جدول۴-۶ . توصیف میزان دسترسی به اینترنت پاسخ دهندگان ………………………………………….. ۱۰۶
جدول۴-۷ . توصیف متغیر اعتبار …………………………………………………………………………………… ۱۰۷
جدول۴-۸ . توصیف متغیر اعتماد …………………………………………………………………………………… ۱۰۸
جدول۴-۹ . توصیف متغیر سازگاری ………………………………………………………………………………. ۱۰۹
جدول۴-۱۰. توصیف متغیر سهولت درک شده …………………………………………………………………. ۱۱۰
جدول۴-۱۱. توصیف متغیر سودمندی درک شده ……………………………………………………………… ۱۱۱
جدول۴-۱۲ . توصیف متغیر نگرش ………………………………………………………………………………. ۱۱۲
جدول۴-۱۳ . توصیف متغیر نیت استفاده …………………………………………………………………………. ۱۱۳
جدول ۴-۱۴. شاخص های معنی داری و برازش مدل ……………………………………………………… ۱۱۶
جدول۴-۱۵ . تاثیر متغیرهای مستقل تحقیق بر نیت استفاده…………………………………………………. ۱۲۰
فهرست نمودارها/ اشکال
عنوان صفحه
شکل ۱-۱ . مدل نظری تحقیق ……………………………………………………………………………………………۱۰
شکل ۲-۱ . علامت نماد اعتماد الکترونیکی ………………………………………………………………………… ۴۵
شکل ۲-۲ مدل نظری تحقیق …………………………………………………………………………………………… ۵۱
شکل ۲-۳ . مدل اشاعه نوآوری ………………………………………………………………………………………… ۶۲
شکل ۲- ۴ . مدل تجزیه رفتار برنامه ریزی شده …………………………………………………………………. ۶۳
شکل ۲-۵ . عوامل زیربنایی در مدل پذیرش فناوری توسط کاربر …………………………………………. ۶۶
شکل ۲-۶ . مدل تئوری عمل مستدل ………………………………………………………………………………… ۶۷
شکل۲-۷ . مدل تئوری رفتار برنامه ریزی شده ………………………………………………………………….. ۶۹
شکل ۲-۸ . مدل پذیرش فناوری ……………………………………………………………………………………. ۷۱
شکل ۲- ۹ . مدل تم ۲ ………………………………………………………………………………………………… ۷۲
شکل ۲-۱۰. الگوی ۳ مولفه ای نگرش………………………………………………………………………………. ۷۸
نمودار۴-۱. نمودار میله ای جنسیت پاسخ دهندگان ……………………………………………………………۱۰۱
نمودار۴-۲ . نمودار میله ای سن پاسخ دهندگان ………………………………………………………………….۱۰۲
نمودار۴-۳ . نمودار میله ای تحصیلات پاسخ دهندگان ………………………………………………………. ۱۰۳
نمودار۴-۴ . نمودار میله ای شغل پاسخ دهندگان ……………………………………………………………….۱۰۴
نمودار۴-۵ . نمودار میله ای میزان تسلط به کامپیوتر پاسخ دهندگان …………………………………….. ۱۰۵
نمودار۴-۶. نمودار میله ای میزان دسترسی به اینترنت پاسخ دهندگان ……………………………………۱۰۶
نمودار۴-۷ . هیستوگرام متغیر اعتبار ………………………………………………………………………………..۱۰۷
نمودار۴-۸ . هیستوگرام متغیر اعتماد ……………………………………………………………………………….۱۰۸
نمودار۴-۹ . هیستوگرام متغیر سازگاری ………………………………………………………………………….. ۱۰۹
نمودار۴-۱۰. هیستوگرام متغیر سهولت درک شده …………………………………………………………… ۱۱۰
نمودار۴-۱۱ . هیستوگرام متغیر سودمندی درک شده ………………………………………………………… ۱۱۱
نمودار۴-۱۲ . هیستوگرام متغیر نگرش ……………………………………………………………………………. ۱۱۲
نمودار۴-۱۳ . هیستوگرام متغیر نیت استفاده …………………………………………………………………….. ۱۱۳
نمودار ۴-۱۴. آزمون مدل تحقیق (حالت استاندارد) ………………………………………………………….. ۱۱۴
نمودار ۴-۱۵ . آزمون مدل تحقیق (حالت اعداد معنی داری) ………………………………………………. ۱۱۵
چکیده
امروزه فناوری اطلاعات بر تمامی حوزه های مختلف زندگی و محیط کسب و کار تاثیر گذار بوده و موجب تحول ، تسریع و تسهیل امور شده است . این تاثیر بر صنعت گردشگری بعنوان یکی از اشتغالزاترین صنایع دنیا نیز کاملا مشخص است . یکی از ساده ترین راه هایی که می توان توسط آن میزان گردشگران داخلی وخارجی را افزایش داد شناسایی و معرفی نمودن مناطق گردشگری ، امکانات منطقه ، هتل های موجود و …توسط سایت های مرجع رزرواسیون هتل و یا مستقیما ازطریق سایت خود هتل ها می باشد . رزرو اینترنتی دارای مزایای بسیار زیادی از جمله صرفه جویی در زمان ، کاهش هزینه ، نبود وابستگی به مکان و زمان ، واکنش سریع به شکایت مشتریان و ارائه خدمات بدیع برای مشتریان است . از این رو به بررسی نقش عوامل مهم اعتبار ، اعتماد ، سازگاری و سهولت و سودمندی درک شده برای مشتریان در تغییر نگرش مشتریان به رزرو اینترنتی هتل و در نهایت قصد و نیت آنها به انجام این امر می پردازیم . جامعه آماری این تحقیق مشتریان تمامی هتل های ۴ و ۵ ستاره موجود در سطح استان گیلان می باشد . روش نمونه گیری از نوع غیر احتمالی در دسترس با جامعه نامحدود می باشد که با بهره گرفتن از قراردادن نمونه گیری اولیه ( ۳۰ نفر) در فرمول جامعه نامحدود ، عدد ۳۲۱ نفر بدست می آید . اعتبار مدل نیز از طریق مدل یابی معادلات ساختاری ، مورد تأیید قرار گرفته و بر اساس نتایج تحلیل مسیر ارتباط متغیرهای این تحقیق تأیید شده است . نتایج تحلیل آماری این تحقیق با بهره گرفتن از مدلیابی معادلات ساختاری نشان میدهد که نگرش و سودمندی درک شده عوامل اصلی مؤثر بر قصد نسبت به رزرو اینترنتی هتل است و متغیرهای اضافه شده اعتماد، اعتبار و سازگاری از طریق نگرش بر نیت استفاده از رزرو اینترنتی هتل تاثیرگذار هستند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کلمات کلیدی : فناوری اطلاعات ، گردشگری الکترونیک ، اعتبار ، اعتماد ، سازگاری
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱ مقدمه
با توجه به امکانات و ویژگی های بسیار غنی کشورمان در زمینه صنعت گردشگری^[۱] ، به کارگیری روش های نوین جذب و نگهداری مشتریان فعلی و در مرحله بعد گسترش تعداد آنها کاملا ضروری به نظر می رسد. امروزه با بهره گیری از فضای اینترنت و به وجود آمدن گردشگری الکترونیکی^[۲] ، فناوری اطلاعات^[۳] و ارتباطات^[۴] یکی از عناصراساسی گردشگری به شمار می رود و کارآیی این صنعت را افزایش داده است. ( پور فرج و همکاران ؛ ۱۳۸۷ : ۴۷ ) فناوری اطلاعات روش های عمل را در تمامی سازمان ها و به ویژه در صنعت گردشگری متحول ساخته است. براساس تعریف پپارد فناوری اطلاعات عبارت است از مکانیزم های توانمندسازی که باعث تسهیل در پردازش و جریان اطلاعات درون یک سازمان و بین سازمان ها می شوند، این اطلاعات شامل اطلاعاتی می شود که سازمان ها تولید، استفاده و یا ذخیره می کنند. (Peppard ; 1993 :120) این پدیده باعث می شود که سازمان ها بتوانند فعالیت های درونی و میان سازمانی خود را در سطح منطقه ای و یا جهانی با قدرت بیشتری هماهنگ سازند. فناوری اطلاعات و صنعت توریسم را می توان دو عاملی دانست که در تشکیل و ایجاد دهکده ی جهانی بیشترین تأثیر را ایفا کرده اند و شاید از این جهت است که با یکدیگرارتباط جدا نشدنی پیدا کرده اند. بازاریابی،ایجاد کانال های توزیع وهمکاری و هماهنگی های میان سازمانی از بیشترین کاربردهای فناوری اطلاعات در صنعت گردشگری بوده است. فناوری اطلاعات در سال های اخیر تأثیرات دوسویه ای بر صنعت گردشگری داشته است. از سویی قدرت ارتباطی قوی از طریق اینترنت، امکان هماهنگی، کنترل، عملیات بهتر و اطلاع رسانی مناسب را فراهم ساخته است و باعث ایجادفرصت برای سازمان های متکی به کسب وکار الکترونیکی شده و از طرف دیگر تهدیداتی را همچون ایجاد بازارهای جهانی، امکان ازدست دادن سهم بازار، ورود رقبای جدید، معرفی محصولات جانشین متنوع و مانند آن برای سازمان هایی که در استفاده از این تکنولوژی ها دچار تعلل شده اند، ایجاد کرده است . ( عطافر، خزائی پول وپورمصطفی ؛ ۱۳۹۱) در طول دو دهه ی گذشته، استفاده از اینترنت دربخش های خاصی ازصنعت خدمات ،از جمله گردشگری که درآن قدرت سایبر بطور مداوم در حال افزایش محبوبیت است از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است . (Buhalis and Law; 2008 :613) اهمیت اینترنت به منزله یک کانال تجاری برای پیداکردن وارائه ی اطلاعات توریستی در مطالعات قبلی به رسمیت شناخته شده است. (Andreu et al. ; 2010:782) این امر حاکی از این است که مزایای استفاده از اینترنت عملا چشم پوشی از آن را در بازاریابی سازمان های گردشگری غیر ممکن ساخته است. کلید موفقیت استفاده اینترنت در صنعت گردشگری در شناسایی سریع نیازهای مشتری و ارتباط مستقیم با مصرف کنندگان ، ارائه ی اطلاعات جامع، شخصی و به روز به آنها نهفته است . (; ۲۰۰۳:۳۲ Vich-i-Martorell) از این رو الگو برداری مناسب از کشورهایی که هم اینک در این صنعت چه از لحاظ تعداد و چه از حیث درآمد از رتبه بندی مناسبی در سطح جهان برخوردار هستند، می تواند مسیررسیدن به موفقیت راتا حد امکان کوتاه و بهینه سازد. البته دراین الگوبرداری ها آنچه مهم است توجه به شرایط درونی کشور و قابلیت های فعلی است و عملکرد تطبیقی بایستی به گونه ای باشد که این راهبردها تأثیر مخربی در چرخه های اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی کشور به همراه نداشته باشد. صنعت گردشگری هماننددیگر عرصه های خدماتی، هرروزه شاهد افزایش رقابت و حضور رقبای جدید است. بطوری که رشد قابل توجه فعالیت های گردشگری به وضوح نشانگر این است که گردشگری یکی از مهم ترین پدیده های اقتصادی واجتماعی قرن گذشته است. درسال های اخیر ورود هتل های خصوصی با زیربناهای مناسب، رقابت رابسیار محسوس کرده است.درچنین شرایطی که خدمات نسبتایکسانی درکلیه ی هتل ها ارائه شده وهر خدمت جدیدی به سرعت از سوی رقبا کپی برداری می شود، ایجاد تسهیلات خاص وروابط ویژه بامشتریانی که هتل ها قصد جذب و یا حفظ آنها را دارندگامی مؤثرجهت تداوم حیات سازمان وپیروزی دررقابت است. (; ۲۰۱۲:۱۰۱۷ Bastic and Gojcic) رزرو اینترنتی^[۵] با بهره گرفتن از تکنولوژی وب و اینترنت ، مشتریان را قادر می سازد تا فعالیت های توریستی خود را در یک محیط مجازی^[۶] انجام دهند. تحقیقات انجام شده بر روی پذیرش رزرو اینترنتی از سوی مشتریان، درک عقاید مشتری در مورد استفاده از رزرو اینترنتی را ارتقا می بخشد و نشان می دهد چگونه این عقاید و طرز تفکرها بر رفتار مشتری در مورد استفاده از رزرو اینترنتی تأثیر می گذارند . رزرو اینترنتی از مزایای بسیاری برای مشتریان برخوردار است : صرفه جویی در زمان، کاهش هزینه، نبود وابستگی به مکان و زمان، واکنش سریع به شکایات مشتریان و ارائه خدمات بدیع به مشتریان از ویژگی رزرو اینترنتی است. تمامی این مزایا افزایش فعالیت های اینترنتی را از سوی مشتریان به همراه داشته است و طبیعتا مشتریان نیز انتظار افزایش کیفیت خدمات رزرواینترنتی راخواهند داشت. به طوری که با افزایش کیفیت خدمات اینترنتی هتل ها، گردشگران از اینترنت به مثابه یک مکانیزم اصلی جهت رزرو هتل ها و سایر ترتیبات سفر استقبال می کنند. (Rex et al; 2011: 393)
در بازارهای رشد یافته ی کنونی و در محیط رقابتی موجود، مؤسسات و شرکت های مختلف از جمله هتل ها به این نتیجه رسیده اند که مشتریان موجود را مبنا قرار دهند. حفظ موفقیت آمیز مشتریان کنونی نیاز به جستجوی مشتریان جدید و ریسک بالقوه آن را کاهش میدهد. همچنین ارتباطات بلندمدت با مشتریان به علت آگاهی آنان، هزینه انجام خدمات را کاهش خواهد داد. در دوره ای که مشتریان حق انتخاب فراوانی دارند، ارائه دهندگان خدمات باید تلاش کنند تا همواره در خاطر مشتری باقی بمانند.هتل ها با بهره گرفتن از پیشرفت های فناوری، به این چالش ها پاسخ می دهند، به این ترتیب استراتژی ای را در پیش می گیرند که سعی در راضی کردن مشتریان از طریق ارائه ی خدمات و محصولات بهتر با هزینه کمتر و در زمان مساوی دارد و به این ترتیب ایده رزرو اینترنتی به صورت وسیعی مورد استفاده قرار می گیرد . ( عطافر، خزائی پول وپورمصطفی ؛ ۱۳۹۱)
بنابراین تحقیق پیش رو به دنبال شناسایی عوامل مؤثر بر پذیرش فناوری اطلاعات در صنعت گردشگری به خصوص در مورد موضوع رزرو اینترنتی در بخش خدمات و صنعت هتل داری است و هدف اصلی آن ” بررسی تأثیر سودمندی و سهولت درک شده ، اعتبار ، اعتماد ، سازگاری بر نگرش و تمایل به استفاده از رزرو اینترنتی هتل” است.
۱-۲ بیان مساله
امروزه صنعت توریسم به عنوان یکی از اشتغالزاترین صنایع دنیا مطرح می باشد. توسعه گردشگری اولین گزینه در امر توسعه هر منطقه است و اهمیت آن به اندازه ای در توسعه اقتصادی – اجتماعی کشورها اهمیت یافته است که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نام نهاده اند . (شاو^[۷] ؛ ۲۰۰۴) و از آن به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار یاد می کنند .( امین بیدختی ، زرگر و نظری ؛۱۳۸۹) صنعت گردشگری تقریباً ۱۱ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را به خود اختصاص داده است و برای ۲۲۰ میلیون نفر اشتغال ایجاد کرده و به ۷۰۰ میلیون گردشگر در سراسر جهان خدمات ارائه می کند (صلواتی و خانی؛ ۱۳۹۲) و احتمال دارد که این آمار در سال ۲۰۲۰ دو برابر شود . ( ماسورا ، اواردز و داوسن^[۸] ؛ ۲۰۰۸) دست اندرکاران صنعت گردشگری از اینترنت بعنوان بازاری برای محصولات و خدماتشان و همچنین برای برقراری ارتباط با مشتریان استفاده می کنند . )ماسورا ، اواردز و داوسن ؛ ۲۰۰۸ ؛ لاو، لونگ و ونگ^[۹] ؛ ۲۰۰۴) درحال حاضر ۰۹۵/۲ میلیارد کاربر اینترنتی درسرتاسر جهان وجود دارند و این آمار گویای رشد ۴/۴۸۰ درصدی از سال ۲۰۰۰ می باشد. (صلواتی و خانی ؛ ۱۳۹۲) اگرچه ایران در دستیابی به اینترنت در خاورمیانه پیشگام بوده است و تعداد استفاده کنندگان اینترنت از مرز شش میلیون نفر در سال ۲۰۰۵ ، گذشته است، ( کفاش پور ، رحیم نیا و رحیم زاده ؛ ۱۳۹۰) اما موفقیت زیادی در توسعه و استفاده از آن در تجارت، به ویژه در صنعت گردشگری، نداشته است . کشور ایران از نظر جاذبه های توریستی در ردیف دهم و از نظر برخورداری از بیشترین تنوع زیستی کره زمین، درردیف پنجم جهان قراردارد، اما از لحاظ جذب توریسم جایگاه بسیار مناسبی به خود اختصاص نداده است (امین بیدختی و نظری ؛ ۱۳۸۸) ، تا آنجا که سهم درآمد گردشگری کشور، حدود یک هزارم درآمد جهانی از این صنعت است.
یکی ازساده ترین تسهیلاتی که می توان توسط آن میزان گردشگران داخلی وخارجی را افزایش داد شناسایی و معرفی نمودن مناطق گردشگری ، امکانات منطقه ، هتل های موجود و … توسط سایت های رزرواسیون هتل ویا مستقیما ازطریق سایت خود هتل ها می باشد. ایجاد تسهیلات خاص و روابط با مشتریانی که هتل ها قصد جذب و یا حفظ آنها را دارند گامی موثر جهت تداوم حیات سازمان و پیروزی در رقابت است . (عطافر، خزائی پول وپورمصطفی ؛ ۱۳۹۱) رزرو اینترنتی با بهره گرفتن از تکنولوژی وب و اینترنت مشتریان را قادر می سازد تا فعالیت های توریستی خود را در یک محیط مجازی انجام دهند . رزرو اینترنتی دارای مزایای بسیار زیادی از جمله صرفه جویی در زمان ، کاهش هزینه ، نبود وابستگی به مکان و زمان ، واکنش سریع به شکایت مشتریان و ارائه خدمات بدیع برای مشتریان است .در تحقیقی ارائه شده از سایت نظرسنجی Global Market Insite در سال ۲۰۰۵ عنوان شده است که ۶۹ درصد از کره ای ها ، ۶۵ درصد از انگلیسی ها و چینی ها ، ۶۴ درصد از فرانسوی ها و ۶۲ درصد از ایتالیایی ها از اینترنت مکان گردشگری خود را انتخاب می کنند . همچنین۸۰ درصد از هتل های اروپا و بیش از ۹۰ درصد از هتل ها دراسترالیا دارای وب سایت هستند و۶۳ درصد از آنها خرید الکترونیکی و ۷۳ درصد از آنها به صورت آنلاین نیازمندی های مشتریان خود را برآورده می کنند . ( پورفرج ، عیسی زاده و چراغی ؛ ۱۳۸۷) آمار بدست آمده در کشورآمریکا نیز نشان می دهد که سهم رزرو اینترنتی از درآمد هتل ها در سال ۱۹۹۹ از ۳/۱ درصد به بالای ۷ درصد در سال ۲۰۰۳ رسید . همچنین نتایج بررسی موسسه اچ تی بی ^[۱۰] آمریکا نشان داد که در۴۰ درصد سفرهای تجاری و ۳۵ درصد از سفر های تفریحی ، رزرو اتاق از طریق اینترنت انجام می گیرد . (حمیدی زاده و مجرد ؛ ۱۳۸۸) کشور ایران در زمینه رزرو اینترنتی کشوری جوان است و تا رسیدن به سطحی قابل قبول از آن راه درازی در پیش رو دارد . (عطافر، خزائی پول وپورمصطفی ؛ ۱۳۹۱)
این تحقیق بدنبال شناسایی عوامل موثر بر پذیرش فناوری اطلاعات در صنعت گردشگری بخصوص در مورد رزرو اینترنتی در بخش خدمات و صنعت هتل داری در سطح هتل های استان گیلان است که در آن متغیرهای وابسته ی”نگرش” و ” نیت انجام رزرو اینترنتی هتل ” بعنوان متغیر اصلی و متغیرهای پذیرش فناوری شامل سودمندی ، سهولت استفاده ، اعتبار ، اعتماد و سازگاری ، بعنوان متغیرهای مستقل در نظرگرفته شده اند. بعبارت دیگرمی توان گفت : این پژوهش در پی این است که مشخص کند : ” آیا متغیرهای اعتبار ، اعتماد ،سازگاری ، سهولت و سودمندی درک شده بر نگرش و تمایل به استفاده از رزرو اینترنتی هتل موثرند ؟ “
۱-۳ اهمیت و ضرورت تحقیق
رزرو اینترنتی یکی از مظاهر نوظهور فنآوری اطلاعات است که می تواند مشکلات عمده ای را از سیستم گردشگری حل کند و کمک فوق العاده ای به هتل ها برای افزایش بهره وری و آمادگی برای ورود به بازارهای جهانی کند . توجه روزافزون هتل های بزرگ در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه به ارائه ی خدمات از طریق کانال های اینترنتی موجب افزایش رقابت در صنعت گردشگری شده است . رزرو اینترنتی مزیت های مختلفی همچون بهبود کارایی، سرعت و آسانی کار را به همراه دارد . سیستم های رزرو اینترنتی به همه این امکان را می دهد که سریع و آسان به کارهای خود دسترسی داشته باشند . ایران در زمینه رزرو اینترنتی کشوری جوان است و تا رسیدن به سطحی قابل قبول از آن ، راه درازی را در پیش رو دارد . ورود فناوری های جدید ، نیازهای جدیدی را در پردازش و تبادل داده ها ، ابزارها وزیر ساخت های مناسب و پیاده سازی آنها و نیز نحوه ارائه ی این گونه خدمات نوین گردشگری را مطرح کرده است . از این رو علاقمندی مدیران به دانستن این موضوع که چه عواملی باعث افزایش استفاده از خدماتی نظیر رزرو اینترنتی توسط مشتریان می شود قابل توجیه است. به طور کلی ادراک مشتریان در هر صنعت خدماتی امری مهم به شمار می آید . تحلیل فاکتورها و عواملی که بر گرایش مشتری به شروع استفاده از رزرو اینترنتی تأثیر می گذارند در روند جذب مشتریان جدید به این گونه خدمات بر خط^[۱۱] بسیار تأثیرگذار است و همچنین به درک چگونگی حفظ مشتریان نیز کمک شایانی خواهد کرد.
۱-۴ اهداف پژوهش
۱-۴-۱ هدف اصلی
هدف اصلی این تحقیق ” بررسی تاثیر سودمندی و سهولت درک شده ، اعتبار ، اعتماد ، سازگاری بر نگرش مصرف کننده و نیت و انجام به استفاده از رزرو اینترنتی هتل ” در سطح هتل های گیلان می باشد .
۱-۴-۲ اهداف علمی
هدف علمی این تحقیق ، سنجش شاخص های اعتبار ، اعتماد ، سازگاری ، سهولت کاربرد ، سودمندی درک شده بر نگرش و نیت و قصد استفاده ، در رزرواسیون اینترنتی هتل ها می باشد .

بعد از جنگ جهانی دوم به مدت تقریباً۴۰ سال ژئوپلتیک به عنوان یک مفهوم و یا روش تحلیل، به علت ارتباط آن با جنگ‎های نیمه اول قرن بیستم منسوخ گردید، هر چند ژئوپلیتیک در این دوره از دستور کار دولت ها در مفهوم قبلی خود خارج شد، اما همچنان در دانشگاهها تدریس می­شد. برای تبدیل شدن نقش فعال جغرافیا در تعریف ژئوپلیتیک به نقش انفعالی سه دلیل عمده قابل ذکر است:
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

اول اینکه جغرافیدانان بعد از شکست آلمان در جنگ، ژئوپلیتیک خاص آلمان را مقصر اصلی عنوان کردند و سیاست‎های آلمان نازی را متأثر از این مکتب می‎دیدند. خود را از مطالعات در مقیاس جهانی کنار کشیده، توجه خود را به دولت ها و درون مرزهای سیاسی بین المللی معطوف داشتند و واژه ژئوپلیتیک بر چسب غیر علمی‎به خود گرفت و از محافل علمی‎و دانشگاهی طرد شد.دلیل دیگری که موجب افول نقش جغرافیا در جنگ سرد شد ظهور استراتژی باز دارندگی هسته ای بود. توانایی پرتاب سلاح‎های هسته ای بوسیله هواپیما و موشک به فاصله‎های دور،باعث شد که دیگر نه فاصله و نه عوامل جغرافیایی مثل ناهمواری ها و اقلیم چندان مهم تلقی نمی‎شدند. دلیل سوم، ظهور ایدئولوژی به عنوان عامل تعیین کننده ی جهت گیری سیاست ها بود. ژئوپلیتیک جنگ سرد و ژئوپلیتیک عصر هسته ای از مشخصات دوره افول ژئوپلتیک هستند (زین العابدین، ۱۳۸۹ : 13).
۲-۱-۳- دوره احیا
بعد از پایان جنگ جهانی دوم جغرافیدانان شرمنده شدند و از آن پس تلاش نمودند جغرافیدانانی که ژئوپلیتیک را در اختیار آلمان نازی (هیتلر) گذاشته اند،کنار گذارند، و نتیجه اینکه حدود ۴۰ سال ژئوپلیتیک طرد شد. تا اینکه در دهه 1980 در جنگ ویتنام^[2] و کامبوج^[3] بر سر تصاحب منطقه ی مکنگ^[4]، گر چه هر دو کشور از بلوک شرق بودند، ایدئولوژی نتوانست جنگ را از بین ببرد. بنابراین، در گزارش این مناقشه و روابط دو کشور، مجدداً از مفهوم ژئوپلتیک استفاده شد و سپس کسینجر^[5] بصورت تفننی از واژه ی ژئوپلیتیک در مسائل جهان استفاده نمود. علاوه بر آن در جنگ ایران و عراق (1988-1980) و اشغال کویت توسط عراق (1991-1990 ) و به ویژه سقوط پرده آهنین در اروپا از سال 1989 موجب پر رنگ تر شدن این مفهوم شد و به خصوص فروپاشی شوروی (سابق) و برجسته شدن ملیت ها این مفهوم را به صورت یک مفهوم کلیدی در عرصه بین المللی قرار داد (زین العابدین،۱۳۸۹ :۲۸).
در حالیکه نامداران جغرافیای سیاسی چون ریچارد هارتشورن و استیفن جونز سخت در تلاش شکوفا ساختن جغرافیای سیاسی در جهان دوران میانه ی قرن بیستم شدند و سیاستمدارانی چون هنری کیسینجر واژه ژئوپلیتیک را دوباره به زبان روزمره سیاسی نیمه دوم قرن بیستم باز گرداند، جهانی اندیشانی چون ژان گاتمن و سوئل کوهن پیروزمندانه جهانی اندیشی جغرافیایی(ژئوپلتیک) را به بستر اصلی مباحث دانشگاهی باز گرداندند.در این زمینه ژان گاتمن^[6] با طرح تئوری «آیکنوگرافی^[7]– سیروکولاسیون^[8]» «حرکت» را در مباحث ژئوپلیتیک در معرض توجه ویژه قرار داد و عوامل روحانی یا عامل «معنوی» را در جهانی اندیشی «اصل» یا «مرکز» دانست و «ماده» یا «فیزیک» را تأثیر گیرنده قلمداد کرد (مجتهد زاده،۱۳۸۶:۹۶).
سائول بی کوهن می‎گوید: موضوعات ژئوپلیتیکی مهمتر از آن بودند که جغرافیدانان آنها را کنار بگذارند و اکنون خیلی از جغرافیدانان با یک تأخیر به او ملحق شده اند و از باز گشت و تجدید حیات ژئوپلتیک به اندازه او استقبال کرده اند.
2-2-رویکردهای جدید ژئوپلیتیک
همه نظریه‎های ژئوپلیتیکی جنبه ژئواستراتژیکی داشته و برای کسب قدرت بر فضای جغرافیایی تأکید داشتند. اما پس از پایان جنگ سرد و با مطرح شدن نظام نوین جهانی بسیاری از دیدگاه های ژئوپلیتیکی جنبه ی کمی‎پیدا کرد و حتی بعضی از این دیدگاه ها در عالم سایبر اسپیس مطرح شدند. در نظام نوین جهانی عده ای در تحلیل ژئوپلیتیکی خود، رویکرد انرژی را مد نظر قرار دادند،عده ای به مسائل زیست محیطی معتقد بودند، بعضی فرهنگ را عامل اصلی ژئوپلیتیک دانستند و بالاخره، عده ای مسائل ژئواکونومی‎را در تحلیل ژئوپلیتیکی خود مورد توجه قرار دادند. می‎توان گفت که معیار‎های قدرت که نظامی‎گری بود، به طور کلی جای خود را با معیار‎های مذکور تغییر داد. یعنی، قبل از پایان جنگ سرد، معیار اصلی قدرت نظامی‎گری بوده و تمام عوامل اقتصادی، اجتماعی به صورت ابزار مورد توجه بوده است.به علاوه مشخصه ی اصلی ژئوپلیتیک دوره جنگ سرد جهان دو قطبی، جهان سوم و کشورهای عدم تعهد بودند، اما در نظریه ی جدید ژئوپلیتیکی، جهان چهارم مطرح است (زین العابدین، ۱۷۱:۱۳۸۹).
۲-2-۱-رویکرد نظم نوین جهانی
اولین بارجورج بوش پدر^[9] رئیس جمهور اسبق آمریکا در جریان جنگ خلیج فارس در1990م نظام نوین جهانی^[10] را مطرح نمود. و در سال 1991 پس از مذاکرات خود در هلسینکی^[11] با گورباچف^[12] و مارگارت تاچر^[13]، رهبران اروپا، سازمان ملل متحد،کشورهای عربی به ویژه خلیج فارس و سایر هم پیمانان خود، نظریه نظام نوین جهانی خود را اعلام نمود (حافظ نیا،۵۳:۱۳۸۵).
این نظام دیدگاه‎های جدید آمریکا را بیان می‎کند. با فروپاشی نظام سیاسی اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق و از بین رفتن رقابت قدرت ها، جهان از این پس صاحب نظام نوینی شود که بر قدرت همه جانبه آمریکا استوار است. قدرت و سلطه آمریکا بر جهان بدون تسلط بر خلیج فارس ممکن نبود. نظام نوین جهانی طرحی جدید برای سلطه بر مناطق مهم جهان توسط آمریکا بود. این نظام به رغم عنوان گول زننده آن، شکل جدیدی از استعمار نو است که جهان را به سوی مخاصمه و تلاطم سوق می‎دهد. جورج بوش پدر نظم نوین جهانی را این چنین تعریف می‎کند: «نظم نوین جهانی می‎گوید که بسیاری از کشورها با سوابق متجانس و همراه با اختلافات، می‎توانند دور هم جمع شوند تا از اصل مشترکی پشتیبانی کنند و آن اصل این است که شما با زور کشور دیگری را اشغال نکنید…» اما آمریکائیها از زمان پی ریزی چنین نظریاتی، کمترین توجهی به آنچه خود معتقدند نداشته اند و تعبیر «نوام چامسکی» نظم نوین جهانی تعبیر تازه ای از توسل به زور و انقیاد مضاعف ملت ها است.تمام ابعاد نظم نوین جهانی بر پایه منافع و توسعه طلبی آمریکا استوار است در عصر نظم نوین جهانی، ثبات و امنیت تقریباً به طور کامل برای هیچ کشوری- حتی آمریکا- وجود ندارد.
2-2-2-رویکرد ژئواکونومی
پایه و اساس ژئواکونومی‎استدلالی است که از طرف ادوارد لوتویک^[14] ارائه شده است. او خبر از آمدن نظم جدیدبین المللی در دهه نود می‎داد که در آن ابزار اقتصادی جایگزین اهداف نظامی‎می‎شوند. به عنوان وسیله اصلی که دولت ها برای تثبیت قدرت و شخصیت وجودی شان در صحنه بین المللی به آن تأکید می‎کنند و این ماهیت ژئواکونومی‎است (عزتی،۱۰۷:۱۳۸۸)
ژئواکونومی‎عبارت ازتحلیل استراتژی­ های اقتصادی بدون درنظر گرفتن سودتجاری،که ازسوی دولتها اعمال می­ شود،به منظورحفظ اقتصادملی یا بخشهای حیاتی آن وبه دست آوردن کلیدهای کنترل آن ازطریق ساختارسیاسی وخط مشیهای مربوط به آن پرداخت. (عزتی،1387: 110)
ژئواکونومی‎رابطه بین قدرت و فضا را مدّ نظر دارد و هدف اصلی آن کنترل سرزمین و دستیابی به قدرت فیزیکی نیست بلکه دست یافتن به استیلای اقتصادی فناوری و بازرگانی است بدین ترتیب به نظر می‎رسد مفاهیم ژئواکونومی‎در رویارویی با مسائل قرن 21 از کارآیی مناسبی در مقیاس جهانی برخوردار خواهد بود (واعظی،1388 :32)
ژئواکونومی‎رابطه بین قدرت وفضا را بررسی می‎کند. فضای بالقوه ودرحال سیلان همواره حدود ومرزهایش درحال تغییروتحول است،ازاین رو آزادازمرزهای سرزمین وویژگیهای فیزیکی ژئوپلیتیک است.درنتیجه تفکر ژئواکونومی‎شامل ابزارآلات لازم وضروری است که دولت می‎تواندازطریق آنها به کلیه اهدافش برسد.(عزتی،1387: 110)
ژئواکونومی‎و ژئوپلیتیک دارای تفاوتهای اساسی با هم می‎باشند،اول اینکه ژئواکونومی‎محصول دولت ها وشرکتهای بزرگ تجاری با استراتژیهای جهانی است درحالی که این خصیصه در ژئوپلیتیک نیست. نه دولت ونه شرکتهای تجاری هیچ نقشی درژئوپلیتیک ندارندبلکه یکپارچگی اتحادیه ها،منافع گروهی وغیره برپایه نمونه‎ های تاریخی با عملکردی نامرئی دراستراتژیهای ژئوپلیتیکی پایه واساسی برای همه صحنه‎های ژئوپلیتیکی هستند.
دوم اینکه هدف اصلی ژئواکونومی‎کنترل سرزمین ودستیابی به قدرت فیزیکی نیست بلکه دست یافتن به استیلای تکنولوژی وبازرگانی است. ازلحاظ کاربردی بایدگفت که مفهوم وعلم ژئوپلیتیک می‎تواند درنشان دادن راه وروش‎هایی برای پایان دادن به نزاعها ودرگیری ها ودرمجموع اختلافات نقش اساسی داشته باشددرحالی که ژئواکونومی‎ازچنین ویژگی برخوردارنیست(عزتی،1387: 112)
2-2-3- رویکرد ژئوکالچر
ژئوکالچر یا ژئوپلیتیک فرهنگی فرایند پیچیده ای از تعاملات قدرت،فرهنگ، و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگها همچون سایر پدیده‎های نظام اجتماعی همواره در حال شکل­ گیری، تکامل،آمیزش، جابجایی در جریان زمان و در بستر محیط جغرا فیایی کره زمین اند.به عبارت دیگر ژئوکالچر ترکیبی از فرایند ‎های مکانی – فضایی قدرت فرهنگی میان بازیگران متنوع و بی شماری است که در لایه‎های مختلف اجتماعی و درعرصه محیط یکپارچه سیاره زمین به نقش آفرینی پرداخته و در تعامل دائمی‎با یکدیگر بسر می­برندو بر اثر همین تعامل مداوم است که در هر زمان چشم انداز فرهنگی ویژه خلق می‎شود.از این رو ساختار ژئو کالچر جهانی بیانگر موزاییکی از نواحی فرهنگی کوچک و بزرگی است که محصول تعامل‎های مکانی – قضایی قدرت فرهنگی اند که در طول و موازات یکدیگر حرکت می‎کنند (دیلمی‎معزی،2:1387).
ژئوکالچر پدیده ای است که بر شالوده نظام اطلاع رسانی نوین و یا صنایعی استوار است که به تولید محصولات فرهنگی مبادرت می‎ورزد وظیفه این صنایع تولید انبوه محصولات فرهنگی است. نظام سلطه فرهنگی در جهان کنونی در کنار نظام سلطه اقتصادی یا سیاسی از عناصر اصلی نظام ژئوپلیتیک جهانی می‎باشند. امروزه منطق حاکم بر فرایند‎های ژئوکالچر جهانی بر اشکال پیچیده و تکامل یافته تر شیوه‎های رقابتی مبتنی است. این فرایند در عین نافذ بودن، مدام در تکامل می‎باشد
پدیده‎های فرهنگی به دلیل خصیصه‎های مکانی شان همواره میل به ثبات و پایداری در مقابل نوآوری ها دارند که می‎توان به تلاش جوامع سنتی و حفظ میراث فرهنگی و آداب و سنن و نمادهای تاریخی و … اشاره کرد. از طرفی الگوهای تمدنی به واسطه ماهیت فضائیشان در جهت سرعت بخشیدن به تغییرات فرهنگی و زدودن مرزهای قراردادی هستند(حیدری،۱۳۸1 :۱۶۸).
۲-2-4- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی
مسایل ژئوپلیتیک زیست محیطی از اواخر قرن بیستم به موضوع اصلی فعالیت­ها و نگرانی­ها بین گروه‎های انسانی و بازیگران ملی و فراملی در سطوح منطقه ای و جهانی تبدیل شده است. محیط زیست بشری در سطوح محلی، ملی، منطقه ای و جهانی دستخوش مخاطرات گردیده است. این مخاطرات در سه بعد: کاهش و کمبود منابع، تخریب منابع و آلودگی محیط زیست تجلی یافته است. از دید ژئوپلیتیک، کمبود منابع زیست محیطی یا محروم کردن انسانها از زیستن در مکان مورد علاقه آنها رقابت و کنش متقابل بین گروه‎های انسانی و بازیگران سیاسی در سطوح مختلف را در پی دارد.(www.civilica.com).
طی چند دهه گذشته، افزایش جمعیت، گسترش دامنه مداخلات بشر در طبیعت برای تأمین نیازهای فزاینده از منابع کمیاب طبیعی، گسترش رویکرد سودانگاری در غالب طرح‎های توسعه ای، بی پروایی نسبت به جستار پایداری محیط زیست در ساخت سازه ها و زیر ساخت ها و مانند آن،پیامدهای ناگواری همانند گرمایش کروی، ویرانی لایه ازن، پدیده ال نینو، طوفانهای سهمگین، بالا آمدن سطح آب دریاها، گسترش گازهای گلخانه ای، خشکسالی، سیل، فرو نشست زمین، کاهش آب شیرین، بیابان زایی، کاهش خاک مرغوب، آلودگی هوا، باران‎های اسیدی، جنگل زدایی و نابودیت تنوع زیستی، نشانه‎هایی از جهانی شدن پیامدهای فروسایی محیط زیست در سطح فروملی و فراملی و جهانی بودن بوده اند. تداوم وضعیت موجود،آینده زیست و تمدن فراروی بشر را مبهم و نامطمئن کرده است.نگرانی از این وضعیت به همراه شرایط نا مطلوب کنونی، در طرح رویکردهایی همانند امنیت زیست محیطی، ژئوپلیتیک انتقادی، ژئوپلیتیک زیست محیطی، توسعه پایدار بسیار اثر گذاشت. با توجه به این که مفهوم «جهان» از مقیاس‎های مطالعاتی دانش یاد شده است، مرزهای محلی و ملی را در نوردیده اند، محیط زیست سویه ای ژئوپلیتیک یافته است (کاویانی،۱۳۹۰: ۸۵).
2-2-5-رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی
در مورد ماهیت و چیستی ژئوپلیتیک انتقادی نظریه‎های مختلفی ارائه شده است. عده ای از نظریه پردازان، ژئوپلیتیک انتقادی را در مقایسه با ژئوپلیتیک سنتی، که به دلیل سوء استفاده از شواهد جغرافیایی به نفع مقاصد امپریالیستی لکه دار گردیده، از لحاظ علمی‎مستقل و بی طرفانه می‎دانند که می‎تواند با دیدگاهی متعالی به امور جهانی نگریسته و تحقیق عینی بپردازد(مویر،220:1379). عده ای را باور بر این است که ژئوپلیتیک انتقادی در جستجوی آشکار کردن سیاست­های پنهان دانش ژئوپلیتیک است (میرحیدر،42:1386)
از اوایل1970، شاهد ظهوررویکردی نوین به نام «ژئوپلیتیک انتقادی^[15]»هستیم.دانشمندان ژئوپلیتیک چون اتوتایل^[16] ومیشل فوکو را می‎توان ازپیشگامان این حرکت نوین دانست. این دانشمندان به طور همزمان، هم از ژئوپلیتیک انتقاد کردند و هم خود از اندیشمندان این عرصه بودند. این افراد، سیاست اندیشمندانه خود را بر «ضد ژئوپلیتیک» تعریف کرده و با وجود این، در چارچوب زیر بنایی مفاهیم ژئوپلیتیک کار می‎کردند (مویر،۳۷۸:۱۳۷۹).
محققین ژئوپلیتیک انتقادی تمایل دارند بجای تمرکز بر شناسایی عوامل جغرافیایی مؤثر بر شکل گیری قدرت دولتها و سیاست خارجی ایشان، از یک سو دریابند که سیاستمداران چگونه «تصاویر ذهنی» خود را از جهان ترسیم نموده اند و این بینش ها چگونه بر تفاسیر آن ها از مکان‎های مختلف تأثیر می‎گذارند؟ ژئوپلیتیک انتقادی به عنوان نظریه ای نسبتاً جدید که توانسته است خود را بر اساس مؤلفه‎های حاکم میان بازیگران روابط بین الملل، نظام مند سازد، چارچوبی مناسب برای فهم ژئوپلیتیکی جدید، به دور از عناصر سختی هم چون مرز و مکان ایجاد کرده است. بر اساس فهم برخی از موضوعات، بدون توجه به بعضی مسائلی که طبق نظریات سنتی غیرمرتبط می‎نمودند، امری ناقص خواهد بود. از منظر ژئوپلیتیک انتقادی، استراتژی قدرت همیشه نیازمندبه کارگیری فضا وهمین سبب گفتمان می­باشد. (www.javanemrooz.com)
رویکرد انتقادی، کوشش منتقدانه برای کشف ساختارهای جامعه معاصر است که ضمن نقد زیربنایی رویکردهای رایج در شناخت جامعه به تبیین کاستی ها ی روش شناسی آنها می‎پردازند و شیوه‎های اثبات گرایی (پوزیتیوسیتی) را در مطالعه جامعه نقد می‎کند و بر این انگاره استوار است که صرف تجربه و روش‎های تجربی کافی نیست و نباید مطالعه جامعه را همسان با مطالعه طبیعت انگاشت. هدف نظریه پردازان مکتب انتقادی، ایجاد دگرگونی‎های فرهنگی و روشنگرانه برای کاهش نابرابری‎های جهانی، برقراری عدالت بین المللی، احترام به تفاوت ها و گرایش به ارزش‎های فرهنگی جدیدی است که بر فرایند تعامل موجود در صحنه‎های اجتماعی و تمدنی حاکم شود و تعامل و عمل را در چارچوب ارزشهای موجود رهبری کند (مشیر زاده،۱۳۸۴ :۲۲۱).
هر چند ژئوپلیتیک به مطالعه روابط متقابل جغرافیا، قدرت سیاست و کنش‎های ناشی از ترکیب آنها با یکدیگر می‎پردازد (حافظ نیا،۳۶:۱۳۸۵). اما امروزه گفتمان آن تابعی از چالش‎های برخاسته از «جهانی شدن‎های اقتصادی»، «انقلاب اطلاع رسانی» و«خطرات امنیتی جامعه جهانی» است (مجتهد زاده،۱۲۸:۱۳۸۱)و بالاخره ژئوپلیتیک انتقادی در جستجوی آشکار کردن سیاست‎های پنهان دانش ژئوپلیتیک است.مباحث ژئوپلیتیک مقاومت و آنتی ژئوپلیتیک از جمله مباحث مهم در پژوهش ها و نوشته‎های مربوط به ژئو پلیتیک انتقادی می‎باشد.این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که مقاومت می‎باشد بیشتر توجه می‎کند. و عاشورا به عنوان عالیترین و متعالی ترین صحنه ژئوپلیتیک مقاومت از چنان ماندگاری و جاودانگی برخوردار بوده و هست که امروزه و در قرن بیست و یکم وهزاره سوم نیز توان تحریک و به غلیان در آوردن جنبش‎های مقاومت را دارد. بسیاری از نهضت ها و مقاومت ها در دنیای اسلام و حتی غیر اسلام الگوی مقاومت خود را از عاشورا الهام گرفته اند. (باباخانی،38:1392)
2-3-اندیشه ملی گرایی
ملی گرایی مفهومی‎کاملا سیاسی دارد. این مفهوم به عنوان یک اندیشه و فلسفه سیاسی تلقی می­ شود. اندیشه‎ای که در هر ملتی ریشه در هویت ملی و میهن دوستی آن ملت دارد. در حالی که مفهوم میهن دوستی و دلبستگی به هویت میهنی مفاهیم غریزی و کهن هستند، ناسیونالیسم پدیده ای فلسفی و نوین محسوب می‎شود که از سوی اروپای بعد از انقلاب صنعتی به جهان بشری معرفی شده است. در این راستا هنگامی‎که جنگ جهانی اول و جنگ‎های بزرگ قبل از آن بیشتر با انگیزه میهن دوستی شروع شده بود، جنگ جهانی دوم حاصل برخورد اندیشه‎های ناسیونالیستی بود.(حافظ نیا و همکاران،210:1389)
ناسیونالیسم به وابستگی مردم یک منطقه که براساس یک احساس مشترک به وجود آمده گفته می­ شود این احساس مشترک ممکن است علل تاریخی، فرهنگی، نژادی، جغرافیایی و غیره داشته باشد. ناسیونالیسم در حقیقت ملاتی است که گروه‎های مختلف را به هم پیوند داده و واحدی به نام ملت را به وجود می‎آورد. (روشن و فرهادیان،242:1385)
میهن دوستی و دلبستگی به هویت میهنی مفاهیم غریزی و کهن هستند. ناسیونالیسم یا ملی گرایی مفهومی‎کاملاً سیاسی است که از سوی اروپای بعد از انقلاب صنعتی به جهان بشری معرفی شد. از نظر واژه شناسی ناسیونالیسم از ریشه ناسی(Nasci)آمده است این واژه لاتین متولد شدن معنی می‎دهد و نظریه تکاملی ایده ناسیونالیسم را تأیید می‎کند.(حافظ نیا و همکاران،210:1389)
اگر ناسیونالیسم بر مبنای برگشت به ارزشهای جاهلی و اساطیری باشد، ارتجاعی محسوب می‎شود و اگر بر مبنای یک احساس انسانی و فرهنگ خلاق باشد، مترقیانه خواهد بود. مفهوم ناسیونالیسم در قرن نوزدهم و بیستم به طور گسترده ای از اروپا به سایر نقاط و از جمله خاورمیانه انتشار یافت. افکار ناسیونالیستی به دلایلی چند در نیمه دوم قرن نوزدهم در خاورمیانه، گسترش یافت.
اول: افتتاح مدارس جدید درمصر، لبنان وسوریه
دوم: اختراع چاپ که به دنبال خود آگاهی از امور سیاسی را افزایش داده و مشوق احیای فرهنگی- ادبی شد.
سوم: تجزیه امپراطوری‎های قدیم که به دنبال خود، خود مختاری گروه‎های ملی را به دنبال داشت.(درایسدل و بلیک،77:1386)
با شروع قرن بیستم ناسیونالیسم به یک قدرت عمده سیاسی در خاورمیانه تبدیل شد و تأثیرات آن زمانی به اوج خود رسید که ناسیونالیسم ترک، عرب، ایرانی و یهود به طور همزمان در این منطقه ظهور کردند، از عوامل اصلی که سبب بروز شکاف و اختلاف در میان شیعیان منطقه خاورمیانه شده، اندیشه‎های ناسیونالیستی پیروان این مذهب در کشورهای مختلف می‎باشد. تنوع نژادی و قومی‎شیعیان ساکن در منطقه خاورمیانه الهام بخش اندیشه‎های ناسیونالیستی در میان آنان گردیده و این امر واگرایی و فقدان وحدت مذهبی در بین آنان را به دنبال دارد. ویژگی عمومی‎ناسیونالیسم تأکید بر برتری هویت ملی بر دعاوی مبتنی بر طبقه، دین و مذهب است و بر این اساس عوامل زبانی، فرهنگی وتاریخی مشترک به همراه تأکید بر سرزمین خاص، هویت بخش گروهی از مردم می‎شود.
بدین ترتیب ایدئولوژی ناسیونالیسم با تأکید بر نژاد و زبان در جهان اسلام که مرکب از انواع زبانها و نژادها ی گوناگون است، یکی از عوامل اصلی واگرایی تلقی می‎گردد. تجارب تاریخی گویای این واقعیت است که حتی پان عربیسم از ادعای نهضت وحدت سراسری اعراب نتوانست در جوامع و کشورهای عربی ایجاد وحدت نماید و طی جنگهای اعراب اسرائیل و با شکست اعراب اعتبار خود را از دست داد. به طوری که در جریان جنگ 1991 آمریکا و متحدین با عراق برخی کشورهای عرب برای آزادی کویت به یک کشور دیگر عرب(عراق)، حمله ور شدند(صفوی،202:1387).
2-4-میهن خواهی
میهن خواهی یا وطن دوستی فلسفه سیاسی ویژه ای نیست، بلکه غریزه ای است که از حس اولیه ی تعلق داشتن به مکان و هویت ویژه ای آن و حس دفاع از منافع اولیه ی فردی در آن مکان ویژه ناشی می‎شود. گونه ی اولیه ی خودنمایی این غریزه کم و بیش در همه ی حیوانات قابل مشاهده است. بیشتر حیوانات محدوده‎های مشخصی را برای جولان دادن و منافع اختصاصی، فردی یا گروهی خود در نظر گرفته و به آن دلبستگی و تعلق می‎یابند و دخالت و تجاوز دیگران را در آن با سرسختی دفع می‎کنند. (مجتهدزاده،70:1381). مفهوم میهن از انگیزه‎های سیاسی دور است و از حد غریزه ی طبیعی خارج نمی‎شود. میهن خواهی یا میهن دوستی تا آن اندازه طبیعی و غریزی است که با تعلقات معنوی انسان درآمیخته و جنبه ی الهی به خود می‎گیرد و به گونه ی مفهوم مقدس خودنمایی می‎کند.
2-5- مفهوم ملت
جمع افرادی که از پیوندهای مادی و معنوی ویژه و مشخصی برخوردار باشند و با مکان جغرافیایی ویژه ای، «سرزمین سیاسی یکپارچه و جداگانه» همخوانی داشته باشند و حاکمیت حکومتی مستقل را واقعیت بخشند، ملت آن سرزمین یا کشور شناخته می‎شوند. بدین ترتیب ملت و ملیت پدیده‎های سیاسی هستند که در رابطه مستقیم با سرزمین واقعیت پیدا می‎کنند و این اصطلاحات در حالی که مباحث سیاسی هستند، جنبه ای کاملاً جغرافیایی به خود می‎گیرند. (مجتهدزاده،65:1381).
در زبان‎های اروپایی واژه ملت از کلمه(natio) مشتق شده و بر مردمانی دلالت دارد که از راه ولادت با یکدیگر نسبت دارند و از یک قوم و قبیله هستند. ملت به مجموعه ای از افراد ساکن در فضای جغرافیایی مشخص و محدود از حیث سیاسی اطلاق می‎شود که بر اساس عوامل و خصیصه‎هایی نظیر تبار، تاریخ، فرهنگ، دین، مذهب، سرزمین، قومیت، زبان و …نسبت به یکدیگر احساس همبستگی می‎کنند و خود را متعلق به یک ما می‎دانند.(حافظ نیا و همکاران،108:1389)

موضوع روایی از آن جهت اهمیت دارد که اندازه گیری ‌های نامتناسب می‌تواند هر پژوهش علمی را بی ارزش سازد. روایی به مقدار اطلاعات مناسبی که در ارتباط با فرایند تصمیم گیری در اختیار محقق می گذارد، مربوط می شود (خاکی،۱۳۸۷). پرسشنامه مورد استفاده را اساتید تایید کردند و دلیل بر روایی بودن پرسشنامه دارد. برای تعیین روایی سازه از چرخش واریمکس استفاده شد که اگر هر یک از مقادیر اشتراک استخراجی بسیار کوچک باشند، ممکن است استخراج عامل دیگری الزامی شود (کوچکتر از ۰.۵ باشند). تمامی سوالات در این تحقیق دارای مقادیر اشتراک استخراجی بزرگتر از ۰.۵ هستند که روایی سازه پرسشنامه را تایید می کند ( مومنی،۱۳۸۷).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۳-۱۰-۲ ) پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه

پایایی دلالت بر آن دارد که ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی بدست می‌دهد. به عبارت دیگر، همبستگی میان یک مجموعه از نمرات و مجموعه دیگری از نمرات در یک آزمون معادل که به صورت مستقل بر یک گروه آزمودنی به دست آمده است؛ چقدر است ( سرمد و دیگران،۱۳۷۸).
از روش های محاسبه قابلیت اعتماد، استفاده از فرمول کرونباخ است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله پرسشنامه ها یا آزمونهایی که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کند به کار می رود. در این گونه ابزارها، پاسخ هر سوال می تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره های هر زیر مجموعه سوال های پرسشنامه (یا زیر آزمون) و واریانس کل را محاسبه کرد. سپس مقدار ضریب آلفا را محاسبه کرد(حیدری، ۱۳۸۹).
زمانی که مقیاسی از نوع لیکرت وجود داشته باشد و محقق بخواهد از طریق عبارت های مختلف یک مفهوم پیچیده را اندازه گیری کند برای سنجش انسجام درونی مقیاس می تواند از ضریب آلفای کرونباخ استفاده کند. اگر مقدار آلفای بدست آمده بیشتر از ۰.۷ باشد پایایی ابزار اندازه گیری قابل قبول تلقی می گردد و هر قدر به عدد یک نزدیکتر باشد سوالات پایاترند (طبیبی، ۱۳۹۰). به منظور سنجش پایایی پرسشنامه ابتدا تعداد ۱۰ پرسشنامه تهیه و توسط کارشناسان و مدیران شرکت گاز استان گیلان تکمیل شده و از طریق نرم افزار( SPSS 20) مقدار آلفای کرونباخ آنها محاسبه گردید که به شرح زیر است.
قابلیت اعتماد پرسشنامه پژوهش در حد قابل قبولی است. ۷/۰H₀ = Alpha ≥
قابلیت اعتماد پرسشنامه پژوهش در حد قابل قبولی نیست. ۷/۰H₁ = Alpha <
جدول ۳-۶ : محاسبه پایایی سوالات مربوط به هر یک از متغیرهای پرسشنامه

متغیر

سوالات مربوطه

تعداد سوالات

مقدار ضریب آلفای کرونباخ

مدیریت زنجیره تامین داخلی

۱۳-۱

۱۳

۰.۷۵۱

مدیریت زنجیره تامین مرتبط

۲۷-۱۴

۱۴

۰.۷۱۰

پذیرش فرآیندهای مربوط به مدیریت زنجیره تامین

۳۵-۲۸

۸

۰.۸۶۱

اجرای مدیریت زنجیره تامین

۳۸-۳۶

۳

۰.۷۰۵

کل سوالات پرسشنامه

۳۸-۱

۳۸

۰.۸۱۰

با توجه به اینکه ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده (۰.۸۱۰ =_Alpha) بیشتر از ۰.۷ می باشد؛ می توان نتیجه گرفت که فرض صفر تایید می شود و این امر بدین معناست که قابلیت اعتماد پرسشنامه پژوهش در حد قابل قبولی است، و پایایی پرسشنامه را تایید می کند.

۳-۱۱) نرمال بودن جامعه

آزمون کولموگروف- اسمیرنوف^[۵۷]، نرمال بودن توزیع داده‌ها را نشان می‌دهد. هنگام بررسی نرمال بودن داده‌ها، فرض صفر مبتنی بر اینکه توزیع داده‌ ها نرمال است را در سطح خطای ۵% تست می‌کنیم. بنابراین اگر سطح معناداری آزمون بزرگتر مساوی ۰.۰۵ بدست آید، در این صورت دلیلی برای رد فرض صفر مبتنی بر اینکه داده نرمال است، وجود نخواهد داشت. به عبارت دیگر توزیع داده‌ها نرمال خواهد بود. برای آزمون نرمالیته فرض‌های آماری به صورت زیر تنظیم می‌شود (آذر و مومنی،۱۳۸۷).
H0 : توزیع داده‌ های مربوط به هر یک از متغیرها نرمال است

رودخانه گاوه رود :
رودخانه گاورود در شمال شهر سنقر از شرق به غرب جریان دارد که طول آن درحدود ۷۰ کیلومتر و عرض آن ۳۰ متر می باشد عمق آب این رودخانه درحال نوسان است و نمی توان بطور دقیق عمق آنرا مشخص نمود .
از ارتفاعات روستای هزار خانی علیا سرچشمه گرفته با اتصال سر شاخه های اصلی فرعی د درطرفین از جمله ۱ ـ رودخانه گردکانه (کلک) ، رودخانه سالار آباد ۲ ـ چم زاغان از ارتفاعات روستای کرکر ۳ ـ چشمه آسیاب (چم تاسی باو) که از بلندیهای بدور و پدریشان روستای چرمله .
۴ ـ چم میخواران بعد از روستای باوله
۵ ـ شعبه ای از سردره قبادی
۶ ـ سراب چشمه بری ( که کینی بری ) از بلندیهای لانه کلاغان ( غالا لان ) در روستای چها ملان ( جوار ملان )
۷ ـ رود دملم سان از ارتفاعات اکبر آباد و دو شعبه نیز از سایه که چفته رود ویژه از ارتفاعات سرسخت نهایتا این رود خانه پس از عبور از نواحی کلیائی در غرب ترین نقطه شهرستان روستای
تپه اسماعیل خارج می شود و وارد استان کردستان می گردد و همراه رود قشلاق کردستان رود خانه سیروان را بوجود می آورد .
ایستگاه های موجود برروی سر شاخ های گاوه رود توسط سازمان آب منطقه ای غرب تهیه شده ایستگاه ها مزبور شامل ایستگاه یوسفجرد . ایستگاه کله پا . ایستگاه گردکانه و ایستگاه میخوران بالا می باشد دبی متوسط ماهانه درا زمدت رودخانه در محل روستای سلیمانشاه می باشد .
آب رود گاوه رود زهکشی به سیروان می پیوندد که در نهایت به عراق می رود . آمار چند ساله دبی آب نشان می دهد که گاوه رود بیشتر حالت سیلابی دارد .
در خرداد ماه که تقریبا کلیه زارعتهای منطقه احتیاج به آب دارند ، فقط ۳/۴ درصد آب سالیانه رودخانه گاوه رود در مقطع سلیمانشاه جریان دارد. د رحالی که در فروردین ماه که میزان بارندگی به ۶/۷۶ میلیمتر می رسد و هوا خنک است ۹۰/۴۰ درصد حجم آب سالیانه آن از مقطع عبور می کند، این موضوع لزوم صرفه جوی در آب و جلوگیری از تلفات آنرا کاملا به اثبات می رساند . همین موضوع باعث شده تا مسئولین محترم استان و شهرستان را آگاه کند تا بزرگترین سو شهرستان سنقر بر روی این رودخانه ایجاد کنند با پشت کار بسیار عالی بانیان این طرح به اجرا درآمد و هم اکنون دردست بهره برداری می باشد تمام زمینهای منطقه مزبور را آبیاری می کند .
حجم کل آبدهی رودخانه گاورود ۱۴۶ میلیون متر مکعب آبدهی متوسط آن ۲/۱۰ متر مکعب در ثانیه است برابر با ۱۰۶ * ۳۲۱ متر مکعب در سال می باشد .
طرح مذکور ۴۷۵۵ هکتار از زمینهای آبی دشت سنقر و حوضه گاورود و همچنین ۱۳۳۶۶ هکتار از اراضی دیم و آیش مناطق فوق را پوشش می دهد.(الفتی، ۱۳۷۷، ۴ و ۲۳)
رودخانه جامیشان ( سنقر چای ) :
رودخانه سنقر چای یا جامیشان از روستای های ده الیاس ، ده حمزه و تپه ؟ سرچشمه گرفته است یکی از سر شاخه های مهم جامیشان رودخانه فصلی سنقر چای می باشد که از کوههای جنوب و جنوب شرقی سنقر سر چشمه می گیرد رودخانه جامیشان پس از مسافت طولانی از جنوب شهرستان سنقر نهایتا به مسیل شورآباد می پیوند و مسیل دیگری بنام مسیل چمرگاه در مشرق دشت سنقر قرار دارد از ارتفاعات میان کوه سرچشمه می گیرد این مسیل در مکانی نزدیک به محل تقاطع رودخانه سنقر چای و سراب گزنهله به رود خانه چامیشان وارد می شود .
رودخانه شاگدار در واقع از بهم پیوستن رودخانه سنقر چای و سراب گزنهله مسیل چمرگاه و مسیل شور آباد بوجود میابد .
مسیر رودخانه جامیشان ( سنقر چای ) شرقی غربی است که پس از عبور از جنوب شهر سنقر تغییر مسیر داده جهت حرکت آن شمالی جنوبی می شود و رودخانه شاهگدار در محلی بنام گنداب بالا از منطقه سنقر و خارج وارد دشت جامیشان می شود و به رودخانه جامیشان موسوم میگردد و پس از طی مسافتی یخبندان زیاد وارد رودخانه دینور می شود و در نهایت به گاما سیاب و کرخه می پیوندد.
ایستگاههای موجود برروی سر شاخه های رودخانه جامیشان که توسط سازمان آب منطقه غرب تهیه شده ایستگاه های مزبور شامل ایستگاه امامزاده بر جعلی ( نجف آباد )، و ایستگاه پیر سلیمان ( گنداب بالا) می باشد رودخانه جامیشان ( سنقر چای ) در محل خروجی از سنقر در ایستگاه پیر سلیمان ( گنداب بالا) ۵/۷۹ میلیون متر مکعب است. و اضافه جریان آن نیست به ایستگاه هیدرومتری نجف آباد ( ۸ کیلومتر بالاتر از گنداب بالا بالغ بر ۶/۱۵- میلیون مترمکعب می باشد .
حجم کل آبدهی جامیشان ۳۹۰ میلیون متر مکعب و متوسط آبدهی ۱۴/۲ متر مکعب در ثانیه بر آورد گردیده است. میزان اراضی کشاورزی تحت نفوذ برای آبیاری دررودخانه جامیشان ۴ چهار هزار هکتار می باشد . حداقل ۲۰ لیتر در ثانیه حداکثر ۴۶ متر مکعب در ثانیه به سیلاب منجر می شود.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

رودخانه خاله سر :
این رود خانه از کوههای اکبر آباد با ارتفاع متر در شرق کوه امروله باارتفاع ۲۹۸۷ متر واقع در جنوب شرق منطقه سنقر سر چشمه می گیرد پس از دریافت شعبا کوچکی از کوه گاکوش در شمال به ارتفاع ۲۱۰۰ متروکوه نخود چال با ارتفاع ۳۰۹۷ متر در جنوب بطرف غرب حرکت می کند. رودخانه خاله سرد در حوالی روستای ده آسیاب شعبه دیگری را که درشمال کوه کاکوش با جهت شرقی غربی جریان می یابد . درحوالی روستای فارسیج به جنوب منحرف می گردد، از آن خود می سازد. با فاصله گرفتن از روستای ده آسیاب آبهای جاری دامنه های شرقی کوه دالاخانی نیز به آن می پیوندد. و پس از خروج از منطقه سنقر و طی مسافتی در یک مسیر تنگ از میان کوههای زرد و کلم کبود به رود دینور ملحق می شود.(تیموری، ۱۳۸۴، ۳۴)
سد سلیمان شاه :
موقعیت جغرافیایی :
این سد در ۱۰۲ کیلومتری شهرکرمانشاه ۱۵ کیلومتری سنقر ۲ کیلومتری روستای سلیمان شاه و ۳۲ ، ۴۷ طول شرقی و ۲۰ ، ۵۲ ، ۳۴ عرض شمالی برروی گاوه رود واقع شده است در دی ماه ۱۳۶۸ مطالعات مرحله شناسایی آغاز و درسال ۱۳۷۴ مطالعات اولیه به پایان رسیده است. ومطالعات مرحله دوم در سال ۱۳۷۸ آغاز شده، و در شهریور ۱۳۸۰ به تصویب رسیده است درسال ۱۳۸۲ قابل بهره برداری بوده است .
مشخصات حوضه ی آبریز :
مساحت حوضه ی آبریز گاورود تا محل سد ۸۵۸ کیلومتر مربع و میزان متوسط ریزشهای جوی سالانه در این حوزه ۴۷۶ میلیمتر میباشد .همچنین میزان بارندگی سالانه برای دوره بازگشت ۲۰ ، ۱۰۰ سالیانه به ترتیب ۷۲۷ ، ۹۱۳ میلیمتر بوده و جریان متوسط سالیانه ورودی به مخزن سد سلیمان شاه ۹/۳ متر مکعب در ثانیه و حداکثر آن ۸/۱۲ متر مکعب در ثانیه می باشد .
سیلابهای طراحی برای دوره های برگشت ۲۰/۱۰۰ ، ۱۰۰۰ ، ۱۰۰۰۰ ساله به ترتیب برابر با ۱۱۳ ، ۲۰۱ ، ۳۸۷ ، ۷۶۴ متر مکعب در ثانیه و سیلاب حداکثر محتمل ۱۲۵۰ مترمکعب درثانیه می باشد . آب رودخانه از لحاظ شرب در رده خوب قرار دارد .
حجم رسوبات تخمین زده ورودی به مخزن طی ۵۰ سال حدود ۱۲ میلیون متر مکعب تعیین شده است.
اهداف کلی طرح سد سلیمان شاه

1. 1. جهت استفاده بهینه ازآب سرشاخه های گاورود درمحل روستای سلیمان شاه

1. 1. تامین آب کشاورزی اراضی دشت سنقربه وسعت ۵ هزارهکتار

1. 1. تامین آب شرب شهرستان سنقربه میزان ۵ میلیون مترمکعب

1. 1. ایجادتاسیسات تفریحی رفاهی برای اهالی منطقه

1. 1. فراهم آمدن زمینه اشتغال نیروی انسانی موجود درمنطقه وجلوگیری از مهاجرت روستاِِئیان

۳ ـ ۵ ـ ۲ آبهای زیر زمینی شهرستان سنقر کلیائی :
۳ ـ ۵ ـ ۲ ـ ۱ چشمه های موجود درشهرستان سنقر کلیائی :
براساس آمار سازمان آب منطقه ای غرب در شهرستان سنقر درسال ۱۳۸۵ تعداد ۹۰ چشمه با تخلیه سالیانه ۹۲۶/۳۱ میلیون متر مکعب وجود دارد . میزان اراضی تحت نفود اراضی تحت نفوذ چشمه های سنقر ۱۲ هزار هکتار و برآورده شده است .(برنامه کشاورزی سنقر، ۱۳۸۴، ۲)
۳ ـ ۵ ـ ۲ ـ ۲ سرابهای موجود در شهرستان سنقر کلیائی :
مهمترین سراب شهرستان سنقر سراب گز نهله است که در ۷ km جنوب سنقر، و منشاء آن آبهای فرو رو کوهستانی دالاخانی می باشد. آب این سراب در مهرماه بادبی ۳۱۹ لیتر در ثانیه، در فرودین ماه برابر ۶۰۵/۳ مترمکعب درثانیه، دبی متوسط آن ۶۴۳ لیتر در ثانیه می باشد . آب سراب گز نهله از محل بیرون زدگیهای آهکی دگرگون شده (مرمر ) مربوط به دوره ژوراسیک ظاهر می شود دریاچه ای متوسط درجلوی آب سراب به وجود آمده است که دارای چشم انداز طبیعی زیبایی است برای فصل تابستان که همواره مردم به آنجا می روند و از آن برای شنا کردن استفاده می کنند آب آن در تابستان سرد و در زمستان گرم می باشد .(اداره امور آب شهرستان سنقر، ۱۳۸۶)
سراب گلویچ یکی دیگر از سرابهای مهم سنقر می باشد که درروستای گلویچ که درمهر ماه با دبی ۸۳ لیتر در ثانیه و در فرودین ماه با ۳۲۵ لیتر درثانیه می باشد میانگین دبی این سراب ۸۵ لیتر در ثانیه می باشد .
دیگر سرابها همچون ، سراب چرمله ، سراب چشمه پری که در کوههای بدور یشان می باشد، که و جز مناطق حفاظت شده حیات وحش سنقر است، و از مناظر طبیعی وبکر خاصی برخوردار می باشد . سراب کافی سفر ، سراب کنگر شاه ( سیرجان ) ، سراب برنیل خیاران ، سراب پیر سلیمان .
۳ ـ ۵ ـ ۲ ـ ۳ چاه های موجود در شهرستان سنقر کلیائی :
تعداد ۹۰۰ حلقه چاه که بصورت شرب ، کشاورزی و صنعتی با آبدهی ۵۰ میلیون متر مکعب در سال است که ازاین تعداد چاه ۸۰۰ حلقه آن متعلق به بخش کشاورزی است، با میزان آبدهی ۴۳ میلیون مترمکعب در سال و چاه های شرب ۳۵ حلقه روستایی شهری با میزان آبدهی ۷ میلیون متر مکعب در سال و چاه های صنعتی ۴۳ حلقه با میزان آبدهی ۴% میلیون متر مکعب در شهرستان سنقر کلیائی وجود دارد از تعداد ۸۰۰ حلقه چه متعلق به بخش کشاورزی که اکثرا نیمه عمیق می باشند با ۸۰۰ دستگاه موتور پمپ با مساحت آبخور ۶ هزار هکتار می باشد .
از مقدار آب حاصل از نزولات جوی دشتهای منطقه سنقر حدود ۵۷ درصد بمصرف تبخیر و تعرق ( تبخیر از سطح زمین و مصرف گیاهان ) می رسد از ۴۳ در صد باقیمانده حدود ۱۴ درصد تشکیل جریانهای سطحی را می دهد و بالاخره ۲۹ درصد باقی مانده به سفره های زیر زمینی نفوذ می نماید.
شهرستان سنقر ازنظر آبهای زیر زمینی فقیر می باشد و کارشناسان علت آن را کم بودن ضخامت سفره و کوچکی حجم آبخوران را علت اصلی این فقر آبهای زیر زمینی در شهرستان سنقر می دانند. و به همین علت برای ثابت نگهداشتن میزان آبدهی سفره های زیر زمینی مجوز احداث هر گونه چاه را در محدود شهرستان سنقر ممنوع اعلام نموده اند. (برنامه کشاورزی سنقر،۶)
۳ ـ ۵ ـ ۲ ـ ۴ قنوات موجود در شهرستان سنقر :
در آمار دشتهای سنقر آمده است، که درشهرستان سنقر ۱۸۱ رشته قتات فعال با ۴/۸ میلیون متر مکعب خروجی آب و مساحت آبخوری در حدود ۲۲/۴۰۹۵ هکتار وجود دارد قنانهای سنقر بعد از بندها مهمترین مبناع آب زراعی سنقر است، که در حدود ۷ ماه از سال آب آن هرز می رود . عدم توجه به کاریزها از طرف اهالی روستاها و دولت سبب مخروبه شدن قنوات این منطقه شده است(اداره امور آب شهرستان سنقر،۱۳۸۶)
۳ ـ ۶ وضعیت خاکها :

همچنین از زال در متون پهلوی معمولاً با عنوان دستان یاد شده است.این پهلوان در شاهنامه زال زر و دستان نام دارد.بنا به روایت شاهنامه زال از آن جهت بدو می گفتند که هنگام تولد موی سر و روی او چون پیران،سپید بود و دستان از آن روی که پدر با او دستان و مکرکرده و او را به البرزکوه افکنده بود.^[۱۸]
نام رستم در چند متن متعلق به دوره میانه به چشم می خورد.برای متن های تاریخی و ادبی،سه دوره را می توان برشمرد؛دوره کهن یا باستان،دوره میانه و دوره نو یا جدید.از آغاز تاسال ۳۳۰ق.م دوره باستانی به حساب می اید و از آن زمان به بعد تا۶۵۱ م دوره میانه نامیده می شود.این زمان تقریبا یک هزاره را در بر می گیرد که متونی که در این هزاره از رستم در آن ها نشانی می توان یافت به شرح زیر است:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱٫درخت آسوریک:یکی از متن های دوره میانه است که اصل آن به زبان پهلوی اشکانی بوده است،اما در روزگار ساسانیان آن را به زبان پهلوی ساسانی یا فارسی میانه بازنویسی می کنند.بعضی از پژوهشگران بر این باورند که هنگام بازنویسی مطالبی الحاقی به منظومۀ درخت آسوریک افزوده شده.اما این تنها یک نظریه است و نمی توان قاطعانه آن را پذیرفت.به هر حال اگر نام رستم را الحاقی ندانیم،آن گاه درخواهیم یافت که در دوره اشکانیان با نام رستم و کارهای پهلوانی او آشنا بوده اند.البته این را باید در نظر داشت که نام رستم در این متن به صورتی گذرا و بسیار کوتاه آمده است و از او به نام rodastaxm یاد کرده اند.
در این منظومه به نبرد رستم و اسفندیار اشاره شده است:
۷۰- شکنج از من کنند که(با آن) بندند زینان
۷۱- که رستم و اسفندیار بر(آن)برنشینند
۷۲- با کمند،مه پیل و ژنده پیل را بدارند^[۱۹]
متن بعد ایاتکار زریران(یادگار زریر) نام دارد.این متن نیز ابتدا به زبان پهلوی اشکانی بوده است.اما در دوره های بعد به زبان پهلوی ساسانی بازنویسی شده است.یادگار زریران منظومه ای مذهبی و در عین حال قهرمانی و پهلوانی است و در آن سخن از اختلاف میان ایرانیان و تورانیان بر سر آیین زرتشت است.در بند ۲۸«یادگار زیران»به نام رستم بر می خوریم که به مانند رستم شاهنامه زین افزار و زره چهارتکه دارد:
بس ایستد(= بسیار باشد) شفره ( به معنی سپر)
رستمی،بس تیردان پر تیر
اُبس زره جوشن اُبس زره
چهارکرد(چهارتکه،چهارپاره)^[۲۰]
۲٫نام رستم و کارهای پهلوانی او در بندهش نیز آمده است.بندهش دومین کتاب مهم و معروف پهلوی بعد از دینکرت است که از آن دو نسخه ایرانی و هندی شهرت دارد.بندهش به معنی آفرینش نخستین یا آفرینش بنیادین است و شامل دانش های زرتشتی است و از بخش های مختلفی تشکیل شده است.بخش اسطوره آفرینش آن اهمیت و ارزش بسیار دارد و نام هایی که در آن جا یاد می شود کمک شایانی به شناخت ایران می کند.مسئله قابل توجه این است که حتی در سراسر فصل تاریخ حماسی کتاب بندهش که به احتمال بسیار قوی مختصری از خداینامه دوره ساسانی و عمدتاً مبتنی بر سنت اوستا است،فقط یک بار از رستم به اختصار صحبت می شود و بدون اینکه اشاره خاصی به پهلوانی های رستم کرده باشد. درفصل ۳۱ بندهشن هندی (فصل ۳۵ ایرانی)از رستم به عنوان شخصیت حاشیه ای و فرعی در کنار شخصیت اصلی ماجرا یعنی کاووس نام برده می شود:
«اندر شاهی کاوس،اندر همان هزاره،دیوان ستیزه گر شدند و اوشنر به کشتن رسید و اندیشۀ[کاوس]را گمراه کردند تا به کارزار آسمان شد و سرنگون فرود افتاد.فرّه از او دور شد. پس به اسب و مرد،جهان ویران کردند [تا] او را به بوم هاماوران،به فریب،با پیدایان(=اعیان) کیان در بند کردند.یکی که او را زینگاو خوانند،که زهر به چشم داشت،از تازیان به شاهی ایرانشهر آمد.به هرکه به بدچشمی نگریست کشته شد.ایرانیان افراسیاب را به خواهش خواستند تا آمد و آن زینگاو را کشت و[خود]شاهی ایرانشهر کرد.بس مردم از ایرانشهر برد و به ترکستان نشاست.ایرانشهر را ویران کرد و بیاشفت تا رستم از سیستان[سپاه]آراست و هاماورانیان را گرفت.کاووس و دیگر ایرانیان را از بند گشود.با افراسیاب به اوله رودبار،که سپاهان خوانند،کارزای نوکرد.از آن جای[وی را]شکست داد.پس کارزار دیگر با[وی] کرد تا [وی را]بسوخت،به ترکستان افکند،ایرانشهر را از نو آبادان کرد».^[۲۱]
۳٫یکی دیگر از متون دوره میانه که از رستم یادکرده است کتاب سکسیکین است که به نام های گوناگونی خوانده شده است مانند:النسکین،التبتکین،سگسران،سکسیران،تبتکین و کیکین که از سایر ضبط های نام این کتاب است.مصحح فرانسوی مروج الذهب چاپ پاریس «باربیه دومینار» این نام را «سکیسران»تصور کرده^[۲۲] و به عقیده کریستین سن این نام بسیار صحیح و محتمل به نظر می رسد زیرا معنی آن واضح و به آسانی قابل تشخیص است. سکیسران درپهلوی سکیسران یعنی«سران قوم سَکَ،سرانسیستانیان،سرانسیستان»بوده است.^[۲۳]در این متن به یقین از رستم یاد شده است؛هر چند اصل متن به دست ما نرسیده و از بین رفته است. به گفته مسعودی کتاب مذکور از متون استفاده شده درخدای نامه بوده است و این کتاب میان ایرانیان به جهت اشتمال بر اخبار اسلاف و ملوک ایشان،اهمیت و شهرت بسیار داشته است.^[۲۴]اصل این متن به زبان پهلوی سامانی بوده که بعدها ابن مقفع آن را به عربی ترجمه کرده و از تلفیق روایات این کتاب با روایات خدای نامه طرح تاریخ کیانیان را که اکنون درتاریخ طبری می بینیم حاصل شده است. به گفته مسعودی ظاهراً در خدای نامه از داستان جنگ رستم و اسفندیار،قتل رستم و جنگ ها و پهلوانی های او اثری نبوده و در این باب کتاب دیگری به زبان پهلوی وجود داشته که همین کتاب سکیسران است.^[۲۵]
۴٫نام رستم و داستان نبرد او با اسفندیار در کتاب پهلوی دیگری با نام «رُتستَخم اسپَندیات» مدون بوده است که بنا بر نقل ابن ندیم^[۲۶]،جبله بن سالم آن را به عربی ترجمه کرده بود.داستان رستم و اسفندیار از کتب مشهور آن روزگار بوده است و علی الظاهر اصل پهلوی آن میان نویسندگان شاهنامه های منثور و یا نزد راویان خراسان شهرتی داشته،زیرا مسلم است که داستان رستم و اسفندیار مانند چند داستان دیگر(اردشیر پاپکان،بهرام چوبین،رستم و سهراب،بیژن و منیژه و نظایر اینها)داستان مستقلی است که به شاهنامه افزوده شده است.این داستان در اوایل عهد اسلامی نیزمشهور و رایج بوده و یکی از مردم مکه به نام نضر بن الحارث در آغاز پیغامبری محمد بن عبدالله(ص)آنچه را که درسرزمین فرات راجع به رستم و اسفندیارشنیده بود،در مکه برای مردم حکایت می کرد و اهل مکه از شنیدن این داستان لذت بسیار می بردند.متاسفانه امروزه اثری از این کتاب در دسترس نیست.
۵٫علاوه بر متون پهلوی یاد شده دو متن سغدی نیز هم اکنون در دست است که در آن داستانی بس کهن از رستم دستان برای ما به یادگار گذاشته شده که نشانگرآوازه رستم در سرتاسر فلات ایران و حتی فراتر از آن بوده است.
داستان رستم به زبان سغدی که ریشه اسطوره ای دارد و به احتمال قوی مربوط به اساطیر اقوام ایرانی شرقی است،اگرچه جزء مجموعه متون سغدی بودایی که در چین پیدا شده می باشد،از نظر محتوی ارتباط با متون بودایی ندارد.داستانی کاملاً مستقل است و از هیچ یک از دیدگاه های فلسفی بودا متاثر نیست.^[۲۷]
داستان رستم از دو صفحه تشکیل شده است که نسخه اصلی یک صفحه آن درکتابخانه ملی پاریس و نسخه صفحه دیگر آن در موزه بریتانیا(امروز به نام کتابخانه بریتانیا)نگهداری می شود.محل کشف داستان رستم غارهای هزار بودا نزدیک شهر توئن هوانگ(دون هوان) در ایالت کانسوی چین بوده و در سال۱۹۰۰میلادی هنگام تعمیر یکی از غارها کتابخانه ای کشف شد که مدت نه قرن بسته و دست نخورده مانده بود.
درسال ۱۹۰۷سر اورل استین از غارهای هزار بودا دیدن کرد و به داخل کتابخانه راه یافت و بسیاری از مدارک نوشته را با خود به موزه بریتانیا به لندن برد. بعد از او دانشمند چین شناس فرانسوی پُل پلیو به سراغ کتابخانه پنهان رفت و بیشتر مدارکی که به خط و زبان تا آن روز ناشناخته بود،همراه خویش به کتابخانه ملی پاریس برد.بعدها مشخص شد که این مدارک سغدی است و به این طریق داستان رستم توسط جهانگردان دانشمند از چین به اروپا منتقل شد و قطعه بزرگ آن با گنجینه پلیو وارد کتابخانه ملی پاریس و قطعه کوچک تر آن همراه سر اورل استین به موزه بریتانیا راه یافت.دکتر بدرالزمان قریب این دو قطعه را به فارسی برگردانده اند و در کتاب«مطالعات سغدی»آورده اند:^[۲۸]
قطعه اول
دیوان همان دم به شهرگریختند.رستم همچنان به دنبال آنها تا دروازه شهر رفت.بسیاری از پایمال شدن مردند.یک هزار [تن]با زحمت توانستند به شهر در آیند.دروازه ها را بستند.رستم با نیکنامی بزرگ برگشت.به چراگاهی نیکو رفت.ایستاد،زین برگرفت،اسب را در سبزه رها کرد،جامه درآورد،غذایی خورد،سیر شد،بستری گسترد،دازر کشید[و] به خواب رفت.دیوان در انجمن به شور ایستادند و به یکدیگر چنین گفتند:بزرگ زشتی بود و بزرگ شرمساری از طرف ما که از یک تنه سوار چنین به شهر پناه بریم.چرا نجنگیم؟یا همگی بمیریم و نابود شویم و کین خدایان خواهیم.دیوان آنان که از جنگ جان به در برده بودند با ساز و برگ گران و سلاح نیرومند مجهز شدند.با شتاب فراوان دروازه شهر را گشودند.بسیار کمانگیر،بسیار گردونه سوار، بسیار پیل سوار،بسیاری سوار بر… بسیاری سوار برخوک،بسیار سوار بر روباه،بسیاری سوار برسگ،بسیاری سوار بر مار و سوسمار،بسیاری پیاده،بسیاری درحال پرواز مانند کرکس و خفاش می رفتند و بسیاری واژگون،سر به پایین و پاها به بالا.غرشی برکشیدند[و] زمانی دراز باران،برف،تگرگ[و] تندر بزرگ برانگیختند.دهان را بازگشودند[و] آتش شعله دود رها ساختند و به جستجوی رستم دلاور رهسپار شدند.آنگاه آمد رخش تیزهوش [و]رستم را بیدار کرد. رستم ازخواب برخاست، درحال جامۀ پوست پلنگ پوشید،ترکش دان بربست،بر رخش سوار شد،به سوی دیوان شتافت.چون رستم از دور سپاه دیوان را دید به رخش چنین گفت:بیا ای سرور کم کم بگریزیم،کاری کنیم که دیوان را به سوی جنگل…
قطعه دوم:
…[بکشانیم].رخش پسندید.در دم رستم بازگشت.وقتی دیوها چنین دیدند،بی درنگ هم سپاه سواره و هم پیاده به پیش تاختند و به یکدیگر گفتند:اکنون ارادۀ سردار شکسته[و] دیگر با ما توان نبرد نخواهد داشت.هرگز رهایش نکنید،او را نبلعید،بل چنان که هست،زنده بگیرید تا او را تنبیه دردناک و شکنجه ای سخت نشان دهیم.دیوان یکدیگر را سخت برانگیختند.همگی فریاد برکشیدند و از پی رستم روان شدند.در آن هنگام رستم بازگشت و بر دیوان حمله برد، چون شیر دژم بر نخجیر و یا کفتار برگلۀ رمه و یا شاهین بر خرگوش و یا خارپشت براژدها…
از آنجایی که آغاز و پایان نسخۀ سغدی افتاده،گمان بر این است که متن موجود سغدی بخشی از داستان مفصل تری بوده که موضوع اصلی آن جنگ رستم با دیوان است.با آنکه روایت سغدی رستم در شاهنامه و یا در آثار دیگر نویسندگان دیده نمی شود اما ذکر نام رخش و جامۀ پوست پلنگ تردیدی در هویت داستان باقی نمی گذارد.
لازم به ذکر است که داستان های این پهلوان افسانه ای ایران را در دیوارنگاره های سغدی نیزمی توان یافت.این دیوارنگاره ها در ویرانه های کاخ های اشراف سغد در مکان هایی چون پنجکنت و ورخشه به دست آمده است.نقاشی های دیواری سغدیان شاهدی گویا برحیات و تداوم سنت های پهلوانی در فرارود است.همان سنت هایی که در دوران اشکانیان و ساسانیان به دست گوسان ها و با حمایت شاهان در ایران شکوفا گشت و از همان زمان در فراورد نیز زنده بود و تداوم یافت.
نگاره های دیواری سغد،در سدۀ هشتم میلادی پدید آمده اند،یعنی سده ها پیش از سرایش شاهنامه.با این همه یکی از اتاق های تالار شهر پنجکنت،«اتاق رستم» نام دارد.نگارۀ این اتاق که در سال ۱۹۵۶میلادی تا ۱۹۷۵ میلادی،یافت شده است،مبارزه رستم با دیوان را نشان می دهد.در یکی از نقش ها،رستم در حالی با هماوردش می جنگد،که سوار بر رخش است.کمی دورتر،پرنده ای کشیده شده است که باز گمان برده اند که سیمرغ است.دیوار نگاره ای از «بانو گشسب» دختر رستم،نیز دیده می شود که سوار بر اسب است.
بحث دربارۀ بن مایه و سرچشمۀ داستان رستم در این روایت سغدی موضوعی بس دشوار است.آیا وجود این داستان دلیل بر وجود ادبیات زرتشی در سغدی است؟گرشویچ در تحشیه ای که بر مقالۀ «سیمز ویلیمامز» نوشته و در آن پس از واکاوی قطعۀ چهار موزه بریتانیا و تشخیص دعای اشم وهوی اوستایی در دو خط نخست آن،آن تکه را سغدی زرتشتی شناخته است.وجود اقلیت بسیار کهن زرتشتی را که در پایان دوران هخامنشی در سغد مستقر شده بودند یقین می داند.از آن جا که خط و کاغذ قطعۀ رستم با خط و کاغذ قطعۀ چهار موزه بریتانیا تطبیق می کند آن دو را از یک مجموعه می شمارد.به هرحال طبق واپسین دیدگاه که دربارۀ داستان رستم شده و این از دیدگاه گرشویچ است قطعه داستان سغدی رستم را باید در جنگ ادب زرتشتی یا در مجموعۀ نوشته های مانویان سغدی دانست.^[۲۹]
اکنون باید دید آیا داستان رستم در شاهنامه و نوشته های اسلامی ریشۀ زرتشتی دارد؟
همانطور که قبلاً گفتیم از رستم و زال در اوستا نشانی نیست،اگر چه گرشاسب(که در شاهنامه نیای آنان است) قهرمان بزرگی به شمارمی رود و دربارۀ او اوستا داستان ها می سراید.در متون پهلوی نیز آن جا که از رستم ذکری رفته است مثل درخت آسوریک و بندهش،گویا از سنتهای غیر زرتشتی وارد آن متون شده است.
کریستین سن ریشۀ داستان رستم را در روایت های ملی که در مقابل روایت های دینی،در زمان ساسانیان وجود داشه میداند.^[۳۰]مقایسۀ شجره نامۀ رستم درکتاب فردوسی و نویسندگان دیگر اسلامی و اختلاف نظر آن ها دربارۀ هویت گرشاسب،سام و نریمان این نظر را تصدیق می کند.
نلدکه نیز،ریشۀ داستان رستم را در فرهنگ ملی و محلی مردم سیستان یا زرنگیان و الرخج یا آرخوزیا می داند و آن قسمت از قهرمانی های او را که جنبۀ فوق بشری دارد،محصول و زاییدۀ اندیشۀ اقوام ابتدایی و قسمتی از دلاوری های او را که مربوط به مهارت و هنرهای انسانی است اضافات بعدی می داند.^[۳۱]
به عقیدۀ کریستین سن اگر تاریخ داستانی بعد از فریدون تا گشتاسب را به دقت مورد مطالعه قرار دهیم دو روایت متمایز از دو خاندان بزرگ پهلوانی پیش چشم ما گشوده می شود که البته این دو روایت متضمن رقابتی با یکدیگر نیز هستند:یکی روایات مربوط به خاندان گیو و گودرز است که به احتمال زیاد از بازماندگان خاندان اشکانی بوده اند و دیگر روایاتی است مربوط به خاندان امارت نشین سیستان.در دورۀ بین فریدون و نوذر،قارن پسر کاوۀ آهنگر و کشواد که بنابر بعضی اقوال،از افراد خاندان گودرزیان هستند،از بزرگ ترین افراد امرا و رؤسای نظامی محسوب می شوند.همچنین در عهد سلطنت نوذر،اگر چه سام و پس از او زال در صف مقدم بزرگان جای دارند اما سپهسالاری قوا با قارن است.در جنگ های انتقامی ایرانیان با افراسیاب،گودرز سپهسالار ایران است و بسیاری از اعمال بزرگ توسط او و فرزندانش و همچنین نوادگان او انجام می گیرد.در جنگ یازده رخ غالب پهلوانان ایرانی ای که با پهلوانان تورانی نبرد می کنند،از این خاندان اند و آخرین جنگ هم میان گودرز و پیران ویسه که بعد از افراسیاب بزرگ ترین مرد توران بود،واقع می شود.تنها در آخرین مرحله از تکامل تاریخ افسانه ای در آثار ثعالبی و فردوسی است که رستم در این جنگ ها وظیفۀ عمده ای را عهده دار است و به عنوان فرمانده ای عالی که به سبب نیروی خارق العاده اش بر همه برتری داشته باشد،وارد جنگ می شود ولیکن کم اتفاق می افتد که ادارۀ جنگ ها و لشگرکشی های بزرگ با او باشد.^[۳۲]
کریستین سن از این بحث ها نتیجه می گیرد که روایتی که موجب ارتقا دادن قارن و گودرز به بالاترین درجه از درجات مملکتی شده و مخصوصاً گودرز را مدار حوادث قرار داده و حوادث گوناگونی را به افراد خاندان گودرزی منسوب داشته است،در عهد ساسانیان توسعه و تکامل یافته است و بسیار قدیمی تر از روایات مربوط به پهلوانان سیستان است.لیکن در آثار مؤلفان عربی و پارسی،روایت اخیر که مبنی بر داستان های پهلوانی امرای سیستان بود اندک اندک توسعۀ بیشتر یافت ولی هیچ گاه به حدی نرسید که روایت نخستین را که مربوط به گودرزیان است را تحت شعاع قرار دهد.رستم که عنوان جنگجویی شکست ناپذیر داشت اندک اندک در همۀ داستان ها نفوذ کرد.نخست او را نجات دهندۀ کاووس در جنگ با پادشاهی یمن و شکست از او دانستند و این قسمت از داستان مذکور ظاهراً در حدود قرن ششم میلادی ساخته شد.سپس داستان تربیت سیاوش و راهنمایی او درجنگ باتورانیان و کشتن سودابه بعد از قتل سیاوش بدو نسبت داده شد و همچنین غلبه بر افراسیاب و کشتن او.^[۳۳] تمام این کردارهای پهلوانی رستم در قدیمی ترین منقولات مورخان عربی از روایت ملی ایران مشاهده می شود.
در دوران اسلامی محبوبیت رستم بیشتر میشود و داستان هایی نظیر فتح دژ سپند و گذشتن از هفت خان(که تقلیدی از فتح دژ رویین به دست اسفندیار و همچنین گذشتن او از هفت خان است)و رفتن رستم به البرز کوه برای یافتن کیقباد(که تقلیدی از آوردن گیو،کیخسرو را از توران است)و داستان هایی چون داستان سهراب و بیژن و منیژه و داستان جنگ رستم با اکوان دیو به داستان های او افزوده می شود و کم کم رستم به عنوان دلاوری شکست ناپذیر در همۀ داستان ها نفوذ پیدا می کند.
کریستین سن داستان رستم را از اختلاط داستان های مختلفی که بعضی اصیل و بسیار قدیمی و بعضی جدیدتر که به داستان های قدیمی افزوده شده،می داند و مآخذ این داستان ها را نه خداینامه بلکه کتاب های دیگری از جمله کتابی که مسعودی به نام السکسین یا السکیسران نامیده و در معنی «سران سکایی» است،می شمارد که هر دو کتاب توسط ابن المقفع به عربی برگردانده شده و بعد نویسندگان اسلامی مطالب آنها را با هم تلفیق کرده اند و طرح تاریخ کیانیان را به وجود آورده اند.
علل عدم ذکر نام رستم و زال در روایت های اوستایی:
از آن جا که نیامدن نام رستم و زال در اوستا مسئله ای بسیار چالش برانگیز است،لذا پژوهشگران بسیاری در این مورد اظهار نظر کرده اند و هریک از دیدگاه خود به این مسئله نگریسته و علت یا علل آن را جستجوکرده اند:
۱)برخی از پژوهشگران رستم را بازماندۀ گرشاسب اوستایی می دانند که کارزارهای او در شاهنامه به کارنامۀ رستم انتقال یافته است.درسال۱۸۹۵ مارکورات ضمن یکی از مقالات خود دربارۀ تاریخ حماسۀ ایران،به طور بسیار مجمل و کوتاه نظریۀ خود را دربارۀ شخصیت رستم چنین ابراز کرد:
«پهلوان و مظهر اساطیری ایالت سیستان از روزگار کیکاووس به بعد رستم،پرورندۀ سیاوش، است که به سخن دیگر همان سام گرشاسب است.صورت پهلوی نام او یعنی صرفاً آوانگاری ساده از یک واژۀ اوستایی است که می توان آن را به صورت بازسازی کرد و مطابق قاعده باید در فارسی میانۀ متاخر به گونۀ در آید. این واژه در اصل لقب سادۀ گرشاسب بود.چنان که لقب دیگر او نیز بعدها به صورت نریمان در آمده است.این دو یعنی گرشاسب و رستم نه تنها دراعمال پهلوانی خود یکسانند بلکه از دیدگاه مذهبی نیز همانند یکدیگرند.مطابق بند دهم فرگرد اول وندیداد،گرشاسب به علت پیروی از پری نکوهیده شده است و همین اتهام به دُژدینی است که سبب بروز جنگهای مذهبی میان رستم و اسفندیار و بعدها بهمن که منشأ نسبتا جدید شخصیت او از مدتها پیش شناخته شده است،می گردد.اما درحماسۀ ایران،پهلوان افسانهایباشخصیتگندفر،شاهمقتدرسیستان،درآمیختهاست».^[۳۴] نظریۀ یکی پنداشتن رستم و گرشاسب توسط محققان دیگری نیز پیشنهاد شده است.فون اشتاکل برگ در مقالۀ «ملاحظاتی دربارۀ تاریخ حماسۀ ایران» و هوسینگ در کتاب های خود به نام «سنت ایرانی و نظام آریایی» و«مقالاتی دربارۀ افسانۀ رستم(سید بطال)» رستم و گرشاسب را همسان پنداشته اند.^[۳۵]
همچنین ویکندر در کتابش به نام «وای،متون و تحقیقات دربارۀ تاریخ دین هند و ایرانی» و موله در مقالۀ خود تحت عنوان «گرشاسب و سگساران» و بارو دوشن گیمن و… رستم را جایگزین حماسی گرشاسب اسطوره ای فرض کرده اند.^[۳۶]
اما در این میان کسی که نظر یکسانی رستم و گرشاسب مارکورات را پذیرفت و به آن پر و بال داد و به صورت مبسوط تری بازگو کرد،دانشمندی به نام ارنست هرتسفلد است که در رساله ای به نام «اسطوره و تاریخ» – منتشر شده در جلد ششم گزارش های باستانی – آورده است.او در کتاب ها و نوشته های دیگر خود نیز،از جمله «سکستان» و مقالۀ «تاریخ ایران از نظر باستانشناسی» به بخش دوم نظریۀ مارکوارت پرداخته و به نظر او نیز،رستم همان گندفر، شاه سیستان است.^[۳۷]
کریستین سن در کتاب کیانیان خود علاوه بر اینکه تحقیق در منشا داستان زال و رستم را یکی از مسائل بسیار دشوار در تاریخ داستانی ایران می داند،به ردّ نظریۀ مارکورات و پیروانش پرداخته است.به عقیدۀ او یکی شمردن گرشاسب و رستم بسیار قابل تامل است زیرا بین این دو پهلوان وجه شباهتی دیده نمی شود مگر در مواردی که میان همۀ پهلوانان بزرگ که نیروی فوق طبیعت دارند مشاهده می شود.جنگ هایی که به رستم نسبت داده شده غالباً دارای خصایصی است که در جنگ های گرشاسب نمی بینیم.در جزو هفت خان رستم یک بار به جنگ آن پهلوان با اژدها باز می خوریم که دلیلی ندارد آن را همان جنگ گرشاسب با اژدهای «سرُوور» بپنداریم.جای دیگر به داستان رستم با ساحری باز می خوریم که به صورت دختری زیبا در آمد.این کار هم شباهتی به فریب خوردن گرشاسب از «خنَ ثَ ئی تی» ساحر ندارد. زیرا رستم از ساحری که به صورت دختر زیبا بر او جلوه گر شده بود فریب نخورد و او را کشت،چه نام خدا را بر زبان آورده و ساحر به صورت واقعی خود در آمده بود.^[۳۸]
او همچنین بر این باور است که دعوی شباهت و یکسان بودن گرشاسب و رستم در رفتار دینی مبتنی بر اساس استواری نیست زیرا در جنگ میان رستم و اسفندیار سخن از اختلاف دینی میان آن دو تن نیست و در منابعی که این داستان را به تفصیل نقل کرده اند،به این موضوع اشاره ای نشده است مگر دینوری^[۳۹] که به این نکته اشاره ای دارد و اگر واقعاً در روایت ملی ایرانی داستان مذکور مبتنی بر مبارزه ای دینی بین طریقۀ جدید و آیین قدیم ایرانی بود، مسلماً از ذکر چنین مطلب اساسی و مهمی در آن ها غفلت نمی شد.^[۴۰]
اینکه رستم(در اوستا:رَاُتَ-ستَخم) لقب سادۀ گرشاسب است،نیز به عقیدۀ کریستین سن در مرحلۀ فرض باقی می ماند.زیرا در هیچ یک از مآخذ به چنین لقبی برای گرشاسب اشاره نشده است و علاوه بر این،اگر رَاُتَ ستَخم همان گرشاسب بود،پس اصل و نسب پدر رستم و نام های «دستان» و «زال» چه می توانست باشد؟^[۴۱]
کریستین سن ضمناً در بخشی از اظهاراتش یکی پنداشتن شخصیت رستم با گندفر پادشاه سیستان را نیز تصوری دور از تحقیق می داند.زیرا از گندفر اطلاع کافی در دست نداریم و او آن چنان مشهور نیست که بتوان وجود داستانیش را در شخصیت رستم جستجو کرد.^[۴۲]
علاوه برکریستین سن،تئودور نلدکه درمخالفت با نظر مارکوات و پیروانش،معتقد است که داستان زال زر و رستم به هیچ وجه در اصل با روایت گرشاسب ارتباطی ندارد و نسب نامۀ آن دو ساختگی و مجعول است؛زیرا اولاً از رستم و زال در اوستا نامی نیامده است و ثانیاً گرشاسب در اوستا در شمار شاهان است.در شاهنامه نیز ما با دو گرشاسب سر و کار داریم؛ یکی گرشاسب پادشاه و دیگری بزرگ خاندان رستم به شمار می رود و همواره خاندان این گرشاسب از گروه خاندان های پهلوانی ایران به شمار آمده است.^[۴۳]
۲)برخی پژوهشگران از جمله اشپیگل بر این باورند که نویسندگان اوستا رستم را میشناختند و با کارهای پهلوانی او آشنا بوده اند،اما چون رستم پیرو آیین زرتشتی بوده و با گشتاسب و اسفندیار که در متون دینی حامی آیین زرتشتی هستند،هم داستانی نداشته،از او به عمد یادی نکرده اند و او را پهلوان مقدسی به شمار نیاورده اند^[۴۴].
نلدکه این فرض را نادرست دانسته و معتقد است اگر رستم در نظر نویسندگان اوستا مطرود بود،می توانستند از او به بدی یاد کنند.چنانکه بسیاری از پهلوانان را به بدی یاد کرده اند و حتی از ذکر قبایح اعمال شاهان و پهلوانان بزرگی مانند جم و کاووس و گرشاسب هم نگذشته اند.بنابراین اگر رستم در برابر کارهای بزرگ خود،کاری نادرست و ناروا کرد(قتل اسفندیار شاهزادۀ بزرگ ایرانی و حامی دین زرتشت به دست او) می توانستند از او نیز مانند سایر دشمنان و کرپنان دین زرتشتی بدگویی کنند نه اینکه به کلی او را از قلم بیاندازند و برعکس در متون زرتشتی هر جا نام رستم آمده از وی به نیکی یاد شده است و او را نجات دهندۀ ایرانیان معرفی کرده اند.^[۴۵]
موله در کتاب «گرشاسب و سگساران» با فرض چنین مطلبی برخلاف اشپیگل و مارکوارت راه تفریط رفته و رستم را گونۀ زرتشتی شدۀ گرشاسب معرفی کرده است.^[۴۶]
مهرداد بهار دو دلیل برای ذکر نشدن داستان رستم در متن های اوستایی ارائه داده اند: