‌سوادی روستاییان، روند تغییرات اجتماعی در روستا کند بوده است؛ ولی امروزه به‌واسطه وجود عوامل فوق شاهد وقوع تغییراتی در جامعه روستایی هستیم که از روندی سریع‌تر نسبت به گذشته برخوردار شده است. نمی‌توان نگاهی توسعه‌ای به روستا داشت و در عین حال چشم بر روی تحولات در حال وقوع در جامعه روستایی بست (ازکیا، ۱۳۸۸: ۶۰). بدون شک این تغییرات پیامدهایی اجتماعی ـ فرهنگی ـ اقتصادی در جامعه روستایی دارد که بر روند توسعه آن تأثیر می‌گذارد. آنچه که بیش از همه در این تغییرات به‌چشم می‌آید تغییراتی است که در سبک زندگی، روابط اجتماعی و مناسبات اقتصادی روستاییان به‌وجود آمده است. مطالعات به‌عمل آمده در سال‌های اخیر، مبین این واقعیت است سبک زندگی روستاییان درحال دگرگونی و تغییر است. تغییراتی که علاوه بر الگوی مصرف در ساختارهایی چون آداب و رسوم، عقاید و ارزش‌ها و ایده‌آل‌ها، هنجارپذیری و هنجارسازی و به‌طور کل سبک زندگی پدید آمده است. الگوی مصرف، وسایل خانگی، تزیینات منزل خوراک، پوشاک و… که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان سبک زندگی نام برد در این سال‌ها به‌شدت تغییر کرده است همچنین به‌لحاظ اینکه پیدایش اصلاحات ارضی در سطوح مادی زندگی تأثیر داشته در نوع روابط اجتماعی و اقصادی نیز تأثیرگذار بوده است که این تغییرات در بلندمدت زمینه‌ساز سایر تغییرات در اجتماعات روستایی، شده است که این تغییرات و پیامد‌های آتی آن نیازمند بررسی می‌باشند.
به همین دلیل در این بررسی برای ارزیابی روند تکاملی جامعه روستایی به تحلیل جامعه‌شناختی فرایند گذار جامعه روستایی متأثر از اصلاحات ارضی می‌پردازیم. یکی از مواردی که در این گذار بیش از همه به‌چشم می‌آید تغییرات به‌وجود آمده در سبک زندگی جامعه روستایی است. تغییرات به‌وجود آمده در شیوه پوشاکی، تغذیه، رفتار بهداشتی، شیوه گفتاری، الگوی گذران اوقات فراغت و شکل مسکن روستایی و… ازجمله موارد قابل بررسی است. به نظر می‌رسد این نخستین بار است که در مطالعه روستایی استان به مقوله سبک زندگی روستایی توجه می‌شود. از آنجا که تغییرات روستایی و شرایط زندگی روستانشینان به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی متأثر از سایر شرایط اجتماعی می‌باشد، لذا تحلیل و بررسی جامعه‌شناختی اثرات اقتصادی و اجتماعی اصلاحات ارضی بر زندگی جامعه روستایی دارای اهمیت می‌باشد. همچنین با شناسایی عوامل مؤثر و مرتبط با این بحث می‌توان برای برنامه‌ریزی‌های کلان روستایی جهت پیشبرد اهداف توسعه روستایی گام‌های علمی برداشته شود.
۱ـ۴ ـ قلمرو زمانی و مکانی تحقیق
از لحاظ زمانی تحقیق حاضر از نوع تحقیقات مقطعی بوده که در سال ۱۳۹۴ انجام یافته و قلمرو مکانی آن شهرستان اردبیل و واحد تحلیل پژوهش روستاهای دهستان کلخوران را شامل می‌گردد.
فصل دوم:
بررسی پیشینه و تدوین مبانی نظری
۲ـ۱ـ چارچوب تئوریک
۲ـ۱ـ۱ـ بررسی برخی از نظریات اساسی درباره اصلاحات ارضی
درباره اصلاحات ارضی، صاحب‏نظران موافق مقتضیات جامعه خود و از دید رشته‏های تخصصی خویش و به‌واسطه وجود جنبه‏ه ای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن نظریات متفاوت و غالباً متناقضی ابراز داشته‏اند. این ابهام و تناقض و تا حدی عقب‏افتادگی علمی که در زمینه مطالعه اصلاحات ارضی وجود دارد تا اندازه‏ای نیز ناشی از آنست‌که موضوع آن در هیچ‏یک از علوم اجتماعی پایگاه‏ تخصصی خاصی تاکنون نداشته است، به بیان دیگر، اصلاحات ارضی در قلمرو ارضی علوم اجتماعی فاقد مالکیت خصوصی بوده است.
در نظر افراد مختلف، اصلاحات ارضی معانی متفاوت دارد. برخی از مردم‏ اصلاحات ارضی را به‌معنای تملک زمین‏هائی‌که در گذشته از آن محروم بوده‏اند می‌دانند، بعضی دیگر اصلاحات ارضی را به‌معنای مجموعه برنامه‏هائی که برای حل‏ مسائل زمینداری به‌کار می‌رود تعریف کرده‏اند. عده‏ای اصلاحات ارضی را وسیله‏ای‏ برای مداخله دولت در حقوق مالکیت خصوصی افراد پنداشته‏اند و معتقدند که هدف‏ اساسی اصلاحات ارضی تغییر ترکیب طبقاتی جامعه و از بین بردن قدرت و نفوذ طبقه‏ عمده مالکان و ایجاد ثبات سیاسی است. برخی از دانشمندان معنای وسیعی برای‏ اصلاح ارضی قائل می‌شوند و آن‌را شامل کلیه فعالیت‌های لازم برای توسعه کشاورزی، افزایش بازده محصولات و بهبود زندگی روستائیان می‌دانند و سرانجام در نظر اکثر مردم مراد از اصلاحات ارضی تقسیم اراضی مزروعی بین کشاورزان است، بر روی‏ هم، اصلاحات ارضی می‌تواند همه معانی مذکور را دربر گیرد.
از نظر جامعه‏شناسی اصلاحات ارضی یک تغییر اساسی در نهادهای جامعه‏ است زیرا در جوامع کشاورزی نهاد مالکیت ارضی تنها به قلمرو مناسبات اقتصادی‏ و بهره‏برداری از زمین منحصر نمی‌شود بلکه روابط قدرت و مناسبات اجتماعی افراد را نیز دربر دارد. از این‌رو اصلاحات ارضی را می‌توان به‌عنوان یک نهضت اجتماعی‏ که هدف آن تغییر روابط زمینداری به نفع کشاورزان است تعریف کرد. بدیهی‏ است تغییر روابط زمینداری متضمن تغییرات اساسی از جمله تقسیم اراضی بزرگ، بهبود روابط اجتماعی در زمینه بهره‏برداری کشاورزی و تغییر روابط قدرت و ترکیب‏ طبقاتی جامعه است‏ (عجمی، ۱۳۴۸).
از نظر سیمن ساختار بروکراسی جامعه جدید، شرایطی را ایجاد کرده است که در آن افراد نمی‌توانند عواقب و نتایج کار خود را کنترل کنند و مدیریت جامعه و سیستم پاداش اجتماعی نیز به گونه‌ای است که فرد، بین رفتار خود و پاداش دریافتی از سوی جامعه، نمی‌تواند ارتباطی برقرار کند در چنین وضعیتی احساس انفصال و بیگانگی، بر فرد مستولی شده و او را به کنش منفعلانه در قبال جامعه سوق می‌دهد. و این بیگانگی و حساس بی‌قدرتی تأثیر منفی بر عام‌گرایی دارد (محسنی تبریزی، ۱۳۷۵: ۱۰۲).

بعد از جنگ جهانی دوم به مدت تقریباً۴۰ سال ژئوپلتیک به عنوان یک مفهوم و یا روش تحلیل، به علت ارتباط آن با جنگ‎های نیمه اول قرن بیستم منسوخ گردید، هر چند ژئوپلیتیک در این دوره از دستور کار دولت ها در مفهوم قبلی خود خارج شد، اما همچنان در دانشگاهها تدریس می­شد. برای تبدیل شدن نقش فعال جغرافیا در تعریف ژئوپلیتیک به نقش انفعالی سه دلیل عمده قابل ذکر است:
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

اول اینکه جغرافیدانان بعد از شکست آلمان در جنگ، ژئوپلیتیک خاص آلمان را مقصر اصلی عنوان کردند و سیاست‎های آلمان نازی را متأثر از این مکتب می‎دیدند. خود را از مطالعات در مقیاس جهانی کنار کشیده، توجه خود را به دولت ها و درون مرزهای سیاسی بین المللی معطوف داشتند و واژه ژئوپلیتیک بر چسب غیر علمی‎به خود گرفت و از محافل علمی‎و دانشگاهی طرد شد.دلیل دیگری که موجب افول نقش جغرافیا در جنگ سرد شد ظهور استراتژی باز دارندگی هسته ای بود. توانایی پرتاب سلاح‎های هسته ای بوسیله هواپیما و موشک به فاصله‎های دور،باعث شد که دیگر نه فاصله و نه عوامل جغرافیایی مثل ناهمواری ها و اقلیم چندان مهم تلقی نمی‎شدند. دلیل سوم، ظهور ایدئولوژی به عنوان عامل تعیین کننده ی جهت گیری سیاست ها بود. ژئوپلیتیک جنگ سرد و ژئوپلیتیک عصر هسته ای از مشخصات دوره افول ژئوپلتیک هستند (زین العابدین، ۱۳۸۹ : 13).
۲-۱-۳- دوره احیا
بعد از پایان جنگ جهانی دوم جغرافیدانان شرمنده شدند و از آن پس تلاش نمودند جغرافیدانانی که ژئوپلیتیک را در اختیار آلمان نازی (هیتلر) گذاشته اند،کنار گذارند، و نتیجه اینکه حدود ۴۰ سال ژئوپلیتیک طرد شد. تا اینکه در دهه 1980 در جنگ ویتنام^[2] و کامبوج^[3] بر سر تصاحب منطقه ی مکنگ^[4]، گر چه هر دو کشور از بلوک شرق بودند، ایدئولوژی نتوانست جنگ را از بین ببرد. بنابراین، در گزارش این مناقشه و روابط دو کشور، مجدداً از مفهوم ژئوپلتیک استفاده شد و سپس کسینجر^[5] بصورت تفننی از واژه ی ژئوپلیتیک در مسائل جهان استفاده نمود. علاوه بر آن در جنگ ایران و عراق (1988-1980) و اشغال کویت توسط عراق (1991-1990 ) و به ویژه سقوط پرده آهنین در اروپا از سال 1989 موجب پر رنگ تر شدن این مفهوم شد و به خصوص فروپاشی شوروی (سابق) و برجسته شدن ملیت ها این مفهوم را به صورت یک مفهوم کلیدی در عرصه بین المللی قرار داد (زین العابدین،۱۳۸۹ :۲۸).
در حالیکه نامداران جغرافیای سیاسی چون ریچارد هارتشورن و استیفن جونز سخت در تلاش شکوفا ساختن جغرافیای سیاسی در جهان دوران میانه ی قرن بیستم شدند و سیاستمدارانی چون هنری کیسینجر واژه ژئوپلیتیک را دوباره به زبان روزمره سیاسی نیمه دوم قرن بیستم باز گرداند، جهانی اندیشانی چون ژان گاتمن و سوئل کوهن پیروزمندانه جهانی اندیشی جغرافیایی(ژئوپلتیک) را به بستر اصلی مباحث دانشگاهی باز گرداندند.در این زمینه ژان گاتمن^[6] با طرح تئوری «آیکنوگرافی^[7]– سیروکولاسیون^[8]» «حرکت» را در مباحث ژئوپلیتیک در معرض توجه ویژه قرار داد و عوامل روحانی یا عامل «معنوی» را در جهانی اندیشی «اصل» یا «مرکز» دانست و «ماده» یا «فیزیک» را تأثیر گیرنده قلمداد کرد (مجتهد زاده،۱۳۸۶:۹۶).
سائول بی کوهن می‎گوید: موضوعات ژئوپلیتیکی مهمتر از آن بودند که جغرافیدانان آنها را کنار بگذارند و اکنون خیلی از جغرافیدانان با یک تأخیر به او ملحق شده اند و از باز گشت و تجدید حیات ژئوپلتیک به اندازه او استقبال کرده اند.
2-2-رویکردهای جدید ژئوپلیتیک
همه نظریه‎های ژئوپلیتیکی جنبه ژئواستراتژیکی داشته و برای کسب قدرت بر فضای جغرافیایی تأکید داشتند. اما پس از پایان جنگ سرد و با مطرح شدن نظام نوین جهانی بسیاری از دیدگاه های ژئوپلیتیکی جنبه ی کمی‎پیدا کرد و حتی بعضی از این دیدگاه ها در عالم سایبر اسپیس مطرح شدند. در نظام نوین جهانی عده ای در تحلیل ژئوپلیتیکی خود، رویکرد انرژی را مد نظر قرار دادند،عده ای به مسائل زیست محیطی معتقد بودند، بعضی فرهنگ را عامل اصلی ژئوپلیتیک دانستند و بالاخره، عده ای مسائل ژئواکونومی‎را در تحلیل ژئوپلیتیکی خود مورد توجه قرار دادند. می‎توان گفت که معیار‎های قدرت که نظامی‎گری بود، به طور کلی جای خود را با معیار‎های مذکور تغییر داد. یعنی، قبل از پایان جنگ سرد، معیار اصلی قدرت نظامی‎گری بوده و تمام عوامل اقتصادی، اجتماعی به صورت ابزار مورد توجه بوده است.به علاوه مشخصه ی اصلی ژئوپلیتیک دوره جنگ سرد جهان دو قطبی، جهان سوم و کشورهای عدم تعهد بودند، اما در نظریه ی جدید ژئوپلیتیکی، جهان چهارم مطرح است (زین العابدین، ۱۷۱:۱۳۸۹).
۲-2-۱-رویکرد نظم نوین جهانی
اولین بارجورج بوش پدر^[9] رئیس جمهور اسبق آمریکا در جریان جنگ خلیج فارس در1990م نظام نوین جهانی^[10] را مطرح نمود. و در سال 1991 پس از مذاکرات خود در هلسینکی^[11] با گورباچف^[12] و مارگارت تاچر^[13]، رهبران اروپا، سازمان ملل متحد،کشورهای عربی به ویژه خلیج فارس و سایر هم پیمانان خود، نظریه نظام نوین جهانی خود را اعلام نمود (حافظ نیا،۵۳:۱۳۸۵).
این نظام دیدگاه‎های جدید آمریکا را بیان می‎کند. با فروپاشی نظام سیاسی اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق و از بین رفتن رقابت قدرت ها، جهان از این پس صاحب نظام نوینی شود که بر قدرت همه جانبه آمریکا استوار است. قدرت و سلطه آمریکا بر جهان بدون تسلط بر خلیج فارس ممکن نبود. نظام نوین جهانی طرحی جدید برای سلطه بر مناطق مهم جهان توسط آمریکا بود. این نظام به رغم عنوان گول زننده آن، شکل جدیدی از استعمار نو است که جهان را به سوی مخاصمه و تلاطم سوق می‎دهد. جورج بوش پدر نظم نوین جهانی را این چنین تعریف می‎کند: «نظم نوین جهانی می‎گوید که بسیاری از کشورها با سوابق متجانس و همراه با اختلافات، می‎توانند دور هم جمع شوند تا از اصل مشترکی پشتیبانی کنند و آن اصل این است که شما با زور کشور دیگری را اشغال نکنید…» اما آمریکائیها از زمان پی ریزی چنین نظریاتی، کمترین توجهی به آنچه خود معتقدند نداشته اند و تعبیر «نوام چامسکی» نظم نوین جهانی تعبیر تازه ای از توسل به زور و انقیاد مضاعف ملت ها است.تمام ابعاد نظم نوین جهانی بر پایه منافع و توسعه طلبی آمریکا استوار است در عصر نظم نوین جهانی، ثبات و امنیت تقریباً به طور کامل برای هیچ کشوری- حتی آمریکا- وجود ندارد.
2-2-2-رویکرد ژئواکونومی
پایه و اساس ژئواکونومی‎استدلالی است که از طرف ادوارد لوتویک^[14] ارائه شده است. او خبر از آمدن نظم جدیدبین المللی در دهه نود می‎داد که در آن ابزار اقتصادی جایگزین اهداف نظامی‎می‎شوند. به عنوان وسیله اصلی که دولت ها برای تثبیت قدرت و شخصیت وجودی شان در صحنه بین المللی به آن تأکید می‎کنند و این ماهیت ژئواکونومی‎است (عزتی،۱۰۷:۱۳۸۸)
ژئواکونومی‎عبارت ازتحلیل استراتژی­ های اقتصادی بدون درنظر گرفتن سودتجاری،که ازسوی دولتها اعمال می­ شود،به منظورحفظ اقتصادملی یا بخشهای حیاتی آن وبه دست آوردن کلیدهای کنترل آن ازطریق ساختارسیاسی وخط مشیهای مربوط به آن پرداخت. (عزتی،1387: 110)
ژئواکونومی‎رابطه بین قدرت و فضا را مدّ نظر دارد و هدف اصلی آن کنترل سرزمین و دستیابی به قدرت فیزیکی نیست بلکه دست یافتن به استیلای اقتصادی فناوری و بازرگانی است بدین ترتیب به نظر می‎رسد مفاهیم ژئواکونومی‎در رویارویی با مسائل قرن 21 از کارآیی مناسبی در مقیاس جهانی برخوردار خواهد بود (واعظی،1388 :32)
ژئواکونومی‎رابطه بین قدرت وفضا را بررسی می‎کند. فضای بالقوه ودرحال سیلان همواره حدود ومرزهایش درحال تغییروتحول است،ازاین رو آزادازمرزهای سرزمین وویژگیهای فیزیکی ژئوپلیتیک است.درنتیجه تفکر ژئواکونومی‎شامل ابزارآلات لازم وضروری است که دولت می‎تواندازطریق آنها به کلیه اهدافش برسد.(عزتی،1387: 110)
ژئواکونومی‎و ژئوپلیتیک دارای تفاوتهای اساسی با هم می‎باشند،اول اینکه ژئواکونومی‎محصول دولت ها وشرکتهای بزرگ تجاری با استراتژیهای جهانی است درحالی که این خصیصه در ژئوپلیتیک نیست. نه دولت ونه شرکتهای تجاری هیچ نقشی درژئوپلیتیک ندارندبلکه یکپارچگی اتحادیه ها،منافع گروهی وغیره برپایه نمونه‎ های تاریخی با عملکردی نامرئی دراستراتژیهای ژئوپلیتیکی پایه واساسی برای همه صحنه‎های ژئوپلیتیکی هستند.
دوم اینکه هدف اصلی ژئواکونومی‎کنترل سرزمین ودستیابی به قدرت فیزیکی نیست بلکه دست یافتن به استیلای تکنولوژی وبازرگانی است. ازلحاظ کاربردی بایدگفت که مفهوم وعلم ژئوپلیتیک می‎تواند درنشان دادن راه وروش‎هایی برای پایان دادن به نزاعها ودرگیری ها ودرمجموع اختلافات نقش اساسی داشته باشددرحالی که ژئواکونومی‎ازچنین ویژگی برخوردارنیست(عزتی،1387: 112)
2-2-3- رویکرد ژئوکالچر
ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی فرایند پیچیده ای از تعاملات قدرت،فرهنگ، و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگها همچون سایر پدیده‎های نظام اجتماعی همواره در حال شکل­ گیری، تکامل،آمیزش، جابجایی در جریان زمان و در بستر محیط جغرا فیایی کره زمین اند.به عبارت دیگر ژئوکالچر ترکیبی از فرایند ‎های مکانی – فضایی قدرت فرهنگی میان بازیگران متنوع و بی شماری است که در لایه‎های مختلف اجتماعی و درعرصه محیط یکپارچه سیاره زمین به نقش آفرینی پرداخته و در تعامل دائمی‎با یکدیگر بسر می­برندو بر اثر همین تعامل مداوم است که در هر زمان چشم انداز فرهنگی ویژه خلق می‎شود.از این رو ساختار ژئو کالچر جهانی بیانگر موزاییکی از نواحی فرهنگی کوچک و بزرگی است که محصول تعامل‎های مکانی – قضایی قدرت فرهنگی اند که در طول و موازات یکدیگر حرکت می‎کنند (دیلمی‎معزی،2:1387).
ژئوکالچر پدیده ای است که بر شالوده نظام اطلاع رسانی نوین و یا صنایعی استوار است که به تولید محصولات فرهنگی مبادرت می‎ورزد وظیفه این صنایع تولید انبوه محصولات فرهنگی است. نظام سلطه فرهنگی در جهان کنونی در کنار نظام سلطه اقتصادی یا سیاسی از عناصر اصلی نظام ژئوپلیتیک جهانی می‎باشند. امروزه منطق حاکم بر فرایند‎های ژئوکالچر جهانی بر اشکال پیچیده و تکامل یافته تر شیوه‎های رقابتی مبتنی است. این فرایند در عین نافذ بودن، مدام در تکامل می‎باشد
پدیده‎های فرهنگی به دلیل خصیصه‎های مکانی شان همواره میل به ثبات و پایداری در مقابل نوآوری ها دارند که می‎توان به تلاش جوامع سنتی و حفظ میراث فرهنگی و آداب و سنن و نمادهای تاریخی و … اشاره کرد. از طرفی الگوهای تمدنی به واسطه ماهیت فضائیشان در جهت سرعت بخشیدن به تغییرات فرهنگی و زدودن مرزهای قراردادی هستند(حیدری،۱۳۸1 :۱۶۸).
۲-2-4- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی
مسایل ژئوپلیتیک زیست محیطی از اواخر قرن بیستم به موضوع اصلی فعالیت­ها و نگرانی­ها بین گروه‎های انسانی و بازیگران ملی و فراملی در سطوح منطقه ای و جهانی تبدیل شده است. محیط زیست بشری در سطوح محلی، ملی، منطقه ای و جهانی دستخوش مخاطرات گردیده است. این مخاطرات در سه بعد: کاهش و کمبود منابع، تخریب منابع و آلودگی محیط زیست تجلی یافته است. از دید ژئوپلیتیک، کمبود منابع زیست محیطی یا محروم کردن انسانها از زیستن در مکان مورد علاقه آنها رقابت و کنش متقابل بین گروه‎های انسانی و بازیگران سیاسی در سطوح مختلف را در پی دارد.(www.civilica.com).
طی چند دهه گذشته، افزایش جمعیت، گسترش دامنه مداخلات بشر در طبیعت برای تأمین نیازهای فزاینده از منابع کمیاب طبیعی، گسترش رویکرد سودانگاری در غالب طرح‎های توسعه ای، بی پروایی نسبت به جستار پایداری محیط زیست در ساخت سازه ها و زیر ساخت ها و مانند آن،پیامدهای ناگواری همانند گرمایش کروی، ویرانی لایه ازن، پدیده ال نینو، طوفانهای سهمگین، بالا آمدن سطح آب دریاها، گسترش گازهای گلخانه ای، خشکسالی، سیل، فرو نشست زمین، کاهش آب شیرین، بیابان زایی، کاهش خاک مرغوب، آلودگی هوا، باران‎های اسیدی، جنگل زدایی و نابودیت تنوع زیستی، نشانه‎هایی از جهانی شدن پیامدهای فروسایی محیط زیست در سطح فروملی و فراملی و جهانی بودن بوده اند. تداوم وضعیت موجود،آینده زیست و تمدن فراروی بشر را مبهم و نامطمئن کرده است.نگرانی از این وضعیت به همراه شرایط نا مطلوب کنونی، در طرح رویکردهایی همانند امنیت زیست محیطی، ژئوپلیتیک انتقادی، ژئوپلیتیک زیست محیطی، توسعه پایدار بسیار اثر گذاشت. با توجه به این که مفهوم «جهان» از مقیاس‎های مطالعاتی دانش یاد شده است، مرزهای محلی و ملی را در نوردیده اند، محیط زیست سویه ای ژئوپلیتیک یافته است (کاویانی،۱۳۹۰: ۸۵).
2-2-5-رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی
در مورد ماهیت و چیستی ژئوپلیتیک انتقادی نظریه‎های مختلفی ارائه شده است. عده ای از نظریه پردازان، ژئوپلیتیک انتقادی را در مقایسه با ژئوپلیتیک سنتی، که به دلیل سوء استفاده از شواهد جغرافیایی به نفع مقاصد امپریالیستی لکه دار گردیده، از لحاظ علمی‎مستقل و بی طرفانه می‎دانند که می‎تواند با دیدگاهی متعالی به امور جهانی نگریسته و تحقیق عینی بپردازد(مویر،220:1379). عده ای را باور بر این است که ژئوپلیتیک انتقادی در جستجوی آشکار کردن سیاست­های پنهان دانش ژئوپلیتیک است (میرحیدر،42:1386)
از اوایل1970، شاهد ظهوررویکردی نوین به نام «ژئوپلیتیک انتقادی^[15]»هستیم.دانشمندان ژئوپلیتیک چون اتوتایل^[16] ومیشل فوکو را می‎توان ازپیشگامان این حرکت نوین دانست. این دانشمندان به طور همزمان، هم از ژئوپلیتیک انتقاد کردند و هم خود از اندیشمندان این عرصه بودند. این افراد، سیاست اندیشمندانه خود را بر «ضد ژئوپلیتیک» تعریف کرده و با وجود این، در چارچوب زیر بنایی مفاهیم ژئوپلیتیک کار می‎کردند (مویر،۳۷۸:۱۳۷۹).
محققین ژئوپلیتیک انتقادی تمایل دارند بجای تمرکز بر شناسایی عوامل جغرافیایی مؤثر بر شکل گیری قدرت دولتها و سیاست خارجی ایشان، از یک سو دریابند که سیاستمداران چگونه «تصاویر ذهنی» خود را از جهان ترسیم نموده اند و این بینش ها چگونه بر تفاسیر آن ها از مکان‎های مختلف تأثیر می‎گذارند؟ ژئوپلیتیک انتقادی به عنوان نظریه ای نسبتاً جدید که توانسته است خود را بر اساس مؤلفه‎های حاکم میان بازیگران روابط بین الملل، نظام مند سازد، چارچوبی مناسب برای فهم ژئوپلیتیکی جدید، به دور از عناصر سختی هم چون مرز و مکان ایجاد کرده است. بر اساس فهم برخی از موضوعات، بدون توجه به بعضی مسائلی که طبق نظریات سنتی غیرمرتبط می‎نمودند، امری ناقص خواهد بود. از منظر ژئوپلیتیک انتقادی، استراتژی قدرت همیشه نیازمندبه کارگیری فضا وهمین سبب گفتمان می­باشد. (www.javanemrooz.com)
رویکرد انتقادی، کوشش منتقدانه برای کشف ساختارهای جامعه معاصر است که ضمن نقد زیربنایی رویکردهای رایج در شناخت جامعه به تبیین کاستی ها ی روش شناسی آنها می‎پردازند و شیوه‎های اثبات گرایی (پوزیتیوسیتی) را در مطالعه جامعه نقد می‎کند و بر این انگاره استوار است که صرف تجربه و روش‎های تجربی کافی نیست و نباید مطالعه جامعه را همسان با مطالعه طبیعت انگاشت. هدف نظریه پردازان مکتب انتقادی، ایجاد دگرگونی‎های فرهنگی و روشنگرانه برای کاهش نابرابری‎های جهانی، برقراری عدالت بین المللی، احترام به تفاوت ها و گرایش به ارزش‎های فرهنگی جدیدی است که بر فرایند تعامل موجود در صحنه‎های اجتماعی و تمدنی حاکم شود و تعامل و عمل را در چارچوب ارزشهای موجود رهبری کند (مشیر زاده،۱۳۸۴ :۲۲۱).
هر چند ژئوپلیتیک به مطالعه روابط متقابل جغرافیا، قدرت سیاست و کنش‎های ناشی از ترکیب آنها با یکدیگر می‎پردازد (حافظ نیا،۳۶:۱۳۸۵). اما امروزه گفتمان آن تابعی از چالش‎های برخاسته از «جهانی شدن‎های اقتصادی»، «انقلاب اطلاع رسانی» و«خطرات امنیتی جامعه جهانی» است (مجتهد زاده،۱۲۸:۱۳۸۱)و بالاخره ژئوپلیتیک انتقادی در جستجوی آشکار کردن سیاست‎های پنهان دانش ژئوپلیتیک است.مباحث ژئوپلیتیک مقاومت و آنتی ژئوپلیتیک از جمله مباحث مهم در پژوهش ها و نوشته‎های مربوط به ژئو پلیتیک انتقادی می‎باشد.این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که مقاومت می‎باشد بیشتر توجه می‎کند. و عاشورا به عنوان عالیترین و متعالی ترین صحنه ژئوپلیتیک مقاومت از چنان ماندگاری و جاودانگی برخوردار بوده و هست که امروزه و در قرن بیست و یکم وهزاره سوم نیز توان تحریک و به غلیان در آوردن جنبش‎های مقاومت را دارد. بسیاری از نهضت ها و مقاومت ها در دنیای اسلام و حتی غیر اسلام الگوی مقاومت خود را از عاشورا الهام گرفته اند. (باباخانی،38:1392)
2-3-اندیشه ملی گرایی
ملی گرایی مفهومی‎کاملا سیاسی دارد. این مفهوم به عنوان یک اندیشه و فلسفه سیاسی تلقی می­ شود. اندیشه‎ای که در هر ملتی ریشه در هویت ملی و میهن دوستی آن ملت دارد. در حالی که مفهوم میهن دوستی و دلبستگی به هویت میهنی مفاهیم غریزی و کهن هستند، ناسیونالیسم پدیده ای فلسفی و نوین محسوب می‎شود که از سوی اروپای بعد از انقلاب صنعتی به جهان بشری معرفی شده است. در این راستا هنگامی‎که جنگ جهانی اول و جنگ‎های بزرگ قبل از آن بیشتر با انگیزه میهن دوستی شروع شده بود، جنگ جهانی دوم حاصل برخورد اندیشه‎های ناسیونالیستی بود.(حافظ نیا و همکاران،210:1389)
ناسیونالیسم به وابستگی مردم یک منطقه که براساس یک احساس مشترک به وجود آمده گفته می­ شود این احساس مشترک ممکن است علل تاریخی، فرهنگی، نژادی، جغرافیایی و غیره داشته باشد. ناسیونالیسم در حقیقت ملاتی است که گروه‎های مختلف را به هم پیوند داده و واحدی به نام ملت را به وجود می‎آورد. (روشن و فرهادیان،242:1385)
میهن دوستی و دلبستگی به هویت میهنی مفاهیم غریزی و کهن هستند. ناسیونالیسم یا ملی گرایی مفهومی‎کاملاً سیاسی است که از سوی اروپای بعد از انقلاب صنعتی به جهان بشری معرفی شد. از نظر واژه شناسی ناسیونالیسم از ریشه ناسی(Nasci)آمده است این واژه لاتین متولد شدن معنی می‎دهد و نظریه تکاملی ایده ناسیونالیسم را تأیید می‎کند.(حافظ نیا و همکاران،210:1389)
اگر ناسیونالیسم بر مبنای برگشت به ارزشهای جاهلی و اساطیری باشد، ارتجاعی محسوب می‎شود و اگر بر مبنای یک احساس انسانی و فرهنگ خلاق باشد، مترقیانه خواهد بود. مفهوم ناسیونالیسم در قرن نوزدهم و بیستم به طور گسترده ای از اروپا به سایر نقاط و از جمله خاورمیانه انتشار یافت. افکار ناسیونالیستی به دلایلی چند در نیمه دوم قرن نوزدهم در خاورمیانه، گسترش یافت.
اول: افتتاح مدارس جدید درمصر، لبنان وسوریه
دوم: اختراع چاپ که به دنبال خود آگاهی از امور سیاسی را افزایش داده و مشوق احیای فرهنگی- ادبی شد.
سوم: تجزیه امپراطوری‎های قدیم که به دنبال خود، خود مختاری گروه‎های ملی را به دنبال داشت.(درایسدل و بلیک،77:1386)
با شروع قرن بیستم ناسیونالیسم به یک قدرت عمده سیاسی در خاورمیانه تبدیل شد و تأثیرات آن زمانی به اوج خود رسید که ناسیونالیسم ترک، عرب، ایرانی و یهود به طور همزمان در این منطقه ظهور کردند، از عوامل اصلی که سبب بروز شکاف و اختلاف در میان شیعیان منطقه خاورمیانه شده، اندیشه‎های ناسیونالیستی پیروان این مذهب در کشورهای مختلف می‎باشد. تنوع نژادی و قومی‎شیعیان ساکن در منطقه خاورمیانه الهام بخش اندیشه‎های ناسیونالیستی در میان آنان گردیده و این امر واگرایی و فقدان وحدت مذهبی در بین آنان را به دنبال دارد. ویژگی عمومی‎ناسیونالیسم تأکید بر برتری هویت ملی بر دعاوی مبتنی بر طبقه، دین و مذهب است و بر این اساس عوامل زبانی، فرهنگی وتاریخی مشترک به همراه تأکید بر سرزمین خاص، هویت بخش گروهی از مردم می‎شود.
بدین ترتیب ایدئولوژی ناسیونالیسم با تأکید بر نژاد و زبان در جهان اسلام که مرکب از انواع زبانها و نژادها ی گوناگون است، یکی از عوامل اصلی واگرایی تلقی می‎گردد. تجارب تاریخی گویای این واقعیت است که حتی پان عربیسم از ادعای نهضت وحدت سراسری اعراب نتوانست در جوامع و کشورهای عربی ایجاد وحدت نماید و طی جنگهای اعراب اسرائیل و با شکست اعراب اعتبار خود را از دست داد. به طوری که در جریان جنگ 1991 آمریکا و متحدین با عراق برخی کشورهای عرب برای آزادی کویت به یک کشور دیگر عرب(عراق)، حمله ور شدند(صفوی،202:1387).
2-4-میهن خواهی
میهن خواهی یا وطن دوستی فلسفه سیاسی ویژه ای نیست، بلکه غریزه ای است که از حس اولیه ی تعلق داشتن به مکان و هویت ویژه ای آن و حس دفاع از منافع اولیه ی فردی در آن مکان ویژه ناشی می‎شود. گونه ی اولیه ی خودنمایی این غریزه کم و بیش در همه ی حیوانات قابل مشاهده است. بیشتر حیوانات محدوده‎های مشخصی را برای جولان دادن و منافع اختصاصی، فردی یا گروهی خود در نظر گرفته و به آن دلبستگی و تعلق می‎یابند و دخالت و تجاوز دیگران را در آن با سرسختی دفع می‎کنند. (مجتهدزاده،70:1381). مفهوم میهن از انگیزه‎های سیاسی دور است و از حد غریزه ی طبیعی خارج نمی‎شود. میهن خواهی یا میهن دوستی تا آن اندازه طبیعی و غریزی است که با تعلقات معنوی انسان درآمیخته و جنبه ی الهی به خود می‎گیرد و به گونه ی مفهوم مقدس خودنمایی می‎کند.
2-5- مفهوم ملت
جمع افرادی که از پیوندهای مادی و معنوی ویژه و مشخصی برخوردار باشند و با مکان جغرافیایی ویژه ای، «سرزمین سیاسی یکپارچه و جداگانه» همخوانی داشته باشند و حاکمیت حکومتی مستقل را واقعیت بخشند، ملت آن سرزمین یا کشور شناخته می‎شوند. بدین ترتیب ملت و ملیت پدیده‎های سیاسی هستند که در رابطه مستقیم با سرزمین واقعیت پیدا می‎کنند و این اصطلاحات در حالی که مباحث سیاسی هستند، جنبه ای کاملاً جغرافیایی به خود می‎گیرند. (مجتهدزاده،65:1381).
در زبان‎های اروپایی واژه ملت از کلمه(natio) مشتق شده و بر مردمانی دلالت دارد که از راه ولادت با یکدیگر نسبت دارند و از یک قوم و قبیله هستند. ملت به مجموعه ای از افراد ساکن در فضای جغرافیایی مشخص و محدود از حیث سیاسی اطلاق می‎شود که بر اساس عوامل و خصیصه‎هایی نظیر تبار، تاریخ، فرهنگ، دین، مذهب، سرزمین، قومیت، زبان و …نسبت به یکدیگر احساس همبستگی می‎کنند و خود را متعلق به یک ما می‎دانند.(حافظ نیا و همکاران،108:1389)

از سویی با توجه به دگرگونی های به وجود آمده و پیشرفت های چشم گیر بشری، پیچیده شدن اوضاع و شرایط حاکم بر جهان و گسترش ارتباطات و استفاده بی رویه بشر از منابع طبیعی و اولیه و آلایندگی محیط زیست، استراتژی سازمان ها ابعاد وسیع تری به خود گرفته و مسائلی هم چون آلودگی محیط زیست، رشد جمعیت، بهداشت، آموزش و رفاه عمومی و… به عنوان مسائلی فراملی باید سرلوحه کار طراحان استراتژی های کلان قرار گیرد(داوری، ۱۳۸۰: ۱۳). با توجه به تمامی مشکلات و منابعی که ذکر گردید و با توجه به اهمیت کسب و کارهای مختلف در اقتصاد جامعه، نمی توان به طور یقین مشخص کرد که این کسب و کارها چه استراتژی ای را باید جهت موفقیت خود اتخاذ کنند؟ با توجه به مطالعه محققین(نوبل و همکاران، ۲۰۰۲; دشپانده و همکاران، ۲۰۱۳: ۲۳۳).
این کسب و کار ها می توانند جهت موفقیت خود از ۳ استراتژی پیروی کنند: استراتژی مشتری، استراتژی تکنولوژی و استراتژی کاهش هزینه. بنابراین گرایش سازمان ها به هر یک از این نوع استراتژی ها می تواند در نهایت موجب ایجاد تغییراتی مهم در بخش های مختلف گردد. که یکی از این موارد عملکرد سازمانی می باشد. بهبود مستمر عملکرد سازمان ها، نیروی عظیم هم افزایی ایجاد می کند که این نیروها می تواند پشتیبان برنامه رشد و توسعه و ایجاد فرصت های تعالی سازمانی شود. دولت ها و سازمان ها و موسسات تلاش جلو برنده ای را در این مورد اعمال میکنند. بدون بررسی وکسب آگاهی ازمیزان پیشرفت و دستیابی به اهداف و بدون شناسایی چالش های پیش روی سازمان و کسب بازخورد و اطلاع از میزان اجرای سیاست های تدوین شده و شناسایی مواردی که به بهبود جدی نیاز دارد، بهبود مستمر عملکرد میسر نخواهد شد. تمامی موارد مذکور بدون اندازه گیری و ارزیابی امکان پذیر نیست(ستاری فرد،۱۳۸۳). لرد کلوین فیزیکدان انگلیسی در مورد ضرورت اندازه‌گیری می گوید: «هرگاه توانستیم آن چه را که درباره آن صحبت می کنیم اندازه گرفته و در قالب اعداد و ارقام بیان نماییم می توانیم ادعا کنیم درباره موضوع مورد بحث چیزهایی میدانیم. در غیر این صورت آگاهی و دانش ما ناقص بوده و هرگز به مرحله بلوغ نخواهد رسید» (رحیمی، ۱۳۸۵). علم مدیریت نیز مبین مطالب مذکور است. هر چه را که نتوانیم اندازه گیری کنیم نمی توانیم کنترل کنیم و هر چه را که نتوانیم کنترل کنیم مدیریت آن امکان پذیر نخواهد بود. موضوع اصلی در تمام تجزیه و تحلیل های سازمانی، عملکرد است و بهبود آن مستلزم اندازه گیری است و ازین رو سازمانی بدون سیستم ارزیابی عملکرد قابل تصور نمی باشد(ستاری فرد، ۱۳۸۳). بنابراین در این تحقیق به دنبال بررسی این سوال می باشیم که آیا مدیریت دانش و گرایش استراتژیک میتوانند بر ظرفیت‌های نوآوری و عملکرد سازمان تاثیرگذار باشند؟

۱-۳٫ اهمیت موضوع
رشد فناوری های اطلاعات، اینترنت و نرم افزار ها و سخت افزارهای کاربردی در سازمان ها و جوامع مختلف تاثیر بسیاری بر جنبه های مختلف انسانی، سازمانی و اجتماعی داشته است. از سویی از نیروی انسانی به عنوان مهمترین منبع در سازمان و درکسب درآمد آن یاد می شود. شناسایی و کاربرد نیروی انسانی به‌عنوان مهمترین منبع نه در قالب شعار در وهله اول مستلزم آگاهی از ابعاد معرفتی، مهارتی و نگرشی آن و در وهله دوم مستلزم اعتقاد و کاربرد اطلاعات و رفتار در برابر آن اطلاعات است. بر اساس آمارهای منتشره، نقش اول ثروت آفرینی در کشورهای توسعه یافته را سرمایه های انسانی با ۶۷ درصد به خود اختصاص می دهند و این در حالی است که مجموع سهم منابع طبیعی و منابع فیزیکی در این کشور ها تنها ۳۳ درصد است. در چنین فضایی که رقابت رمز بقا و ماندگاری سازمان هاست، سیستم کارآمد اطلاعات منابع انسانی و عملکرد مناسب آن به عنوان سلاحی رقابتی در پدیدآوردن فرصت ها و غلبه بر تهدیدات برای سازمان هاست و در عین حال یک مزیت نسبی و چراغ راه مدیران به حساب می آید. باید بیان نمود که نیروی انسانی از مهم ترین عناصر هر سازمانی به حساب می آید. برخی وجود نیروی انسانی ماهر و متخصص در سازمان را به عنوان منبعی برای ایجاد تمایز و مزیت رقابتی در سازمان می دانند. پس از ورود این منبع حیاتی به جریان سازمان، می‌بایست آموزش های لازم در جهت افزایش توانمندی ها و مهارت های فرد با توجه به پست سازمانی اجرا گردد. این آموزش ها می تواند پرورش نیرو انسانی و متعاقب آن بهبود وضعیت نیروی انسانی در سازمان گردد. از سویی یکی از جریان های مهم در هر سازمانی، جریان تولید و انتقال دانش می باشد. سازمان زمانی می تواند جایگاه خود را در محیط پرتلاطم امروزی حفظ نماید که روند جریان این بعد از ابعاد مهم انسانی سازمانی را مدیریت کند. در صورتی که در یکی از بخش های تولید، حفظ، تسهیم و کاربرد دانش اختلالی به وجود بیاید جریان دانش به خوبی به تمامی بخش‌های سازمان انتقال نمی یابد و پس از مدتی موجب ضعف سازمان در ابعاد مختلف سازمانی و بخصوص نیروی انسانی خود می شود. با توجه به این امر لزوم بررسی تاثیر فناوری اطلاعات بر عملکرد سازمانی برای مدیران هر روز بیشتر می شود و لازم است تا با بررسی دقیق این رابطه با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات عملکرد سازمانی را به سمت دلخواه سوق داد. از سویی انطباق مناسب بین استراتژی های مناسب سازمانی ومدیریت دانش میتواند درایجاد هم افزایی بین بخش­های مختلف سازمان موثر واقع شود. با وجود اهمیت بالای بحث ارائه شده تا کنون تحقیق جامعی که به بررسی این مطالب پرداخته باشد دارای سابقه تحقیقاتی نبوده است. در این تحقیق تلاش می شود تا این خلاء تحقیقاتی مورد بررسی قرار گیرد.
۱-۴٫ اهداف تحقیق
اهداف علمی:
بررسی رابطه بین مدیریت دانش و گرایش استراتژیک در شرکت دخانیات
اهداف عملی:
ارائه راهکارهایی به منظور بهبود عملکرد سازمانی و نوآوری از طریق مدیریت دانش و گرایش استراتژیک
۱-۵٫ تحقیق
تبیین رابطه بین مدیریت دانش و نوآوری در شرکت دخانیات
تبیین رابطه بین مدیریت دانش و عملکرد در شرکت دخانیات
تبیین رابطه بین مدیریت دانش و گرایش استراتژیک در شرکت دخانیات
تبیین رابطه بین گرایش استراتژیک و عملکرد در شرکت دخانیات
تبیین رابطه بین گرایش استراتژیک و عملکرد شرکت دخانیات
تبیین رابطه بین نوآوری و عملکرد در شرکت دخانیات
۱-۶٫ فرضیات تحقیق
رابطه معنی داری بین مدیریت دانش و نوآوری در شرکت دخانیات وجود دارد.
رابطه معنی داری بین مدیریت دانش و عملکرد در شرکت دخانیات وجود دارد.
رابطه معنی داری بین مدیریت دانش و گرایش استراتژیک در شرکت دخانیات وجود دارد.
رابطه معنی داری بین گرایش استراتژیک و عملکرد در شرکت دخانیات وجود دارد.
رابطه معنی داری بین گرایش استراتژیک و نوآوری در شرکت دخانیات وجود دارد.
رابطه معنی داری بین نوآوری و عملکرد در شرکت دخانیات وجود دارد.
۱-۷٫ روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش از نوع همبستگی و توصیفی می باشد. هم چنین می توان این تحقیق را در گروه تحقیقات کاربردی دانست.
۱-۸٫ روش گردآوری اطلاعات
در این تحقیق از مقالات و کتب داخلی و خارجی به منظور جمع آوری مبانی نظری در حوزه متغیرهای تحقیق استفاده می شود.
دراین تحقیق به منظورسنجش متغیرهای تحقیق دربخش میدانی ازابزار پرسشنامه استفاده می‌شود.
۱-۹٫ ابزار گردآوری اطلاعات
در این تحقیق به منظور سنجش متغیر مدیریت دانش، جهت گیری استراتژیک، نوآوری و عملکرد سازمانی از پرسشنامه های مقیمی(۱۳۹۰) استفاده می شود. این پرسشنامه ها در قالب طیف پنج گزینه ای لیکرت ارائه می شود.
پرسشنامه ها در شبکه اتوماسیون شرکت دخانیات ایران قرار داده می شود و با توجه به متغیر مدیریت دانش، جهت گیری استراتژیک، نوآوری و عملکرد سازمانی، پاسخ دهندگان آن از بین مدیران، معاونان، روسای ادارات و کارشناسان مسئول ادارات در مجتمع های استان‌های تهران، کردستان، آذربایجان غربی، اصفهان، گیلان، مازندران و گلستان انتخاب می شوند.
۱-۱۰٫ ابزار تجزیه و تحلیل اطلاعات
در این تحقیق ازآماراستنباطی و توصیفی استفاده می شود. به منظور انجام تجزیه و تحلیل های مورد نظر و تایید یا رد فرضیات تحقیق از نرم افزار SPSS-AMOS استفاده خواهد شد. در این پژوهش جهت ارزیابی روایی سازه از نتایج تحلیل عاملی تأییدی(CFA) استفاده می شود. در CFA شاخص های متعدد برازندگی مدل می تواند روایی سازه را مشخص کنند. با بهره گرفتن از نرم افزار ایموس برای هر یک از متغیر های مکنون به همراه هر یک از عوامل آن تحلیل عاملی تاییدی اجرا و مقادیر شاخص های ۲χ ،NFI ،GFI،RMSEA و SRMR ،NNFI محاسبه می شود. برای به دست آوردن ماتریس الگو از شیوه استخراج بزرگ نمایی بیشینه و چرخش غیرمتعامد پروماکس به سبب امکان مستقل نبودن عوامل از یکدیگر استفاده می شود. سنجش پایایی پرسشنامه با روش ضریب آلفای کرونباخ صورت می گیرد. هم چنین به منظور بررسی وضعیت متغیر تحقیق از آزمون میانگین یک جامعه استفاده می شود.
۱-۱۱٫ مدل مفهومی تحقیق
مدل مفهومی این تحقیق در قالب شکل شماره ۱-۱ ارائه شده است. در این مدل مدیریت دانش و گرایش استراتژیک به عنوان متغیر مستقل و عملکرد سازمانی به عنوان متغیر وابسته معرفی شده است. نوآوری نیز نقش میانجی را در این رابطه ایفا می نماید.
شکل شماره ۱-۱ مدل مفهومی تحقیق. منبع: فرارسی و همکاران(۲۰۱۲)
فصل دوم
بررسی منابع
۲-۱- مقدمه
در باب اهمیت دانش، به عنوان یک منبع مهم برای سازمان ها شناخت و آگاهی فزاینده ای در محیط کسب و کار به وجود آمده است. اقتصاد جدید دانش محور، اهمیت بسیار برای انتشار و کاربرد اطلاعات و دانش و تولید آن قایل است. در اقتصاد جدید، افراد و سازمان ها متعهد به حفظ و ارتقای دانش به عنوان سرمایه در جهت نوآوری هستند. قابلیت یادگیری،وفق پذیری و تغییر، عامل اصلی برای بقاء شرکت ها و سازمان ها در اقتصاد های دانش محور شده است. مدیریت دانش توجه بسیار زیاد دانشگاهیان و محققان و مدیران اجرایی سازمان ها، به خود جلب کرده است (جمشیدی، ۱۳۸۵). مدیریت دانش به عنوان مفهومی بین‌رشته ای، شالوده ای ازتوانایی های مختلف از رشته های مدیریت، علوم کتابداری و اطلاع‌ رسانی، اقتصاد،کامپیوتر و نظایر آن را در بر می‌گیرد. به همین دلیل است که در بازار نشر، کتاب های مختلفی با دیدگاه های مختلف و از سوی‌ صاحب‌ نظران مختلف به چاپ رسیده است(حسن زاده،۱۳۸۷). دانش، تفکر همراه با اطلاعات است. اگر تنها اطلاعات اشاعه یابد، دانش افزایش نخواهد یافت. پیدا کردن فردی که دارای دانش سازمانی باشد زمان بر است، بنابراین لازم است نظام مدیریت دانش، افراد متخصص و ماهر را شناسایی کند. آن چه نظام مدیریت دانش باید انجام دهد، برقراری ارتباط میان افرادی است که با هم بیندیشند و زمانی را برای اشتراک افکار و دیدگاه هایی که به نظر می‌رسد برای دیگر اعضای گروه مناسب است‌ اختصاص دهند(یمین فیروز،۱۳۸۳). در این میان یکی از زمینه های مهم در هر سازمانی انتخاب نوع استراتژی و تناسب آن با عملکرد سازمانی می‌باشد. گرایش استراتژیک در قالب های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. سه گرایش عمده در سازمان ها گرایش بازار، گرایش تکنولوژی و گرایش کاهش هزینه می باشد. در این میان بررسی تاثیر نوع استراتژی انتخابی شرکت ها بر عملکرد آن ها همواره مورد بحث محققین بوده است. عملکرد از بحث های مهم سازمانی می باشد که از نقطه نظرات مختلفی به آن نگریسته شده است. گاه بعد مالی و گاه بعد مشتریان و گاهی نیز فرایند های داخلی سازمان ها مورد توجه قرار می گیرد. به هر صورت این عملکرد با توجه به اهمیت آن برای سازمان ها همواره مورد بررسی قرار می گیرد. یکی از ابعادی که همواره در بحث های سازمانی مطرح بوده است مربوط به متغیر نوآوری و خلاقیت در سازمان ها بوده است. در واقع تاثیر نوآوری بر عملکرد سازمانی همواره مورد توجه شرکت‌ ها بوده است. در این فصل از تحقیق تلاش می شود تا به بررسی مبانی نظری مرتبط با متغیرهای مدیریت دانش، گرایش استراتژیک، نوآوری و عملکرد پرداخته شود.
۲-۲٫ بخش اول مدیریت دانش
۲-۲-۱٫ تاریخچه مدیریت دانش
مدیریت دانش ریشه در تعدادی از موضوعاتی دارد که در توسعه سازمان ها(کسب و کار) نقش دارند، مانند مدیریت کیفیت جامع، مهندسی مجدد فرایند کسب و کار، سیستم های اطلاعات و مدیریت منابع انسانی. مدیریت دانش رامشاوران استراتژی وسازمان دهندگان کنفرانس ها ونشست­های علمی مدیریت در اوایل دهه ۱۹۹۰، پدید آوردند، اگرچه بحث و مشاجره در باب این دانش از مدت ها قبل شروع شده بود(بل^[۱]،۱۹۷۸). در سال ۱۹۶۵ مارشال استدلال کرد که بخش اعظم سرمایه شرکت ها از دانش آن ها تشکیل شده است. و هم چنین، استدلال کرد که دانش قدرتمندترین موتور تولید است و بنابراین، سازمان ها به طور فزاینده ای، بر مدیریت آن تمرکز کردند. از نظر تاریخی سه نسل مدیریت دانش را می توان شناخت. دوره ی بین سال های ۱۹۹۰، ۱۹۹۵ را می توان اولین نسل مدیریت دانش نامید. در این دوره، بیشتر کوشش ها بر تعریف مدیریت دانش، بررسی منافع بالقوه آن برای سازمان ها یا شرکت ها و طراحی پروژه های خاص مدیریت دانش تمرکز داشت(کویین^[۲]،۱۹۹۲). هم چنین پیشرفت در دانش هوش مصنوعی بر تحقیق در باب مدیریت دانش، به ویژه در حوزه ذخیره کردن دانش، تاثیر گذاشت. نسل دوم مدیریت دانش با ایجاد شغل های جدید برای متخصصین مدیریت مدیریت دانش و مدیران ارشد دانش، حدود سال ۱۹۹۶، سر برآوردند. منابع مختلف مدیریت دانش را در هم آمیختند، به سرعت وارد مباحث جدی روزمره سازمان ها شدند. در این نسل، تحقیق در زمینه مدیریت دانش به مباحثی چون مسایل مربوط به تعریف دانش، فلسفه کسب و کار، سیستم ها، چارچوب ها عملیات و کاربردها تمرکز دارد. در سطح عملیاتی مدیریت دانش تاکید داشت که مدیریت دانش در باب تغییر سازمانی سیستماتیک است و سیستم های ارزیابی، مدیریت محتوا و ابزار ها را مدیریت می کند، بایستی با هم توسعه یابند. حاصل این دیدگاه نوین، نسل سومی از مدیریت دانش است که هم اکنون با روش ها و نتایج نوین، پدید می آید. بر اساس نظر ویگ یکی از تفاوت های این نسل با نسل های قبلی، اندازه انسجام یا تلفیق مدیریت دانش با فلسفه، استراتژی، اهداف، فعالیت ها، سیستم ها و رویه های سازمان است واین که چگونه مدیریت دانش تبدیل به بخشی از زندگی و انگیزه روزمره کارکنان شده است. بنظرمیرسد که نسل سوم تمرکزبه اتصال بین علم وعمل دارد(ویگ^[۳]، ۲۰۰۲).
۲-۲-۲٫ تعریف مدیریت دانش
۱- مدیریت دانش روش ها، ابزار و شیوه هایی است که طی آن می توان دانش را تولید، تقویت و منتشر کرد. این سرمایه ای است که به کمک آن سود دهی و بهره وری در سازمان کسب می شود و منجر به تولید محصول یا خدمت با کیفیت می شود.
۲- مدیریت دانش، تبادل دانسته های ما با دیگران است.
۳- مدیریت دانش عبارت اند از هر فعالیت خلق،کسب، تبادل و استفاده از دانشی که به منظور ارتقای یادگیری و عملکرد در سازمان اتفاق می افتد.
۴- به طور کلی بسیاری از محققین مدیریت دانش را در قالب یک فرایند چهار حلقه ای این گونه تعریف می کنند. فرایند های یادگیری اثربخش که توام با خلق، سازماندهی، تبادل دانش و به کار بستن آن است، سبب ارتقای سرمایه عقلانی سازمانی و بهبود عملکرد آن می شود . شکل شماره ۲-۱ این مدل را نمایش می دهد.
شکل شماره ۲-۱ مدل چهار حلقه ای مدیریت دانش

احمد محمد شفیق همچنین اعلام کرد، همه چیز در دست حسنی مبارک است و هنوز هیچ تصمیمی اتخاذ نشده است.( http://apnews.myway.com//article/20110210)
در سخنرانی تلویزیونی حسنی مبارک که از ساعت ۴۵:۱۰ دقیقه شب به وقت قاهره آغاز شد، مشخص شد که وی فعلاً پست خود را ترک نخواهد کرد و قصد استعفا ندارد. وی اعلام کرد در سمت خود باقی خواهد ماند تا شرایط را برای انتقال صلح آمیز قدرت آماده کند اما راههایی برای حل بحران از جمله اصلاح ۶ اصل قانون اساسی و ابطال یک اصل آن را اعلام کرد. (الجزیره ، ۲۰۱۱)
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

حسنی مبارک مانند سخنرانی های پیشین، دوباره قول داد در انتخابات ریاست جمهوری که در ماه سپتامبر ۲۰۱۱ انجام می شود، نامزد نشود، او بخش زیادی از مسئولیت های خود را به عمر سلیمان واگذار کرد. او همچنین کشته شدگان اعتراضات اخیر را در مصر شهید خطاب کرد. مبارک در این سخنرانی خود را یک میهن پرست خواند و اذعان داشت که در دوران مسئولیت هایش به خاطر مصر فداکاری های زیادی انجام داده است.( بی بی سی فارسی – پخش زنده سخنرانی حسنی مبارک-شامگاه ۱۰ فوریه۲۰۱۱)
معترضین متحصن در میدان التحریر که تا قبل از سخنرانی رئیس جمهور غرق در شادی بودند، خشمگین علیه او شعار میدهند. و هزاران معترض بسیار خشمگین به سوی ساختمان تلویزیون دولتی حرکت کردند. جان برادلی نویسنده کتاب« درون مصر: سرزمین فرعونها در آستانه انقلاب»پیش بینی کرده که انقلاب از فردا آغاز خواهد شد و شمار غیرمنتظره ای از مردم به خیابانها خواهند آمد.( الجزیره ، ۲۰۱۱)
در یازدهم فوریه، حسنی مبارک، پس از اینکه در شب قبل بخش اعظم قدرتش را به عمر سلیمان واگذاشت، خود، جمعه به پناهگاهش در سیناء در شرم الشیخ (در دریای سرخ، ۲۵۰ مایلی قاهره) رسید. عدم صحت خبر کناره گیری مبارک در شب دهم فوریه، خشم معترضان را برانگیخت. (واشنگتن تایمز ، ۲۰۱۱)
در ۱۱ فوریه نیز دهها هزار نفر از مردم مصر همانند روزهای گذشته در میدان التحریر تجمع کرده و با سر دادن شعارهای ضد دولتی خواهان برکناری حسنی مبارک شدند. پس از سخنان دیشب حسنی مبارک مردم نسبت به روزهای قبل خشمگین تر بوده و خواهان برچیده شدن کل حاکمیت مصر شدند. گروهی از مردم نیز با تجمع در مقابل ساختمان رادیو و تلویزیون مصر، در برابر این ساختمان دولتی شعارهایی علیه مبارک سر دادند. همچنین دسته های مختلف مردم نیز با گرد آمدن در مقابل کاخ حسنی مبارک (کاخ العابدین) شعارهایی را بر ضد مبارک سر دادند. پس از پایان نماز جمعه، معترضین دوباره به تظاهرات خود ادامه دادند و خواهان سقوط مبارک و کل حاکمیت مصر شدند.
ارتش در بیانیه ای اعلام کرد در صورت بازگشت کشور به آرامش، وضعیت اضطراری را لغو کند. ارتش همچنین در بیانیه دیگری اعلام کرد، تضمین می کند که انتخابات آزاد و عادلانه برگزار گردد. باراک اوباما رییس جمهور آمریکا نیز میگوید به نظر نمی رسد تغییرات آنی در مصر، قابل ملاحظه و کافی باشد. او شدیدا از سخنان حسنی مبارک انتقاد کرد و گفت دولت مصر باید با مردم خود واضح صحبت کند.نیکولاس سرکوزی نیز در بیانیهای گفت، من از ته قلبم برای دموکراسی در مصر دعا می کنم. او همچنین از لزوم جلوگیری از تشکیل یک حکومت دیکتاتوری مذهبی درمصر صحبت کرد. ایهود باراک وزیر دفاع اسراییل نیز گفت اگر طی ۹۰ روز آینده در مصر همه پرسی برگزار شود، اخوان المسلمین قدرت را به دست خواهد گرفت. او از به قدرت رسیدن اخوان المسلمین ابراز نگرانی کرد. گزارشها حاکی از این است که دردیگر شهرهای مصر نیز نا آرامی هایی علیه حکومت حسنی مبارک وجود دارد.( ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
عاقبت، در یازدهم فوریه )بیست ودوم بهمن( عمر سلیمان اعلام کرد حسنی مبارک پس از سی سال از مقام ریاست جمهوری استعفا داد و هماکنون، قدرت در دست ارتش مصر است. (.,اخبار شبکه ا- بی –سی ، ۲۰۱۱ )
۴-۴- نقش اینترنت در موفقیت جنبش مصر:
به نظر می رسد که نقش وسایل ارتباط جمعی در گسترش اعتراضات روز‌به‌روز افزایش می‌یابد. نکته قابل توجه اینکه حکومت‌های مورد اعتراض هم به خوبی به این نکته واقف هستند. به این ترتیب قبل‌ یا هنگام بروز اعتراضات اجتماعی، سعی می‌کنند با قطع یا محدود کردن شدید دسترسی به وسائل ارتباط جمعی،‌ این‌گونه حرکتها را در نطفه تحت‌کنترل درآورند. دراین میان اینترنت نقش ویژه‌ای دارد. ( شایگان ، ۲۰۱۱)
فعالانی که راهپیمایی‌های اعتراض‌آمیز مردم را در مصر سازماندهی می‌کنند، از اینترنت برای دعوت مردم به حضور در خیابان‌ها به شکل گسترده‌ای استفاده کرده‌اند. ( شایگان ، ۲۰۱۱)
عبدالامیر نبوی پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات خاورمیانه در همایش هم‌اندیشی موج بیداری اسلامی که در دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین برگزار شد، معتقد است: تحولات خاورمیانه عربی بیشتر یک پدیده سیاسی و اقتصادی است که به لحاظ سیاسی عمده این کشورها، کشورهای سرکوبگری هستند و با وجود ظواهر دموکراتیک، ماهیت قدرت در آنجا استبدادی است. جمع سال‌های حکومت در مصر، یمن، تونس، سوریه، سودان و لیبی در مجموع ۱۵۱ سال است به طوریکه مدت زمان حکومت حسنی مبارک ۳۰ سال، علی عبدالله صالح ۳۲ سال، بن‌علی ۲۳ سال، قذافی ۴۱ سال، عمرالبشیر سودان ۱۵ سال و بشار اسد ۱۰ سال است. مصر ۸۰ میلیون جمعیت دارد و میانگین سنی آن ۲۴ سال است و عمده این جمعیت نیازمند کار، ازدواج، مسکن و امنیت خاطر هستند. اقتصاد مصر در ۱۵۰ سال گذشته در لبه پرتگاه بوده است و تراز تجاری آن همواره منفی بوده و درآمد سرانه مصری‌ها ۶ هزار و ۲۰۰ دلار است. مصر از سال ۲۰۰۷ ضمن اینکه از بحران اقتصادی خارج شده و درآمدهای خارجی‌آن افزایش یافت دچار فساد اقتصادی گسترده بود بنابراین درآمد اقتصادی افزایش می‌یافت ولی نه برای همه مردم به طوریکه هر مصری روی کاغذ ۶ هزار و ۲۰۰ دلار درآمد در سال داشته است ولی ۴۰ درصد جمعیت زیر دو دلار در روز درآمد دارند. ( نبوی ، ۱۳۹۰)
وی معتقد است : بر اساس آمار رسمی از سال ۲۰۰۶ تا پایان ۲۰۱۰ در کشور مصر ۳ هزار اعتصاب و راهپیمایی اقتصادی به لحاظ مسائل معیشتی صورت گرفته و همه تجمعات نیز بعد از نماز جمعه با شعار «نان می‌خواهیم» بوده است. ( نبوی ، ۱۳۹۰)
ایشان با اشاره به افزایش دسترسی مردم به اینترنت و ماهواره توضیح داد: گسترش دسترسی عامه مردم به برنامه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی در این کشورها به ضرر حکمرانان آن تمام شد چراکه مردم از طریق این برنامه‌ها وضعیت خود را با دیگر کشورها مقایسه می‌کنند. وی تأکید کرد: کشور مصر با ۸۰ میلیون جمعیت دارای ۶۰ میلیون خط تلفن همراه است که امسال این رقم به ۷۰ میلیون می‌رسد، در مصر قبل از تحولات اخیر میانگین استفاده از اینترنت ۸۰۰ دقیقه برای هر فرد در هر ماه بوده که بعد از تحولات اخیر دو برابر شده و گسترش ارتباطات اجتماعی از طریق برنامه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی، فیس‌بوک و تویتر موجب خلق هویت‌‌های جدید شده است. تمام تحولات در گذشته پیش‌بینی شده بود به طوریکه جمع‌بندی سه گزارش توسعه انسانی ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ جهان عرب شامل این موارد است، کشورهای عرب به تدریج زیر بار فقر دیکتاتوری و ناآگاهی می‌شکنند، بالاترین رقم بیکاری متعلق به این کشورهاست، از نظر رشد اقتصادی این کشورها در ۲۰ سال گذشته جزو بدترین‌ها در جهان بودند، در سال‌های ۹۵ و ۹۶ حدود ۲۵ درصد دانش‌آموختگان کشورهای عربی مهاجرت کردند و از ۹۸ تا ۲۰۰۰، ۱۵ هزار پزشک از جهان عرب به سوی اروپا مهاجرت کردند. این موارد نشان می‌دهد که زنگ‌های خطر از سال‌های قبل به صدا درآمده است و چه وضعیت وخیمی به لحاظ اقتصادی، سیاسی و اجتماعی وجود دارد و تنها چیزی که در این بین مثبت بود گسترش ارتباطات و دسترسی به اینترنت و ماهواره بود که به ضرر حکام تمام شد و پدیده‌ای که در خاورمیانه عربی راه افتاد و همچنان ادامه خواهد داشت و آثار آن تا دهه ‌ها بعد نقشه منطقه را حتی به لحاظ سیاسی دچار دگرگونی می‌کند یک پدیده اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. ( نبوی ، ۱۳۹۰)
آنچه گفته شداندکی از مواردی بود که نقش اینترنت را در جنبش مصر بیان می کند اماحازم کندیل معتقد است که با مرور حوادث ذیل می توان نقش اینترنت را از سال ها قبل بررسی کرد .
۱-۴-۴- نقش اینترنت در مشارکت جنبش اجتماعی کشور مصر
جرقه حرکت ضد‌ دولتی توسط نوجوانان و جوانانی زده شد که کسی آنان را چندان نمی‌شناخت یا جدی نمی‌گرفت. دعوت اولیه برای برگزاری تظاهرات ۲۵ ژانویه (روز خشم) از سوی اینان صورت گرفت و بیشترین نیروی حاضر در خیابانهای قاهره و دیگر شهرها را نیز همین افراد ناشناس، اما مصمم، تشکیل می‌داد. این گروه که نام جنبش جوانان ۶ آوریل را برگزیده بود، به دنبال حوادث ۶ آوریل ۲۰۰۸ و سرکوب وحشیانه کارگران بخش صنعتی در محله‌الکبری – توسط جوانی به نام احمد ماهر – تاسیس شد و ارتباط اعضای آن به طور عمده از طریق فیس‌بوک و توئیتر بود. (نبوی ، ۱۳۸۹)
خالد سعید جوان تحصیل کرده ای در دهه بیست زندگی خود از خانواده ای در اسکندریه بود. در تابستان ۲۰۱۰ او درگیری لفظی با تعدادی از اوباش لباس شخصی حکومتی پیدا کرد و آنها خیلی ساده صورت او را در پیاده رو متلاشی نمودند. بعدها حکومت ادعا کرد که او مظنون به حمل مواد مخدر بوده و قبل از اینکه ماموران او را مورد تفتیش بدنی قرار دهند خودکشی کرده است. در پی این واقعه عکس های خالد سعید خیلی زود در سرتاسر اینترنت پخش گردید. در دوبی یکی از مدیران اجرایی گوگل به نام وائل غنیم گروهی را در فیس بوک به نام “ما همه خالد سعید هستیم” ایجاد کرد و درخواست نمود که هر کسی که چنین وحشی گری ای را تجربه نموده است به آن ملحق شود. در طی چند ماه بیش از صدهزار نفر به این گروه ملحق شده بودند و این حادثه ای بود که جنبش را آغاز نمود. ( ادیپوس ، ۲۰۱۱)
همچنین می توان ازگروه جنبش جوانان ششم آوریل نام بردکه حول ایده اعتصاب عمومی در ۶ آوریل ۲۰۰۸ تشکیل گردیده بود. در آن سال تنها کارگران یک شهر کوچک صنعتی در دلتا به فراخوان اعتصاب پیوست و در آن کارگران به شکلی بی رحمانه سرکوب شدند و گروهی از آنان گلوله خورده و کشته شدند. در سال متعاقب این حادثه برگزارکنندگان اعتصاب گروهی در فیس بوک به نام جوانان ششم آوریل ایجاد نمودند و از مردم خواستند که در سالگرد اعتصاب در خانه مانده و از حضور در خیابان خودداری کنند. ( ادیپوس،۲۰۱۱)
همچنین ایشان معتقد است : که شش گروه ^[۷۱]در پیروزی جنبش مردم مصر نقش داشته اند و اینها مجموعه ای از جوانان بودند که متحد شده بودند تنها به این دلیل که هیچ سازمان سیاسی ای را که قادر به بسیج آنها برای مبارزه مستقیم تر با رژیم باشد پیدا نکرده بودند.
بنابراین وجه مشترک هر شش گروه این بود که فاقد توهم نسبت به آلترناتیوهای سنتی دیکتاتوری بودند و همچنین از تکنولوژی های ارتباطی مدرن به طور گسترده ای استفاده می کردند. در شهرهای بزرگ کافه های اینترنتی در هر گوشه ای پیدا می شود و حتی اقشار فقیر جامعه به تلفن همراه دسترسی دارند. این ابزار ارتباطی به طور مشخص به فرهنگ جوانان تعلق دارند اما به طور گسترده ای در میان طبقات مختلف استفاده می شوند. اما ذکر این نکته قابل توجه است که شبکه های اجتماعی تنها در مرحله اول خیزش نقش آفرینی نمودند و هنگامی که گلوله برفی خیزش شروع به غلطیدن نمود نقش ابزار سنتی ارتباطات همانند تلویزیون و رادیو پر رنگ تر گردید. ( ادیپوس،۲۰۱۱)
علاوه بر نظریات حازم کندیل می توان به نوشته های کاربران شبکه های اجتماعی مختلف اشاره کرد تا تاثیر اینترنت را بر مشارکت افراددر جنبش اجتماعی مصر بیان نمود.
بنابراین یک کاربر توئیترنوشت: معترضین مصری از مسجد و کلیسا شروع کردند هم مسلمانان و هم مسیحیان همه حضور داشتند. (سایت وبلاگ نیوز، ۱۳۸۹)
سرویس میکرو وبلاگ های تویتر برای هماهنگی اقدامات در محل ها مورد استفاده قرار می گرفتند. در آنها مردم را به گردهمایی در زمان معین در نقاط معین فرا خوانده و همچنین توصیه می کردند در کدام خیابان ها ایستادن می ارزد و در کدام خیابان ها نه.علاوه بر این در تویتر می توان رپرتاژهایی از محل رویدادها را پیدا کرد. ( رایا نویستی، ۲۰۱۱)
معترضین اخبار آنلاین مربوط به اعتراضات روز جمعه (جمعه خشم) را منتشر کردند و لیست میدان‌های عمومی که مردم باید جمع می‌شدند را به گوش همه رساندند.این فراخوان‌ها در توئیتر و فیس بوک از ابتدای صبح جمعه منتشر شد. (سایت وبلاگ نیوز ،۱۳۸۹)
نمونه دیگر از مشارکت مردم در جنبش اجتماعی کشور مصر حضور البرادعی است که با استقبال پرشور مردم دلگرم شده بودو مبارزه سراسری را در راه یک پارچه کردن مخالفان حول محور پیشنهادجمعی اصلاح قانون اساسی سامان داد. نام جنبش او “اتحادیه ملی برای تغییر” است. هدف مبارزه جمع آوری میلیون ها امضا درحمایت از حقوق شهروندی مصری هاست. وی در طول سه ماه ۶۰۰هزار امضا ازراه اینترنت و کتبی جمع آوری کرد. (منصور ، ۲۰۱۱ )
۲-۴-۴- نقش اینترنت در ایجاد تاکتیک های مبارزاتی
در زمان وقوع انقلاب، خیابان های کشور مصر پر از معترضان بود.ودارای رژیمی است که مدتها حکومت می کند ،اما در زیر ضربه تظاهرات مردم قرار دارد و جوانان استفاده کننده از اینترنت دارای نقش تعیین کننده ای در این تظاهرات هستند. رویداد های مصر بوضوح نشان می دهد که شبکه های اجتماعی چگونه می توانند تحولات سیاسی را بر انگیزند. این رویدادها همچنین روش های تازه ای را نشان می دهند که کاربران با کمک آنها محدودیت های دسترسی به اینترنت را رفع می کنند. با این حال این بار معترضان برای نخستین بار در چنین ابعادی تلاش کردند روش هایی را برای رفع محدودیت های اینترنت و مخابرات موبایل پیدا کرده و امکان دسترسی به شبکه های اجتماعی از جمله فیس بوک و تویتررابدست آورند. در صفحات کاربران در این شبکه های اجتماعی پیام های دارای چنین محتوایی ظاهر شدند که در ماهیت امردستور العمل هایی برای معترضان بودند: “شبکه DSL ما در مصر هنوز کار می کند. از مودم های ۰۷۷۷ ۷۷۷۶ یا ۰۷۷۷۷ ۶۶۶ استفاده کنید.هر چه زودتر پخش کنید #Egypt #25Ja”.( رایا نویستی، ۲۰۱۱)
دریک نمونه بارز، اعتراض کنندگان درقاهره با الگو گرفتن ازدموکراسی خواهان اوکراین به سربازانی که آن هارا کتک می زدند گل دادند. در موردی دیگربه دعوت برخی نمایندگان پارلمانئ مصر در مقابل پارلمان جمع شدند و با نصب سیبل بر سینه ها از ماموران پلیس خواستند به هدف تیراندازی کنند. (منصور ،۲۰۱۱ )
فعالان آنلاین از تونس هم اطلاعات خود را درباره اینکه چگونه معترضین می‌توانند از نوشابه کوکاکولا به عنوان یک روش محافظت از خودشان در برابر گاز اشک آور پلیس استفاده کنند، با دیگران به اشتراک گذاشتند. برخی نیز با ارائه ارقام اورژانسی در مواردی که معترضین بازداشت می‌شدند به کمک معترضین شتافتند. (،سایت وبلاگ نیوز، ۱۳۸۹)
پیام های مختلف و همچنین نوار های ویدئویی کاربران بسرعت منتشر شده و در ماهیت امر به کاربران توضیح می دادند که چگونه با وجود محدودیت های برقرار شده از سوی دولت با مودم به اینترنت دسترسی پیدا کنند. وقتی اینترنت در مصر بطور کامل قطع شد، چنین پیام هایی توسط مصریان ساکن خارجه و کاربران حامی معترضان در دیگر کشور های همجوار عربی پخش شدند. به این ترتیب رسانه های مستقل توانستند خبر دریافت کرده و آنها را با کمک تلویزیون و روزنامه ها منتشر سازند. (رایا نویستی، ۲۰۱۱)
یک گروه از جوانان جنبشی که آن را “جنبش ۶ آوریل” نامیدند؛ ۲۰۰۰۰ برشور در روز پنج شنبه توزیع کردند که به طور خلاصه جائیکه باید بروند و آنچه که باید فراهم کنند را در آن شرح می‌داد. آنها مردم را تشویق کردند اطلاعات خود را از طریق ایمیل به جای فیس بوک و توئیتر منتشر کنند تا از مداخلات دولتی جلوگیری کنند. (سایت وبلاگ نیوز، ۱۳۸۹)
بعضی کاربران نیز ایده‌هایی درباره اینکه چگونه سخت‌گیری‌های تکنولوژیکی دولت را با بهره گرفتن از سرورهای پروکسی دور بزنند، ارائه کردند. (سایت وبلاگ نیوز،۱۳۸۹ )
حتی آیمن محی الدین خبرنگار الجزیره دقایقی قبل، از تعطیلی کامل اینترنت نوشت: سرویس اینترنت در همه جا از کار افتاده است، اما ما از روش‌های جایگزین در روز جمعه استفاده می کنیم و پیام‌ها را توئیت خواهیم کرد. (سایت وبلاگ نیوز ۱۳۸۹)
۳-۴-۴- نقش اینترنت در سازماندهی و رهبری توده ها
نسل نو فعالان سیاسی درکشور مصر با بی تفاوتی که در بین مردم این کشور ایجاد شده بود به رویارویی برخاسته و با بهره گیری از اینترنت و تلفن تلاش داشت که با اعضائ جامعه تماس بگیرد. در مصر بیش از ۲۰ میلیون نفرازاینترنت استفاده می کنند.۴۲ میلیون نفرتلفن همراه دارند. ازاین بابت مصر درقاره افریقا اول است. درمصر۱۶۲هزار بلاگر فعالند. اکثرشان هم جوانند ودرطول عمرشان جزمبارک رئیس جمهوری ندیده اند. اینترنت برای این جوانان راه تازه ای گشوده است. در سال ۲۰۰۸ یک گروه با بهره گیری از فیس بوک توانست۸۰ هزار نفر را علیه گرانی مواد غذائی بسیج کند. از فیس بوک برای جلب پشتیبانی از اعتصاب کارگران پارچه بافی و اعتراض ها ی کارگری ۶ آوریل ۲۰۰۸ استفاده خوبی شد.و نتیجه آن در خانه ماندن یک سوم جمعیت این کشور به حمایت از اعتصاب کارگران پارچه بافی بود. (منصور ، ۲۰۱۱ )
جرقه حرکت ضد‌ دولتی توسط نوجوانان و جوانانی زده شد که کسی آنان را چندان نمی‌شناخت یا جدی نمی‌گرفت. دعوت اولیه برای برگزاری تظاهرات ۲۵ ژانویه (روز خشم) از سوی اینان صورت گرفت و بیشترین نیروی حاضر در خیابانهای قاهره و دیگر شهرها را نیز همین افراد ناشناس، اما مصمم، تشکیل می‌داد. این گروه که نام جنبش جوانان ۶ آوریل را برگزیده بود، به دنبال حوادث ۶ آوریل ۲۰۰۸ و سرکوب وحشیانه کارگران بخش صنعتی در محله‌الکبری – توسط جوانی به نام احمد ماهر – تاسیس شد و ارتباط اعضای آن به طور عمده از طریق فیس‌بوک و توئیتر بود. اعضا و هواداران این جنبش به سرعت افزایش پیدا کرد و در سال ۲۰۰۹ به حدود ۷۰ هزار نفر رسید. یکی از مهمترین واکنشهای جمعی و اعتراضی این جنبش در پی دستگیری و مرگ مشکوک جوانی به نام “خالد سعید”، به دست نیروهای امنیتی در اسکندریه در سال ۲۰۱۰، روی داد و بلافاصله شعار “کلنا خالد سعید” در میان کاربران اینترنتی رواج یافت. در پی دعوت اینترنتی به برگزاری تظاهرات روز سه‌شنبه ۲۵ ژانویه بیش از ۸۷ هزار نفر اعلام موافقت و همراهی کردند و سنگ‌بنای اجتماع مردمی در میدان التحریر را گذاشتند. پس از آزادی “وائل غنیم” نیز حدود ۹۰ هزار نفر در فیس‌بوک، ضمن اعلام بی‌اعتمادی به احزاب و گروه های سیاسی موجود، وی را سخنگوی خود دانستند. (نبوی ، ۱۳۸۹)
شبکه‌های اجتماعی آنلاین تا قبل از مسدود شدن اینترنت، برای سازماندهی اعتراضات ضد دولتی مصر به کار گرفته شدند اگرچه سرویس اینترنت از کار افتاده، اما معترضین از روش‌های جایگزین استفاده کرده و پیام‌ها را توئیت می کنند. (سایت وبلاگ نیوز ، ۱۳۸۹)
سایت The Atlantic Wireسخنان “محمد جمجون” خبرنگار CNNرا نقل می کند که گفت:”در مصر شبکه های اجتماعی نقش مهمی را در بدست آوردن اطلاعات درباره این کشور ایفا کردند. وی گفت:” ما می بینیم که از شبکه های اجتماعی برای صحبت درباره چگونگی دور زدن پاسگاه ها، عبور از پل ها ورسیدن به محل هایی مورد استفاده قرار گرفتند که مردم می خواستند در آنجا تظاهرات بپا کنند”. ( رایا نویستی، ۲۰۱۱)
همچنین اسراء عبدالفتاح، روزنامه‌نگار ۲۸ ساله، یکی از مبتکران کمپینی بود که در ششم آوریل ۲۰۰۶ با راه اندازی یک کمپین در فیس بوک در مصر شروع به سازماندهی مردم کرد. این کمپین اختصاص به تظاهرات کارگران مصری داشت. در ماه مارس ۲۰۰۸ اعتراض کارگران به پائین بودن دستمزدها درشهر صنعتی الکبرا با همراهی اسراء به راه افتاد. اسراء و همکارش،احمد ماهر از فعالان معروف اینترنتی، حمایت دیجیتالی را با پخش اعلامیه، شعارنویسی روی اسکناس‌ها و آویزان کردن پلاکارد‌ها از بالکن خانه‌ها تکمیل کردند. اسما محفوظ در قالب یک فیلم ویدئویی به حضور مردم در اعتراضات ونقش مهم آن پرداخته و برای شرکت آنها در جنبش گفت کشوری را می خواهیم که مردم درآن با کرامت انسانی زندگی کنند.پس ازاوج گرفتن جنبش اعتراضی مردم مصر ، اسراء با سازماندهی ده‌ها تظاهرات از طریق فیس‌بوک و توییتر، جمع‌ آوری کمک‌های مالی مردم و خبررسانی با شعار «صدای من حق من است» بار دیگر به فعالیت علنی روی آورد. او ۱۸ روز تمام در میدان التحریر قاهره به سازماندهی مبارزات و تهیه گزارش یرای شبکه خبری الجزیره مشغول بود. (اسدی ، ۱۳۹۰)
الجزیره با تاکید بر نقش شبکه های اجتماعی در شعله ور کردن آتش اعتراض مردم مصر گزارش داد: شبکه‌های اجتماعی آنلاین توسط فعالان برای برقراری ارتباطات و سازماندهی اعتراضات ضد دولتی به کار گرفته شدند. (سایت وبلاگ نیوز ، ۱۳۸۹ )
سرویس میکرو وبلاگ های تویتر برای هماهنگی اقدامات در محل ها مورد استفاده قرار می گرفتند. در آنها مردم را به گردهمایی در زمان معین در نقاط معین فرا خوانده و همچنین توصیه می کردند در کدام خیابان ها ایستادن می ارزد و در کدام خیابان ها نه.علاوه بر این در تویتر می توان نوارهای ویدئویی از محل رویدادها را پیدا کرد. ( رایا نویستی، ۲۰۱۱)
۴-۴-۴- نقش اینترنت در کسب حمایت داخلی و خارجی:
ساعت‌ها قبل از اینکه اینترنت قطع شود، فعالان از رسانه‌های اجتماعی داخل کشور استفاده کردند و با اتکا به آن پیام‌هایشان را به دیگر کشورها ارسال کردند.از جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود .
وقتی به دستور دولت آخرین ارائه دهندگان خدمات اینترنتی در حال کار درکشور مصر، واگذاری خدمات مخابراتی را قطع کردند، گوگل و تویتر به تعامل پرداخته و سه خط تلفنی را در آمریکا، ایتالیا و بحرین دایر کردند که مردم می توانستند گزارش خود را در آنها بصورت پیام های صوتی ضبط کنند. کاربران می توانستند این گزارش ها را در این شبکه اجتماعی تویتر گوش کنند.این باصطلاح “تویت های صوتی”، پیام ها در میکرو وبلاگ ها را احساساتی تر می کردند چون کاربران می توانستند صدای فرستنده و صدا های اطراف وی را بشنوند. برای نخستین بار بزرگترین سیستم های جستجو گر و شبکه های اجتماعی برای حفظ جریان اطلاع رسانی در زمان ناآرامی های گسترده بر خلاف تلاش های دولت برای جلوگیری از این جریان و تشکیل افکار عمومی لازم برای خود، متحد شدند. ( رایا نویستی، ۲۰۱۱)
یکی از مهمترین واکنشهای جمعی و اعتراضی جنبش جوانان ۶ آوریل در پی دستگیری و مرگ مشکوک جوانی به نام “خالد سعید”، به دست نیروهای امنیتی در اسکندریه در سال ۲۰۱۰، روی داد و بلافاصله شعار “کلنا خالد سعید” در میان کاربران اینترنتی رواج یافت. در پی دعوت اینترنتی به برگزاری تظاهرات روز سه‌شنبه ۲۵ ژانویه بیش از ۸۷ هزار نفر اعلام موافقت و همراهی کردند و سنگ‌بنای اجتماع مردمی در میدان التحریر را گذاشتند. پس از آزادی “وائل غنیم” نیز حدود ۹۰ هزار نفر در فیس‌بوک، ضمن اعلام بی‌اعتمادی به احزاب و گروه های سیاسی موجود، وی را سخنگوی خود دانستند. (نبوی ، ۱۳۸۹)
در جریان ناآرامی های مصر، شبکه الجزیره گزارشی از فعالیت های آنلاین معترضین مصری در شبکه های اجتماعی را منتشر می کرد.که حمایت خود را به عنوان اولین شبکه خارجی از جنبش مردمی مصر اعلام نمود همچنین فعالان اینترنتی با گذاشتن پیغام های مختلف در تویتر به حمایت از جنبش پرداختند که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم .

چون سررسید سفته های تضمینی بایستی به نحوی باشد که با سررسید قرار دادها و بویژه در مواردی که تسهیلات اعطائی با اقساط باز پرداخت می شود با سر رسید اقساط هماهنگی داشته باشد. اصلح است سفته های تضمینی با رعایت ضوابط مربوط بصورت عندالمطالبه اخذ شود. اخذ سفته های تضمینی باید باتوجه به قدرت وتوانائی مالی ومیزان تعهدات مسقیم وغیر مستفیم متعهدین مضامنین واشخاص به بانک صورت پذیرد لذا صرف اخذ سفته از مشتری تضمین تلقی نمی گردد مگر اینکه متعهدین و ظهر نویسان دارای تمکین مالی کافی باشند. بنابر این در صورتی که بانک ها به این قضیه توجه ننمایند، ممکن است بانک را در بازیافت تسهیلات پرداختی بامشکل روبرو نماید.
چک:
به موجب ماده ۳۱۰ ق- ت چک عبارت است. از نوشته ای که بموجب آن صادر کنند وجوهی را
که نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار نماید”. (عرفانی ،۱۳۸۰،ص۷۴)
یکی دیگر از اسنا د که بانک ها در قبال پرداخت تسهیلات بعنوان وثیقه استفاده می نمایند چک است چون بانک ها عموما این سند را از مشتریا ن بدون تاریخ اخذ می نمایند باید به این نکته توجه داشته باشند که “طبق ماده ۱۳ قانون صدور چک، چک های بدون تارخ قابل طرح شکایت کیفری
نمی باشد.”( مسعودی،علیرضا،۱۳۸۷،ص۱۲۲) لدا این مسئله می تواند بانک ها را در در یافت مطالباتشان با مشکل روبرو نماید.
تضمین اشخاص ثالت:
در مواردی که مشتری از بانک تقاضای تسهــیلات در قبال تعهد وضمانت اشخاض ثالث وبا انعقاد
قرار دادهای عادی متضمن تعهد تضامنی با اشخاص ثالث بنماید واحد می تواند صرفا با اجازه اداره مرکزی چنین تسهیلاتی را در قبال تضمین اشخاص معتبر که بعنوان ضامن قرار داد را امضاء خواهند نموداعطاء نمایند.” (هدایتی ۱۳۸۵ ص۹۰)
با توجه به اینکه وصول مطالبات بانک به استناد قرار دادهای لازم الاجر اء ممکن است این تضمین بانک را در بازیافت مطالبات خود با مشکل روبرو نماید. لذا در کنار تعهد وضمانت اشخاص ثالث اخذ سفته عندالمطالبه به حواله کرد بانک با امضاء مشتری وتعهد تضامنی متعهد یا متعهدین در ظهر سفته ضروری می باشد.
(۲-۱۳-۴-۳-۴)- انواع قرار دادها:
قراردادهای رسمی یا ثبتی:
قراردادهایی هستند که بین بانک ومشتری در دفتر اسناد رسمی منعقد و به ثبت می رسد، چنین قراردادهایی برای اخذ وثیقه یا معاملات مربوط به غیر منقول ( مثلاً مشارکت مدنی ساختمان) با مشتری منعقد می گردد. وصول مطالبات واستیفای حقوق بانک به استناد چنین قراردادهایی معمولا از طریق اجرایی صورت می گیرد. (همان ماخذ ص۹۱)

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

قرار دادهایی عادی درحکم لازم اجراء:
قرار دادهایی هستند که به صورت عادی و برای انجام معاملات موضوع قانون عملیات بانکی بدون ربا بین بانک ومشتری در محل شعبه بانک منعقد می گردد، ودر آن قید می شود این قرار داد به توافق طرفین در حکم استناد لازم الاجراء است. چنین قراردادهایی باتوجه به ماده ۱۵ اصلاحی قانون مذکور در حکم اسناد لازم الاجراء هستند، واستیفای حقوق و وصول مطالبات بانک به استناد آنها معمولا از طریق اجرای ثبت صورت می گیرد. (همان ماخذ )
قرار دادهای عادی:
قرار دادهایی هستند که در محل شعبه بانک با مشتری منعقد می گردد. و چون موضوع آن معاملات خاص در قانون عملیات بانکی بدون ربا نیست، لذا نمی توان در حکم اسناد لازم الاجراء تلقی گردند. در صورت بروز اختلاف بین بانک و مشتری استیفای حقوق ومطالبات بانک به استناد این قرار داد ها در صورتیکه بانک تضمین دیگری در اختیار نداشته باشد. از طریق محاکم دادگستری صورت می گیرد.
تبصره۱: صدور اجرائیه به استناد قرار دادهای رسمی و لازم اجراء بند۱با سهولت وبا تشریفات کمتری صورت می گیرد و از این لحاظ قرار دادهای ثبتی مطمئن ترین نوع قرار دادهای بانک هستند.
تبصره۲- صدور اجرائیه به استناد قرار دادهای عادی در حکم اسناد لازم الاجراءبند۲ در اجرای ثبت مستلزم معرفی مال برای توقیف توسط اجراء می باشد.
تبصره۳- استناد به قرار دادهای رسمی وثبتی در مراجع دادگستری مورد قبول مراجع می باشد وانکار
آنها از طریق متعهد مسموع نخواهد بود.
تبصره۴- با کلیه قرارداد های عادی اعم از قرار دادهای عادی در حکم اسناد لازم الاجراء و سایر قرار
دادهای عادی بایستی طبق قانون مالیاتهای مستقیم وبه هزینه متقاضی تمبرالصاق گردد. (همان ماخذ )
(۲-۱۴)- سیستم مدیریت ریسک وساختار آن در نظام بانکی:
بانک ها در جریان فعالیت خود در معرض ریسک های مختلفی قرار دارند. “ریسک ها به دو گروه
ریسک های مالی وغیر مالی طبقه بندی می شوند. بانک ها باید به درستی ریسک های فعالیت خود را شناسایی، اندازه گیری وکنترل می نمایند.”(میرزایی ،نظریان،باقری،۱۳۹۰،ص۷۰)
(۲-۱۴-۱)- اجزاء تشکیل دهنده سیستم مدیریت ریسک:
درمجموع می توان گفت اجزاء تشکیل دهنده سیستم مدیریت ریسک عبارتند از شناسایی ریسک ها ، اندازه ریسک ها، کنترل ریسک ها و نظارت بر ریسک ها است. .( همان ماخذ،)
شناسایی ریسک^[۶]:
ریسک هایی که بانک با آن مواجه هستند، به طور کلی به چهار دسته ریسک های مالی، ریسک های عملیاتی، ریسک های تجاری، ریسک های ناشی از حوادث تقسیم می شوند. نمودار ( ۲-۲)
ریسک های یاد شده را به تفیک گروهای مربوطه تقسیم می کند.
اندازه ریسک^[۷]:
در اصل، ریسک مفهوم طبیعی، آماری واحتمالی است، اما با پیشرفت علم واستفاده از آزمون های
مختلف بانک وموسسات مالی، درصدد کمی نمودن آن هستند.
کنترل ریسک^[۸]:
اساساً برای کنترل ریسک های مهم در بانک ها ویا حداقل کردن پیامدهای نامطلوب آنها سه روش وجود دارد که عبارت از: اجتناب از ریسک، تخفیف یا (کاهش ریسک) وجبران (تعدیل) ریسک. کنترل
ریسک، از وظایف اساسی مدیریـت مربوطه برای برقراری تعادل بین منافع مورد انتـظار پذیرش ریسک در مقابل هزینه های آن است.
نظارت بر ریسک^[۹]:
به معنای ایجاد سیستم های گزارش دهی برای شناسایی تغییرات نامطلوب در ریسک فعالیت بانک
با هدف به حداقل رساندن آثار وپیامدهای نامطلوب آنهاسـت، به بیان دیگر، از نشانه های یک سیستم مدیریت ریسک مناسب وجود سیستم اطلاعـات مدیریت^[۱۰] برای شنـاسایی دقیق ریسک ها ونـظارت بر تغییرات در آنها است.

ریسک های مالی
نمودار ۲-۲ گستره ریسک در بانکداری
ماخذ:آنالیز ریسک های بانکی، گرونیک. هنی وبراتونویک^[۱۱](۲۰۰۰)
مدیریت ریسک: فرایند شناسائی، ارزیابی وکنترل ریسک های اتفاقی بالقوه است. پیدایش مدیریت ریسک در صنعت بانکداری با افزایش پیچیده گی خدمات بانکی توسعه پیدا کرده است. هدف مدیریت ریسک، حداکثر نمودن عواید ناشی ازپذیرش ریسک هاست. مدیریت ریسک در برگیرنده توأم ابزارها، روشها و فرایند اجرای استراتژی ریسک در یک بانک است. به طور اخص مدیریت ریسک عبارت است از شناسائی محاسبه، نظارت وکنترل ریسک ها.” (بهمنی و غفاری،۱۳۸۹،ص۱۶۱)
هدف از مدیریت ریسک در بانک این است که بوسیله آن تمهیداتی صورت پذیرد تاحتی المقدور از رخدادهای نامطلوب که منجر به بروز ریسک می شود، و قابل پیش بینی نیز است پیشگیری شود و نهایتاً میزان ریسک را به حداقل ممکن برساند. نکته قابل توجه این است که هرقدر این تمهیدات کاراتر ومناسب تر باشد، ممکن است پاره ای از رخدادها ی نا مطلوب که ذاتاً غیر قابل پیش بینی است رخ دهد، این بخش از ریسک یعنی ریسک های غیر قابل پیش بینی وپیشگیری معمولا از طریق دیگر مانند کفایت سرمایه، بیمه، کمک دولت و بانک مرکزی باید مقابله شود تا موجب نگردد بانک ها با خطرهای جدی وغیر قابل جبران موجه گردد.