بررسی ساختاری عاشقانه‌های شاهنامه
چکیده
شاعر بزرگ حماسه سرای ایرانی، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، اهل توس بود که در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می‌زیست، بدین ترتیب حکیم توس به سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ هـ ق سرودن شاه نامه را آغاز کرد.
اما یکی از جذاب‌ترین قسمت‌های شاه نامه، بدون شک عاشقانه‌های آن است که در لابه لای داستان‌های حماسی، پهلوانی و اساطیری به خوبی می‌درخشند. چون از شاه نامه به عنوان یک اثرحماسی یاد می‌کنند، همه چیز در آن تحت‌الشّعاع حماسه قرار می‌گیرد، عاشقانه‌های آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است اما با اندکی تأمل در ساختار عاشقانه‌های شاه نامه به این نکته پی می‌بریم که عشق‌های راستین در این اثر غالباً به وصال انجامیده است.
عشق در شاه نامه مانند آب روان و روشن است که جریان آن، نه در جهت تسلیم و انفعال یا هوس و غریزه است بلکه در جهت تلطیف روح پهلوانی و انسانی است. رودابه، تهمینه و منیژه دل بسته نمی‌شوند مگر به سبب آن که نیروی مردانگی و جاودانگی در پهلوانان می‌بینند، زنان در نبرد میان نیکی و بدی و پیروز شدن، دوشادوش مردان خود پیش می‌روند. هم دلدار هستند و هم هماورد.
عشق در شاه نامه مبیّن روشنی و راستی در مقابل سیاهی و فریب است، عشق در پیروزی قهرمانان نقش بسزایی دارد زیرا آنان پرورده‌ی عشق‌اند و هیچ قهرمانی بی‌نیاز از عشق زنی پاک دامن و زیبا رو نیست.
در شاه نامه با عشق به طور طبیعی و روشن آن، یعنی مشارکت جسم و جان، روبه رویی زن و مرد مواجه می‌شویم که در آن غریزه‌ی ذاتی انسان با تمدن آراسته و ظرافت خاص خودش می‌گیرد.
کردارها و گفتارهای قهرمانان غنایی نیز جذاب و قابل توجه است ، هیچ گاه از دایره نزاکت خارج نشده است و سرشار از لطافت و احساس می باشد.
کلید واژه: فردوسی، شاه نامه، عاشقانه‌ها، ساختار، کردارها، گفتارها.
مقدمه
عشق در فرهنگ‌های مختلف این گونه بیان شده است: علاقه به شخص یا شیء وقتی که به اوج شدت برسد به طوری که وجود انسان را مسخر کند عشق نامیده می‌شود.
عشق در متون اسلامی هم مورد توجه قرار گرفته، اگر چه در قرآن و نهج البلاغه از واژه‌ی عشق به صراحت سخن به میان نیامده، اما از معادل‌های معنایی آن نظیر «ودّ‌« و «حبّ» استفاده شده است.
با توجه با جایگاه والای عشق در ادب فارسی حکیم توس در اثر حماسی خود نیز از آن غافل نبوده، چنان چه می‌توان گفت:
شاه نامه فقط یک اثر حماسی نیست که در آن از جنگ و خون‌ریزی و پیروزی قومی بر قوم دیگر سخن گفته شود شاه نامه کتاب حماسه و عشق است و درخشیدن عشق در آن برای ظهور قهرمانی حماسه آفرین (رستم) است. در شاه نامه عشق مقدمه‌ی فتح‌ها و شکست‌هاست. داستان‌های عاشقانه در شاه نامه از روح حماسه ملی و فضای پهلوانی تاثیر گرفته است، پهلوانان در عین وفاداری به عشق و پیمان خود، از آشفتگی‌های دوران عاشقی مانند دیگر عشاق دور می‌مانند، یعنی عشقشان هم مردانه است و هم پهلوانی.

زنان نیز زیبایند و عشق آفرین و هم پاک دامن و با وقار. تنها زیبایی و لطافت زنانشان نیست که دل را به سوی آن‌ها می‌کشد، بلکه منش نیک و رفتار پسندیده هم بر جاذبه و جمال آنان می‌افزاید.
عاشقانه‌ها در شاه نامه جهت بهتر جلوه دادن و قابل فهم شدن روح حماسی این اثر است و با اصل موضوع شاه نامه پیوندی محکم و ناگسستنی دارد به طوری که اگر عاشقانه‌ها را از شاه نامه حذف کنیم با اثری که فقط حدیث کشت و کشتار است مواجه می‌شویم و ارزش آن رو به کاستی می‌رود.
این پژوهش که پیرامون « بررسی ساختاری علاشقانه های شاه نامه» نوشته شده، در پنج بخش تنظیم شده است:
بخش نخست، تحت عنوان «کلیات» به بررسی بیان مسئله، اهداف تحقیق، شیوه‌ی گردآوری، پرسش‌ها و فرضیه‌های تحقیق اختصاص یافته است.
در بخش دوم به «شناخت عشق» و «شکل شناسی یا ساختار شناسی» پرداخته شده است. بخش سوم به شناخت فردوسی، شناخت شاه نامه و هم چنین منابع شاه نامه، سبک شاه نامه و جایگاه عشق در شاه نامه اختصاص یافته است.
در بخش چهارم به عنوان «بررسی ساختاری عاشقانه‌های شاه نامه» تلاش شده به معرفی عاشقانه‌های شاه‌نامه و بررسی ساختاری آن‌ها (گفتارها، کردارها، پندارها، قهرمانان، شیوه‌ی نقل، و منطق داستان) پرداخته شود.
در بخش پنجم و پایانی به نتیجه‌گیری و منابع و مآخذ اختصاص یافته است.
بخش نخست
کلیات
بیان مسئله:
عشق در لغت به معنی دوستی مفرط و محبت تام و گویند مأخوذ از عشقه است و آن نباتی است که آن را لبلاب گویند. چون بر درختی پیچد آن را خشک کند. (فرهنگ معین) عشق از جهت روان‌شناسی یکی از عواطف است که مرکب می‌باشد از تمایلات جسمانی، حس جمال، حس اجتماعی، تعجب، عزت نفس و غیره.
ادبیات ایران سرشار از اشعار عاشقانه می‌باشد، در اشعار شاعران، عشق دارای دو چهره‌ی کاملاً متمایز است: عشق مجازی یا ظاهری که برانگیخته از هوای نفسانی و ارضاء کننده‌ی لذات عارضی و زودگذر جهانی است و عشق حقیقی که حاصل رشد، فکر و کمال جویی انسان است.
از مهم‌ترین منظومه‌های عاشقانه‌ی ادب فارسی می‌توان به ویس و رامین اثر فخرالدین اسعد گرگانی، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون اثر نظامی گنجوی و… اشاره کرد.
خلاف تصور عامه، شاه نامه تنها یک اثر حماسی نیست بلکه کتاب دانایی، داد و عشق نیز است. شاه نامه، سراسر ستایش عشق است. عشق از نگاه فردوسی یک واقعیت است که در تن انسان تجسم می‌یابد.
عشقی که فردوسی از آن سخن می‌گوید یک عشق زنده، مثبت و سودمند است. در این اثر عاشقانه‌های زیادی چون داستان رودابه و زال، بیژن و منیژه، خسرو پرویز و شیرین و… وجود دارد.
با توجه به این که اغلب، شاه نامه را اثری حماسی می‌پندارند و به جنبه‌ی عاشقانه‌های این اثر توجه چندانی ندارند، در این پژوهش تلاش شده است که به معرفی عاشقانه‌های شاه نامه و بررسی ساختاری آن‌ها (گفتارها، کردارها، پندارها، قهرمانان، شیوه‌ی نقل و منطق داستان) پرداخته شود، بدین صورت که ابتدا خلاصه‌ای از داستان مورد نظر آورده شده و سپس هر یک از عناصر ذکر شده به صورت مستقل، در داستان، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
این پژوهش به منظور شناسایی داستان‌های غنایی و عاشقانه شاه نامه و بیان کردن درون مایه‌ی این داستان‌ها انجام شده است.
پرسش‌های تحقیق:
۱ – پندارها (درون مایه) در عاشقانه‌های شاه نامه چگونه نمود یافته است؟
۲ – منطق داستان و شیوه‌ی نقل در عاشقانه‌های شاه نامه چگونه است؟
۳ – کردارها و گفتارهای قهرمانان در عاشقانه‌های شاه نامه چگونه بیان شده است؟
فرضیه‌های تحقیق:
۱- عشق در شاه نامه به طور معمول صادقانه و پاک است.
۲- عشق از نگاه فردوسی یک واقعیت انسانی می‌باشد، که در تن انسان تجسم می‌یابد.
۳- عشق در شاه نامه غالباً به ازدواج می‌ انجامد، که با رضایت پدر و مادر و بر اساس آیین و کیش برگزار می‌شود.
۴- در عاشقانه‌های شاه نامه معمولاً فردی میانجی هست، که کار پیام رسانی به عشّاق را بر عهده می‌گیرد.
۵- زن در عاشقانه‌های شاه نامه فردی مهربان، آگاه و هوشیار، سیاست مدار، شجاع و وفادار به همسر است.
اهداف تحقیق:
۱ – شناسایی داستان‌های غنایی و عاشقانه در شاه نامه که اثری حماسی است و بیان کردن درون مایه‌ی این داستان‌ها.
۲ – شناسایی قهرمانان داستان‌های غنایی در این اثر و بررسی کردارها و گفتارهای آنان.
۳ – استفاده از عناصر داستانی و داستان‌های عاشقانه شاه نامه به منظور الگو برداری، مقایسه با داستان‌ها و سایر منظومه‌های حماسی و عاشقانه.
روش تحقیق:
بنابر روش معمول در علوم انسانی روش تحقیق در این پژوهش کتاب خانه‌ای و تحلیلی است.
روش گردآوری اطلاعات:
روش گردآوری اطلاعات کتاب خانه‌ای است، به این صورت که از روش مطالعه‌ی کتب مربوط با موضوع تحقیق، مهم‌ترین و برجسته‌ترین مطالب در قالب فیش‌های دسته بندی شده، پس از تحلیل و نگارش در محتوای تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بخش دوم
ادبیات و پیشینه‌ تحقیق
مقدمه
عشق در فرهنگ‌های معتبر و مختلف به معنی بسیار دوست داشتن و محبت آمده است. در برخی از فرهنگ‌ها، عشق نوعی بیماری تلقی می‌شود که بر اثر دوستی زیاد عیب‌های محبوب دیده نمی‌شود.