توسعه ای منجر شوند که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی پایدار باشد و به سرمایه گذاری کافی در زمینه ی آموزش، بهداشت، جمعیت و انرژی بینجامد . ابعاد توسعه شامل پایداری اقتصادی اجتماعی و بوم شناختی و توسعه ی مکانی پایدار با هدف تشکیل روستاها و شهرهای متعادل تر و توزیع بهتر زمین برای اسکان انسان و تداوم فرهنگی است .

دهخدا پایداری را به معنای بادوام بودن ، ماندنی و جاودان آورده است ، به طور کلی پایداری را می توان به آنچه در آینده تداوم می یابد ، تعریف کرد در لغت نامه وبستر^[۲] پایداری به صورت « استفاده از منابع به شکلی که به آنها آسیب نرساند و آنها را اتمام نرساند» ، معنا شده است .
شکل ۱: جنبه های مختلف پایداری
توسعه پایدار، رویکردی جامع به بهبود بخشی کیفیت زندگی انسان ها در جهت تحقق رفاه اقتصادی، اجتماعی و محیطی سکونتگاه های انسانی است (Torjman,2000:2 ).در این معنا توسعه پایدار فرایندی است که با سازماندهی و تنظیم رابطه انسان و محیط و مدیریت بهره برداری از منابع و محیط زیست، دستیابی به تولید فزاینده و مستمر، زندگی مطمئن، عدالت و ثبات اجتماعی و مشارکت مردم را تسهیل می کند. همانطور که شکل ۱ نشان می دهد، توسعه پایدرا بر آن است تا از طریق توسعه اقتصادی، پیشرفت اجتماعی و مسئولیت پذیری محیطی جامعه انسانی را به سوی دنیای خوب، زیست پذیر و دوام یافتنی رهنمون سازد. در این معنا هسته مرکزی مفهوم پایداری بر حفظ و نگهداشت “ذخایر” استوار است و در حقیقت توسعه پایدار چیزی جز حفظ ذخایری چون سرمایه انسانی، اجتماعی، طبیعی و اقتصادی نیست.
قلمرو توسعه پایدار، تنها به حفاظت از محیط زیست طبیعی محدود نمی­ شود، بلکه مفاهیمی نظیر شهر، روستا، عدالت اجتماعی، توزیع عادلانه­ ثروت، مشارکت مردم در تصمیم­ گیری­ ها و برنامه­ ریزی­ ها را نیز شامل می­ شود. در واقع همه­ زوایای زندگی انسان امروزی و نسل­ های آینده را در بر می­ گیرد. (ملکی، ۱۳۹۰: ۱۲۴)
با این شرح، باید توسعه پایدار را فرآیندی دانست که طی آن مردم یک کشور نیازهای خود را برآورده می­سازند و زندگی خود را ارتقا می­بخشند، بدون اینکه از منابعی که به نسل­های آینده تعلق دارد را به مخاطره اندازند. بنابراین توسعه را زمانی پایدار می­نامیم که مخرب نباشد و امکان حفظ منابع، اعم از آب، خاک، منابع ژنتیکی، گیاهی و جانوری را برای آیندگان فراهم آورد.
پایداری شهری نیز مفهومی است که در پی طرح توسعه پایدار به عنوان الگوواره­ای جدیدی در جهان مطرح گردید. ریشه ­های نگرش توسعه پایدار به نارضایتی از نتایج توسعه و رشد اجتماعی-اقتصادی در شهرها از منظر بوم شناسی (اکولوژی) بر می­گردد. این الگوواره تازه با عنوان توسعه پایدار به مقابله با الگوهای تولید، توزیع و مصرف ناسازگار با طبیعتی می ­پردازد که به اتمام منابع و تخریب محیط زیست می­انجامد و تنها فرایند توسعه­ای را تایید می­ کند که به بهبود کیفیت زندگی انسان­ها در حد پذیرش ظرفیت نظام­های پشتیبان حیات منجر شود. این الگوواره جدید توسعه پایدار، حول حساسیت­های زیست محیطی و به بیان دقیق­تر بوم­شناختی شکل گرفت و اشاره­های اولیه آن برای سیاست­های توسعه شهری، حفظ فضای سبز و پاکیزگی آب، جلوگیری از آلودگی هوا و کاهش تولید زباله در سطح محلی بود. لیکن به تدریج سیاست­های پایداری به پهنه­های جغرافیایی گسترده­تری ( در سطوح منطقه­ای، ملی و جهانی) روی آورد و افزون بر بعد بوم­شناسانه، به ابعاد اجتماعی-اقتصادی نیز توجه کرد. از اینرو می­توان شهر پایدار را شهری دانست که برآمده از توسعه­ای است که ذهنیت و امکان ارتقای همیشگی سلامت اجتماعی-اقتصادی و بوم­شناسانه شهر و منطقه آن را فراهم کرده است. (زرآبادی و توکلی، ۱۳۸۸: ۱۲۰)
پیتر هال در خصوص معنا و مفهوم توسعه پایدار شهری می نویسد:” شکلی از توسعه امروزی که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین کند.“ از نظر وی پایداری شهری مستلزم موارد زیر است:
– وجود یک اقتصاد پایدر شهری موجد کار و ثروت
– همبستگی و انسجام شهری
– سرپناه پایدار شهری موجد مسکن مناسب و قابل تهیه برای همه
– محیط زیست پایدار شهری موجد اکوسیستم های بادوام و پایا
– دسترسی پایدار شهری موجد منابع حفاظت کننده قابلیت‌های تحرک اجتماعی
– زندگی پایدار شهری موجد یک شهر زنده
– مردم سالاری پایدار شهری موجد توانمندسازی حقوق و مرتبه شهروندی (Hall & Pfeiffer, 2000).
توسعه پایدار شهری نه به معنای توسعه پایدار هر یک از زیرسیستمهای اقتصادی، اجتماعی، یا زیست محیطی به تنهایی است، و نه به معنای افزایش پایداری این زیرسیستمها. در عوض، تلاش می کند که رشد اقتصادی، بازسازی اکولوژیکی، حفاظت زیست محیطی و پیشرفت اجتماعی را متعادل سازد و دشواری این چالش، آن را به یک نقطه تمرکز عمده تحقیقات در سرتاسر جهان تبدیل نموده است (Riley, 2001 و Button, 2002).
۲-۱-۲-۲- تاریخچه ی توسعه پایدار
مبحث پایداری با واکنش افراد و محافل علمی در مسایل زیست محیطی آغاز شد. اولین ایده های مبحث پایداری از دهه ی ۱۹۵۰ توسط آلدولئوپولد^[۳] مطرح شد .وی قابلیت محیط برای جذب و تحمل تاثیرات انسان را مورد توجه قرار داد و این نگرانی را مطرح کرد که محیط تا چه حد می تواند آثار زندگی انسان امروز را تحمل کند و پایدار باقی بماند.^[۴]
انتشار کتاب «بهار خاموش» راشل کارسون (۱۹۶۲) کتاب «کوچک زیباست» شوماخر (۱۹۷۴) و «تراژدی مشترک» هاردین (۱۹۷۷) حساسیت بسیاری در زمینه محیط زیست و آینده انسان برانگیخت (علی نژاد، ۱۳۸۵ : ۸). بحث توسعه پایدار در سال ۱۹۸۷ از طریق گزارش بروتلند تحت عنوان آینده مشترک ما توسط کمیته جهانی محیط زیست و توسعه، به طور رسمی در دستور کار سازمان ملل قرار گرفت (قبادیان، ۱۳۸۸ : ۵). توجه به مسائل سیاسی زیست محیطی در سطح جهان پس از تشدید فعالیت های آلوده کننده در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی (۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی) یعنی حدود ۵۷ سال قبل آغاز شد . در سال ۱۹۶۸ میلادی (۱۳۴۷ شمسی ) مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصمیم به برگزاری کنفرانس بین المللی محیط زیست گرفت و در نتیجه اولین کنفرانس جهانی در ژوئن ۱۹۷۲ ( مرداد ۱۳۵۱ ) در استکهلم برگزار شد ( مکنون ، ۱۳۷۴). این کنفرانس به اعلامیه ی استکهلم منتهی شد که نقطه ی عطفی در تاریخ نگرش انسان به منابع طبیعی و بهره برداری از زمین بود . بیست سال بعد از کنفرانس استکهلم کنفرانس دیگری به نام کنفرانس ریو برگزار شد ، در این کنفرانس با تاکید بر « بیانیه ی کنفرانس سازمان ملل متحد پیرامون محیط زیست انسان » ، که در سال ۱۹۷۲ در شهر استکهلم تصویب شد ، بیانیه ای با ۲۷ اصل تنظیم شد که هدف آن ایجاد همکاری جدید و برابر جهانی از راه ایجاد سطوح نوینی از تشریک مساعی میان دولت ها ، بخش های کلیدی و جوامع و ملت ها ، با تلاش برای نیل به توافقات بین المللی که منافع همگان را محترم شمرد و از یکپارچگی محیط زیست جهان و توسعه ی حمایت به عمل بیاورد بود ، که برخی از دستاوردهای آن که در خصوص پیشگیری از ایجاد آثار مخرب زیست محیطی است ، عبارتند از :
۱ ـ معرفی انسان به عنوان کانون اهداف توسعه ی پایدار؛
۲ ـ برآورده کردن نیارهای نسل کنونی و نسل های آینده در زمینه ی توسعه و حفظ محیط زیست ؛
۳ ـ حفاظت از محیط زیست به عنوان جزء لاینفک فرایند توسعه ؛
۴ ـ مشارکت شهروندان در سطوح مناسب در حل مسائل محیط زیست ؛
۵ ـ اعمال قوانین موثر زیست محیطی توسط دولت ها ؛
۶ ـ اعمال اقدامات پیشگیرانه برای حفاظت از محیط زیست توسط دولت ها ؛
۷ ـ ارزیابی تاثیرات زیست محیطی فعالیت هایی که آثار مخرب جدی بر محیط زیست داشته باشند ، توسط مقامات ذی صلاح ملی ؛
۸ ـ حمایت از هویت ـ فرهنگ و منافع افراد بومی و جوامع آنها و دیگر جوامع محلی به سبب دانش و آداب و رسوم سنتی ایشان.^[۵] (محمودی، ۱۳۸۸: ۲-۳)
یکی دیگر از دستاوردهای کنفرانس مذکور دستورکار ۲۱ بود . عواملی که در دستور کار ۲۱ به عنوان عوامل موثر در توسعه ی پایدار مطرح شد عبارتند از :
۱ ـ اصلاح تجارت بین المللی مبتنی بر عدم تبعیض ؛
۲ ـ مبارزه با فقر ؛
۳ ـ تغییر الگوی مصرف ؛
۴ ـ برنامه های کنترل جمعیت ؛
۵ ـ تامین مسکن مناسب برای انسان ؛
۶ ـ تلفیق امور توسعه با محیط زیست ؛
۷ ـ حفاظت از جو زمین ؛
۸ ـ بهره برداری مناسب از زمین ؛
۹ ـ حفظ تنوع گونه های زیستی ؛
۱۰ ـ کویر زدایی ؛
۱۱ ـ حفاظت از کوهستان ها ؛
۱۲ ـ توسعه ی کشاورزی پایدار؛
۱۳ ـ مبارزه با نابودی جنگل ها ؛
۱۴ ـ بیوتکنولوژی پایدار ؛
۱۵ ـ حفاظت و مدیریت منابع آب ؛
۱۶ ـ مدیریت مواد شیمیایی سمی ؛
ـ مدیریت ضایعات خطرناک ؛
۱۸ـ مدیریت زباله های جامد و خطرناک ؛
۱۹ـ مدیریت زباله های اتمی ( مکنون ، ۱۳۷۴).