در اینجا، می‌تواند به چگونگی و کیفیت کل اقتصاد بستگی داشته باشد.
حال اگر در این مدل متغیر تصمیم، یعنی تعداد بچه‌های هرخانواده، ، ثابت باشد. در نتیجه با دوبرابر کردن جمعیت، تعداد کل زاد و ولد ها هم دوبرابر می‌شود و این همان معنای خطی بودن رابطه‌ی باروری است.
اما خطی بودن در این مدل به چه معناست؟
مقایسه این معادله با معادله‌ی دیفرانسیل خطی کلیدی در دیگر نظریه‌های رشد را در نظر بگیرید:
مدل ریبلو^[۵۲]
مدل لوکاس
مدل رومر
مدل باروری^[۵۳]
هر کدام از مدل‌های مذکور، دارای فرض است .
اما فرض ، که در مدل‌های رومر، لوکاس و مدل ریبلو (AK) بیان شده است، از دیدگاه جونز نمی‌تواند یک توجیه ذاتی داشته باشد و تنها در مدل باروزی درون‌زا است که این فرض، دارای توجیه ذاتی است و یک فرض کمکی و اضافی نیست که به اجبار بر مدل تحمیل شده باشد. چون در مدل باروری انسان ها به نسبت تعداد خودشان بازتولید می‌شوند، با دوبرابر شدن ، دو برابر می‌شود و در نتیجه در این مدل، .
تولید فرزندان که به صورت درون‌زا تعیین می‌شود، ابتدا طبق این رابطه بیان می‌شود که در آن یک پارامتر است.

، تعداد فرزندانی که هر خانواده انتخاب می‌کند، داشته باشد. ، حداکثر تعداد فرزندانی که هر خانواده در هر دوره معین می‌تواند داشته باشد، ، کسری از هر واحد فراغت که فرد به تولید فرزند اختصاص می‌دهد و ، کشش عامل تولیدی است.
طبق این رابطه، برای این که رشد جمعیت مثبت وجود داشته باشد، تنها کافی است که به اندازه کافی بزرگ باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در ادامه بحث مدل، نشان داده می‌شود که در حالتی که ، درون‌زا باشد، در معادله ، است. با این توضیح که در این جا که به صورت متغیر درون‌زا در نظر گرفته شود، ملاحظه شد که پیشرفت های فن‌آوری، را افزایش می‌دهد. در حالت درون‌زا بودن باروری و زادوولد، برای به دست آمدن رشد جمعیت پایدار (یعنی جمعیت به نسبت خودش طوری افزایش یابد که رشدش پایدار بماند) باید از حالتی مثل با جلوگیری شود. یعنی اگر باشد، با افزایش (مثلا با دو برابر شدن آن) کاهش می‌یابد. اما این موضوع نمی‌تواند توجیه منطقی داشته باشد. به عبارت دیگر، دلیلی وجود ندارد که در حالی جمعیت بزرگ‌تر می‌شود، تعداد فرزندانی که خانواده می‌تواند تولید کند، باید کاهش یابد. به همین دلیل، را به طور منطقی می‌توان مساوی ۰ در نظر گرفت. که در این صورت، دیگر پارامتر نیست و متغیر است، برای داشتن رشد جمعیت مثبت، فقط کافی است که با افزایش جمعیت( ) کاهش نیابد.
برابر بودن با صفر، دوباره منجر به خطی بودن رابطه رشد جمعیت می‌گردد. یعنی دوباره مشاهده می‌گردد که حتی در این حالت که باروری درون‌زا در نظر گرفته شد، قانون رشد خطی برای جمعیت (قانون ازدیاد و تکثیر استاندارد) صادق است. در نتیجه، تابع تولید اولاد، دارای بازدهی ثابت نسبت به مقیاس است.
این بازدهی ثابت نسبت به مقیاس در تابع تولید اولاد، منجر به این می‌شود که با داشتن یک (جمعیت مفروض خود جمعیت به صورت درون‌زا یک بار باز تولید شود(بازدهی ثابت در تولید اولاد). رشد جمعیت به صورت خطی، باعث می‌شود که بازدهی فزاینده در تابع تولید محصول کل (همان که در تابع تولید کل نشان دهنده‌ی بازدهی فزاینده بود) رشد درون‌زا در مقیاس کل را، به رشد درون‌زا به متغیرهای سرانه (تولید سرانه) تبدیل کند. چون ستاده با بازدهی فزاینده نسبت به مقیاس رشد می‎کند و جمعیت با بازدهی ثابت نسبت به مقیاس خودش و این باعث می‌شود محصول سرانه با بازدهی فزاینده نسبت به مقیاس رشد کند.
بنابراین طبق مدل جونز نشان داده شد که در هر اقتصادی، با هر سطح جمعیتی، تعداد افراد به نسبت معینی افزایش می‌یابد؛ یعنی طبق قانون طبیعی تکثیر استاندارد و طبیعی، نرخ رشد جمعیت مشخصی دارد. علاوه بر این، اقتصاد مذکور، که جمعیت آن با بازدهی ثابت بازتولید می‌شود و تولید کل آن با درجه بازدهی فزاینده رشد کند، رشد پایداری را در درآمد سرانه و دیگر متغیرهای سرانه خویش تجربه کند.

۲-۶) پیشینه و تاریخچه موضوع تحقیق

با توجه به این‌که اندازه جمعیت و تغییرات آن تاثیر بسیار مهمی بر رشد و توسعه اقتصادی دارد، بسیاری از مطالعات انجام گرفته در علم اقتصاد به نوعی بر این موضوع متمرکز شده‌اند. از این رو در ادامه مباحث این فصل به برخی از مهم‌ترین مطالعات موافق و مخالف داخلی و خارجی صورت گرفته در این رابطه پرداخته خواهد شد.

۲-۶-۱) مطالعات داخلی

بخشی دستجردی و همکاران (۱۳۹۰) در مقاله‌ای تحت عنوان ” رابطه‌ی بین جمعیت و رشد اقتصادی در ایران با تاکید بر مدل‌های رشد (برون‌زا و درون‌زا) با بهره گرفتن از تکنیک VECM به مقایسه تطبیقی بین نتایج آزمون الگوی رشد برون‌زا و الگوی رشد درون‌زا در اقتصاد ایران طی دوره ۸۶-۱۳۵۶ پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که در بلندمدت رابطه‌ی متقابل مثبتی بین جمعیت و درآمد سرانه واقعی برقرار است. با این وجود، بر اساس تابع واکنش به ضربه، می‌توان ارزیابی نمود که در کوتاه‌مدت رابطه‌ی معکوسی بین جمعیت و درآمد سرانه واقعی حاکم است. به رغم آنکه این نتایج نشان می‌دهد رشد جمعیت در کوتاه‌مدت باعث بالا رفتن هزینه‌های اجتماعی می‌شود، ولی در بلندمدت نوعی پس‌انداز ملی بوده و موجد ظرفیت اضافی در اقتصاد خواهد شد، به گونه‌ای که بر پایه‌ی آن، بخش عرضه اقتصاد قادر است بنای رشد اقتصادی پایدار خود را در بلندمدت با تاکید بر مازاد ظرفیت به وجود آمده در بخش تقاضا، دوام و استحکام بیشتری ببخشد.
بخشی دستجردی و خاکی نجف‌آبادی (۱۳۸۹) در مقاله‌ای تحت عنوان “بررسی تاثیر جمعیت در چارچوب الگوی رشد بهینه در اقتصاد ایران (۱۳۸۶-۱۳۵۰) با کاربرد الگوریتم ژنتیک” با استنتاج از الگوی رشد بهینه که یک نوع برنامه‌ریزی پویا و غیرخطی تلقی می‌شود، به بررسی تاثیر جمعیت بر رشد اقتصادی در ایران پرداخته‌اند. برای حل این الگو از روش‌های کلاسیک استفاده می‌شود، اما در این مطالعه برای اولین بار از الگوریتم ژنتیک استفاده شده است. براساس یافته‌های این پژوهش، به نظر می‌رسد رشد جمعیت در سال‌های (۱۳۵۰-۱۳۸۶) سهم عمده‌ای از رشد سرمایه سرانه و محصول سرانه را در اقتصاد ایران توضیح می‌دهد. همچنین بر مبنای نتایج حاصل از الگو، نرخ رشد جمعیت صفر برای سال‌های آینده در اقتصاد ایران توصیه نمی‌شود.
رالف وانگ^[۵۴]، دلالی اصفهانی و ترکی (۱۳۸۵) در مقاله‌ای تحت عنوان “رشد بهینه‌ی جمعیت با ترجیحات CIES^[55] در مدل رمزی^[۵۶] با افق نامحدود” کوشیده‌اند که رشد بهینه‌ی جمعیت را وقتی ترجیحات مصرف بین دوره‌ای از نوع کشش جانشینی ثابت بین دوره‌ای و در فضای مرسوم رمزی باشد، بررسی نمایند. ویژگی ترجیحات CIES نقش کلیدی در مدل بسیار ساده شده‌ی رمزی با افق نامحدود بازی می‌کند. در این مقاله مصرف به طور خطی بر پایه‌ی کشش جانشینی بین دوره‌ای کاهش یا افزایش می‌یابد. در این مدل لازم است که مقدار بهینه منابع تخصیص یافته به گسترش سرمایه، دقیقا متناسب با ذخیره‌ی سرانه‌ی موجودی باشد، بنابراین نرخ رشد بهینه جمعیت ثابت که دقیقا برابر با نرخ تنزیل^[۵۷] است، می‌تواند با تصمیمات پس‌انداز مناسب حتی تحت عدم مداخله‌ی دولت در کار (بازرگانی) مردم تامین شود.
آهنگر زنوزی (۱۳۸۵) در پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد خود با عنوان ” بررسی نظرات اثرات متقابل جمعیت و رشد اقتصادی با تاکید بر تحولات باروری و مرگ و میر در ایران” تعامل جمعیت و رشد اقتصادی را مورد بررسی قرار داده است. وی در این پژوهش سه مدل رشد اقتصادی بر پایه‌ی رشد بارو- بکر، رمزی و اوزجان را استفاده نموده است. مدل بارو- بکر به روش ARDL برای ایران برآورد شده و قابلیت پیش بینی آن برای ایران شبیه سازی شده است. مدل دوم بر پایه‌ی مدل رمزی می‌باشد و مدل آخر بر پایه‌ی مدل اوزجان به بررسی اثر نرخ مرگ و میر بر رشد اقتصادی با بهره گرفتن از شبیه سازی برای داده‌های ۱۲۳ کشور می‌پردازد. نتیجه‌ی برآورد مدل ارائه شده‌ بر پایه‌ی بارو- بکر بیان‌گر اثر مستقیم یارانه‌های دولتی بابت حق اولاد بر تعداد ازدواج‌ها و اثر معکوس درآمد سرانه، نرخ بهره، پرداختی‌های تامین اجتماعی جهت دوران بازنشستگی بر نرخ باروری است. با بهره گرفتن از مدل دوم نیز نرخ بهینه‌ی مصرف سرانه و نرخ باروری درون‌زا استخراج شده است. همچنین بر اساس شبیه سازی مدل مبتنی بر مدل اوزجان (۲۰۰۳) برای داده‌های ۱۲۳ کشور، کاهش نرخ مرگ و میر باعث افزایش رشد اقتصادی می‌شود.
سوری و کیانی حکمت (۱۳۸۳) در مقاله‌ای تحت عنوان “متغیرهای جمعیتی، اندازه دولت و رشد اقتصادی در ایران” عنوان می‌کنند همواره اندازه مطلوب دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی، مورد توجه اقتصاددانان بوده است. بنابراین با وارد کردن متغیرهای جمعیتی، تاثیر اندازه دولت بر نرخ رشد اقتصادی را بررسی کرده و ثابت می‌کنند که نه تنها متغیرهای جمعیتی بر رشد اقتصادی تاثیر گذار است، بلکه اندازه دولت را نیز مشخص می‌کند. بار تکفل سنین پیر و جوان با اندازه دولت رابطه مثبت دارد. علاوه بر این هنگامی که متغیرهای جمعیتی وارد معادلات رشد می‌شوند، تاثیر اندازه دولت بر نرخ رشد اقتصادی به طور معنی داری منفی می‌شود. هم‌چنین بیان می‌کنند این نتیجه‌گیری که رشد جمعیت همیشه تاثیر مثبتی بر رشد و توسعه اقتصادی دارد، منطقی نیست. اگر گسترش بیش از حد جمعیت به افزایش درآمد و توسعه فناوری لطمه وارد کند و تلاش در زمینه آموزش و پرورش را بی اثر سازد، امکان بروز اثرهای منفی بر تقسیم کار و بهره وری، بسیار امکان پذیر می‌شود. از طرف دیگر، امکانات زیربنایی نه تنها به هزینه سرانه جمعیت بلکه به توانایی‌های مربوط به قبول این هزینه‌ها هم بستگی دارد. این مطلب به این معنی است که به دلیل رشد جمعیت یک اثر منفی درآمدی می‌تواند مانعی بر سر راه بهبود زیربناهای اقتصادی باشد.

۲-۶-۲) مطالعات خارجی

مین کوانگ دائو^[۵۸] (۲۰۱۲) اثرات اقتصادی انتقالات جمعیتی در کشورهای توسعه یافته را با تکنیک حداقل مربعات در یک رگرسیون خطی چند متغیره^[۵۹] تخمین زد. همچنین، اثر غیر خطی رشد جمعیت بر رشد اقتصادی را نیز آزمون نمود و ملاحظه کرد که نرخ رشد سرانه GDP سرانه، به طور خطی وابسته به رشد جمعیت است.
پستیاو و پونتیر (۲۰۱۱) در مقاله خود با عنوان “باروری (زاد و ولد) بهینه در طول دوران زندگی”، الگوی سنی زاد و ولد بهینه را در یک اقتصاد نسل‌های همپوشان OLG چهار دوره‌ای با انباشت سرمایه فیزیکی یافتند. آن‌ها پویایی‌ها و بهینه اجتماعی را در قالب دو اقتصاد با الگوی باروری متفاوت مطالعه کردند و نشان دادند که قضیه خوش اقبالی ساموئلسون برقرار است. هم‌چنین آن‌ها دریافتند که قضیه خوش اقبالی در محیط جمعیتی گسترده برقرار است.
حسن^[۶۰] (۲۰۱۰)، در مقاله‌ای تحت عنوان ” رابطه بلندمدت بین جمعیت و رشد درآمد سرانه در چین ” با بهره گرفتن از روش آزمون همجمعی و علیت گرینجر رابطه‌ی بین جمعیت و رشد اقتصادی برای کشور چین را مورد مطالعه قرار داد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که یک روند بلند مدت و تصادفی بین جمعیت و محصول ملی وجود دارد. همچنین نتایج مدل رشد برون‌زا در این مطالعه نشان می‌دهد که افزایش جمعیت باعث افزایش درآمد ملی در کشور چین شده است. اما نتایج مدل رشد درون‌زا در کشور چین، یک رابطه‌ی منفی را بین این دو متغییر نشان می‌دهد.
فومیتاکا فوروئوکا^[۶۱] (۲۰۰۹) از طریق به کارگیری آزمون کرانه‌ها، به تحلیل رابطه بلندمدت بین رشد جمعیت و توسعه اقتصادی در کشور تایلند پرداخت. طبق یافته‌های این پژوهش، یک رابطه علّی بلندمدت بین رشد جمعیت و توسعه اقتصادی مشاهده گردید. همچنین یافته‌ها حاکی از رابطه‌ی علّی یک سویه از رشد جمعیت به توسعه اقتصادی است. این رابطه به این معنی است که رشد جمعیت در تایلند، اثر مثبتی بر کارایی اقتصادی داشته است.
لاکرویکس^[۶۲] و همکاران (۲۰۰۹) در مقاله ای با عنوان “جمعیت چه قدر قدرتمند است؟ بازنگری قضیه خوش‌اقبالی” بیان می‌کنند که قضیه خوش‌اقبالی ساموئلسون که اقتصاد رقابتی به یک وضعیت یکنواخت بهینه همگرا می‌شود، رشد بهینه جمعیت را تحمیل می‌کنند. این مقاله به کشف شرایط قضیه خوش اقبالی در اقتصادی با طول زندگی پرمخاطره می‌ماند. در این پژوهش نشان داده می‌شود که تحت شرایط عمومی شامل بازار حقوق سالیانه کامل با بازگشت نسبتا خوب آماری، نرخ باروری بهینه و نرخ بهنیه زنده ماندن (زندگی)، منجر به اقتصاد رقابتی با وضعیت یکنواخت بهینه می‌شود.
لی^[۶۳] (۲۰۰۹) در مقاله ای تحت عنوان ” دیدگاه‌های جدید در رشد جمعیت و توسعه اقتصادی” بیان می‌کند از مطالعات نئوکلاسیک به اشتباه چنین استفاده می‌شود که جمعیت بالاتر، به معنای درآمد سرانه پایین تر است، درحالی که در دیدگاه دوم احتمال بروز اثرات مثبت در نتیجه افزایش جمعیت مطرح گردید. در این دیدگاه، بروز اقتصاد مقیاس، شتاب بیشتر رشد فناوری، تغییرات نهادی پیش رونده، ارتباطات و حمل و نقل ارزان‌تر و توسعه آسان‌تر سرمایه‌های اجتماعی به عنوان برخی نتایج مثبت افزایش جمعیت مطرح شدند.
کوهل^[۶۴] و جاگر^[۶۵] (۲۰۰۹) در مقاله‌ای تحت عنوان ” مطالعه‌ی مجدد نرخ رشد بهینه جمعیت” بدنبال یافتن شرایط عمومی دقیقی جهت به دست آوردن نرخ بهینه جمعیت در قالب مدل ^[۶۶]OLG نئوکلاسیکی هستند. آنان این مساله را در دو بخش مجزا بررسی نمودند. در بخش اول یک روش کلی را برای مساله جمعیت بهینه در مدل دیاموند^[۶۷] بدون وجود بدهی دولت توسعه داده و در قسمت دوم دولتی با بدهی را وارد مدل نمودند. نتایجی که به دست آوردند حاکی از این مطلب است که اقتصادی که نرخ رشد جمعیت آن بالاست (پایین است) به سمت مسیر رشدی کارا (ناکارا) هدایت می‌شود که در آن همواره نرخ رشد بهینه‌ای برای جمعیت وجود دارد. آنان همچنین بیان داشتند که قضیه خوش اقبالی^[۶۸] در یک اقتصاد با وجود بدهی دولت اتفاق نمی‌افتد. علاوه بر این نرخ رشد جمعیتی که به یک اقتصاد با بدهی هدایت شده به سمت تخصیص قانون طلایی منجر می‌شود، هرگز نمی‌تواند بهینه باشد.
اررو^[۶۹] و همکاران (۲۰۰۳) در مقاله ای به عنوان ” معیار پس‌اندازهای اصیل و ارزش جمعیت ” به تحلیل ارزش اقتصادی جمعیت پرداخته ‌اند. آنها با طرح مفهوم پس‌اندازهای اصیل^[۷۰]، رهیافت نحوه‌ی تاثیرگذاری انواع سیاست‌ها بر رفاه کلی با معیار پس‌اندازهای اصیل را در پیش گرفتند. آنها در مقاله مذکور تحلیلی از نقش جمعیت در معیار پس‌انداز اصیل به عنوان شاخصی برای تغییرات رفاهی کل ارائه نمودند. در این تحلیل جمعیت به عنوان شکل دیگری از سرمایه، به عنوان یک متغیر وضعیت وارد الگو شده است. بدین ترتیب شرایطی که ارزش این عامل منفی باشد نیز در مدل لحاظ می‌شود. در مدل مذکور، تابع مطلوبیت تنزیل شده کل اقتصاد با توجه به قید تابع سرمایه (تغییرات حجم سرمایه) حداکثرسازی شده است. نتایج الگوی مذکور نشان دهنده‌ی مثبت بودن قیمت حسابداری و ارزش افزایش جمعیت است. بدین جهت تحت شرایط عمومی، افزایش جمعیت موجب افزایش پس‌اندازهای اصیل و در نتیجه افزایش رفاه کل خواهد شد.
بکر^[۷۱] و همکاران (۱۹۹۹) مدل ساده‌ای را در نظر گرفته و به تحلبل اثر جمعیت پرداخته‌اند و این‌گونه بیان می‌کنند که اثر جمعیت را می‌توان از طریق تولید کالاهای مصرفی و سرمایه‌ای شناسایی کرد. به این ترتیب که با رشد جمعیت ممکن است تولید کالاهای مصرفی با نزولی بودن منافع مواجه شود و از طرفی جمعیت بیشتر از طریق تخصص‌گرایی می‌تواند موجب افزایش تولید و سرریز تولید از مصرف شود. افزایش جمعیت ابتدا موجب بهره‌وری بخش شهری می‌شود، چرا که در بخش شهری هیچ نیرویی باعث نزولی شدن منافع نمی‌شود. زیرا دانش، سرمایه انسانی و دیگر کالاهایی که در آنجا تولید می‌شود به منابع طبیعی وابستگی زیادی ندارند.
بارو^[۷۲] (۱۹۹۷)، تعیین کننده‌های سطح و وضعیت یکنواخت درآمد سرانه را در اقتصادی که به سمت وضعیت یکنواخت حرکت می‎کند، تحلیل کرد. وی نتیجه گرفت که رشد جمعیت و تراکم جمعیت، هر دو، سرعت همگرایی و سطح وضعیت یکنواخت را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
جونز (۱۹۹۵) در مقاله‌ای با عنوان مدل‌های رشد R&D محور، استدلال می‌کند که پیش بینی اثرات مقیاسی که در بسیاری از مدل‌های رشد R&D محور وجود دارد، با داده های سری زمانی اقتصادهای صنعتی ناسازکار است. و در این پژوهش با بسط و تعدیل مدل رشدی از نوع رومری، نشان می‌دهد که هرچند رشد به طور درون‌زا از فعالیت‌های R&D به دست می‌آید، اما نرخ رشد بلندمدت، تنها به پارامتر نرخ رشد جمعیت بستگی دارد که معمولا به صورت برون‌زا در نظر گرفته می‌شوند.

۲-۷) خلاصه فصل

در این فصل، در ابتدا برخی از مهم‌ترین مفاهیم مربوط به موضوع پژوهش هم‌چون نرخ بهره حیاتی، قضیه خوش‌اقبالی و اثر اندازه بازار معرفی گردیده است. سپس در بخش دوم تاریخچه‌ای از نظریه‌ها و اندیشه‌های مرتبط با موضوع جمعیت عنوان شد. در ادامه و در بخشی مجزا، آنچه از گذشته تا به امروز در مورد نرخ بهینه جمعیت مطرح شد، بیان گردید. در بخش چهارم و در قالب دو زیر بخش بعضی از مدل‌های رشد اقتصادی با لحاظ متغییر جمعیت مورد بیان قرار گرفت که زیر بخش ابتدایی شامل مدل‌هایی است که در آن‌ها جمعیت به صورت برون‌زا در نظر گرفته شده و در زیر بخش دوم به مدل‌هایی با لحاظ درون‌زای متغیر جمعیت پرداخته شد و بیان گردید که در مدل‌های رشد درون‌زا، اندازه و نرخ رشد جمعیت و باروری، همگی بر رشد اقتصادی تاثیرگذار هستند. در بخش پنجم به نسل جدیدی از مدل‌های رشد اقتصادی اشاره می‌شود که انسان و دانش او در آن‌ها نقش محوری ایفا می‌کند. و در نهایت مهم‌ترین پیشینه مطالعات صورت گرفته داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پژوهش مطرح می‌گردد. در مقالات ارائه شده تاثیر جمعیت بر رشد اقتصادی کشورهای مختلف و ایران با بهره گرفتن از الگوهای مختلف بررسی شده است که در اکثر آن‌ها شاهد تاثیر مثبت جمعیت بر رشد اقتصادی در بلند مدت می‌باشیم.
فصل سوم
روش پژوهش

۳-۱) مقدمه

در فصل دوم، مروری بر ادبیات موضوعی مساله پژوهش در ادبیات اقتصادی صورت گرفت و هم‌چنین مطالعات انجام گرفته در این زمینه معرفی گردید. در ادامه، در این فصل ابتدا روش پژوهش و ارزیابی و پاسخ‌گویی به سوال‌های پژوهش تشریح می‌شود و سپس، مدل‌های مورد استفاده در پژوهش به طور کامل ارائه می‌شوند.

۳-۲) روش پژوهش

پژوهش حاضر، دو محور و هدف کلی دارد. یکی تحلیل نظریه‌ها و اندیشه‌های مربوط به نرخ بهینه جمعیت در چارچوب مدل پل ساموئلسون و تحلیل امکان وجود مقدار بهینه برای این نرخ در اقتصاد است. هم‌چنین ضمن این بررسی، مدل مذکور مورد نقد و تحلیل قرار خواهد گرفت و سپس قضیه خوش‌اقبالی مطرح می‌گردد. محور دیگر تحلیل تاثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی است. به عبارتی، پژوهش بر آن است که نوع اثر رشد جمعیت بر رشد و توسعه اقتصادی را مشخص نماید.
برای پاسخ گویی به سوال اول پژوهش، ابتدا مدل چرخه زندگی، وام خالص مصرفی از ساموئلسون (۱۹۵۸) و مدل وی برای تعیین نرخ بهینه برای رشد جمعیت (۱۹۷۵) معرفی گشته و بسط داده می‌شوند. سپس از طریق نقد نظریات ساموئلسون در مدل‌های مذکور، به تحلیل نظریه رشد بهینه برای جمعیت پرداخته می‌شود.
هم‌چنین، برای پاسخ‌گویی به سوال دوم، این پژوهش بر نوع جدیدی از مدل‌های رشد اقتصادی تکیه می کند که در آن‌ها نوآوری، دانش و تحولات فن‌آوری محور اصلی رشد اقتصادی قرار می‌گیرد. برای دست‌یابی به هدف مذکور، ابتدا با بسط مدل اثر مقیاس، تاثیر جمعیت بزرگتر بر فرایند کشف ایده‌های جدید در یک اقتصاد نشان داده خواهد شد و در ادامه با تبیین مدل اثر اندازه بازار، تاثیر جمعیت بزرگتر بر گسترش فن‌آوری‌ها و شتاب گرفتن تغییرات فن‌آوری و رشد اقتصادی تحلیل می‌گردد.
سوال سوم پژوهش نیز با ارائه دو تحلیل از جنبه ریاضی و اقتصادی پاسخ داده می‌شود. در این راستا، از نظر ریاضی این قضیه مورد تحلیل قرار می‌گیرد که حداقل و حداکثر مقدار برای نرخ رشد جمعیت چه قدر است. به عبارت دیگر، این موضوع تحلیل می‌گردد که حد نرخ رشد جمعیت، از جهت افزایشی و کاهشی چه مقدار است، تا از این طریق به نقد نظریه نرخ بهینه برای جمعیت پرداخته شود. از جنبه اقتصادی نیز، نقد نظریه نرخ بهینه برای رشد جمعیت، با نقد قضیه خوش اقبالی که توسط ساموئلسون(۱۹۷۵) مطرح شده است، انجام می‌گیرد.

۳-۳) تبیین مدل‌های پژوهش

نظریه شناخته شده از جمعیت بهینه که بر فضای ثابت از جمعیت تمرکز کرده بود، با توجه به محدودیت‌های افزایش زمین و اقتصاد مقیاس، تولید و مصرف سرانه را حداکثر می‌کرد. در مدل‌های متعارف کینزی و نئوکلاسیکی رشد سرمایه از جمله مدل‌های هارود، رابینسون و سولو، منابع طبیعی محدود فرض نشده است و بازده ثابت به مقیاس حفظ می‌شود، با این نتیجه که سطح جمعیت بی‌تفاوت است. در مدل‌های رشد معمول، نرخ پایین‌تر رشد نمایی جمعیت می‌تواند سریع‌تر به سطح مصرف پایدارتری برسد.
در نظریه هارود رشد جمعیت مسبب رشد طبیعی برای اقتصاد است. بر اساس نظریه مذکور سیاست‌گذار اقتصادی باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که نرخ‌های رشد واقعی با نرخ رشد طبیعی تنظیم شود. از نظر هارود در نظام اقتصادی بازار امکان تعادل بازار تقریبا منتفی است. زیرا سه نرخ طبیعی، واقعی و تضمینی تعیین کننده‌های متفاوتی دارند و هریک جداگانه حساب می‌شوند، لذا امکان برابر شدن این سه نرخ رشد در اقتصاد بازار بسیار بعید است. بنابراین ممکن است رشد جمعیت به صورت مازاد ظرفیت بروز کند، زیرا معمولا نرخ رشد واقعی، پایین‌تر از نرخ رشد طبیعی قرار می‌گیرد. البته نمی‌توان نتیجه گرفت که برای از بین بردن شکاف بین رشد طبیعی (ناشی از جمعیت ) و رشد واقعی، باید نرخ رشد طبیعی (نرخ رشد جمعیت) را کاهش داد.
در نظریه رشد نئوکلاسیک نیز تاثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی تایید می‌گردد. در نظریه سولو، وجود یک نرخ رشد مثبت برای جمعیت، به منظور توضیح فرایند رشد اقتصادی ضروری است، اما یک‌بار که سیستم اقتصادی براساس یک نرخ برون‌زای رشد جمعیت مسیر رشد خود را مشخص کرد، هر افزایشی در نرخ رشد جمعیت نسبت به نرخ رشد قبلی، ذخیره سرمایه سرانه و تولید سرانه کمتری را برای اقتصاد رقم خواهد زد(سولو، ۱۹۷۰).

۲ ـ رابطه منطقی اجرت المثل و نحله از نوع عموم و خصوص مطلق است.

و‍) اهداف پژوهش:

۱ ـ تعریف لغوی و اصطلاحی اجرت المثل و تفاوت آن با اجره المسمی‌و نحله.
۲ ـ بررسی نظرات قانون ازدواج و طلاق و قانون مدنی و شارحین آن و مطابقت آن با آرای فقهی متقدم، متأخر و معاصر.
۳ ـ توضیح چگونگی مشخص نمودن اجرت المثل و وظایف دادگاه خانواده.
۴ ـ نقد وضع اجرت المثل در قانونگذاری در ایران وارائه پیشنهادات لازم.

جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق :

نظر بر اینکه بحث اجرت المثل از جمله مباحث مهم در امر طلاق می‌باشد و این امر از موضوعات جنجالی در دادگاه‌ خانواده می‌باشد بررسی تطبیقی این موضوع در فقه و سابقه قانونگذای آن در حقوق ایران در قبل از انقلاب اسلامی‌و بعد از آن و معادل آن در حقوق کشورهای اسلامی‌و غیراسلامی‌غربی و شرقی و مقارنه و تطبیق آن با نهاد نحله از این نظر از جمله مباحث نوآوری و بدیع بودن این تحقیق است.

ز) سامان‌دهی تحقیق:

این پژوهش در یک چکیده به همراه پیشنهادات و نتیجه‌گیری و در دو فصل ارائه می‌گردد. در فصل اول مفاهیم و معانی لغوی و اصطلاحی واژه‌های مربوط به تحقیق از قبیل اجره المثل، ‌نحله، صداق، نفقه و عدّه و در فصل دوم مبانی فقهی و حقوقی اجره المثل تبیین می‌گردد.

ح) روش کار:

الف: نوع روش تحقیق: مطالعه توصیفی و تطبیقی
ب: روش گردآوری اطلاعات (میدانی، کتابخانه‌ای و غیره): مطالعه کتابخانه‌ای
پ: ابزار گردآوری اطلاعات: استفاده از فیش‌های مطالعاتی
ت: روش تجزیه و تحلیل اطلاعات: مقارنه و تطبیق بین آرای فقهی و حقوقی و قانون موضوعه جمهوری اسلامی‌ایران و شارحین آن.

فصل اوّل:

کلیات (تعاریف، مبانی و مفاهیم)

از آنجائیکه تعاریف لغوی و اصطلاحی واژه‌های مربوط به این تحقیق برای درک مطالب آن ضروری می‌باشد در این فصل به این تعاریف و نیز مبانی و شرایط آنها می‌پردازیم.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱ ـ ۱ ـ اجرت:

اجرت، مابه‌ازای عمل است^[۱۱] و اجرت به مزد، مزدکار، حق القدم و دستمزد معنا شده است.^[۱۲]

۱ ـ ۲ ـ تعریف حقوقی اجرت:

در تعریف حقوقی اجرت می‌توان گفت: «اگر کسی از مال دیگری منتفع گردد و عین مال باقی باشد و برای مدتی که منتفع شده بین طرفین مال الاجاره‌ای معین نشده باشد، آنچه بابت اجرت منافع استیفا شده باید به صاحب مال مزبور بدهد. اجرت المثل نامیده می‌شود خواه استیفای مزبور با اذن مالک باشد خواه بدون اذن او»^[۱۳] تعریف فوق فقط به انتفاع ا مال دیگری اشاره نموده است. موضوع بحث ما بهره مندی زوج از نیروی کار زوجه در ایام زندگی زناشویی است و کار دیگری نیز مستحق اجرت المثل است و از این رو می‌توان گفت: «اجرت المثل در برابر اجرت المسمی‌است و به مزدی که معمولاً مردم در برابر انجام دادن کاری به عامل می‌پردازند و از آن نام برده نشده و معین نگردیده است گفته می‌شود».^[۱۴]

۱ ـ ۳ ـ اجرت المثل:

اجرت المثل در مقابل اجرت المسمی ‌یعنی اجرت مذکور در عقد اجاره است و به معنای اجرت منافع استیفا شده و یا تلف شده از مال یا عمل غیر است.^[۱۵] از آنجا که اجرت المثل بدل قیمت واقعی منافع است باید با ملاحظه اجاره امثال مورد اجاره تعیین شود.^[۱۶]
در بسیاری از معاملات چون اجاره، مضاربه^[۱۷]، مساقات^[۱۸]، جعاله^[۱۹] و کالت در نکاح و … پرداخت اجرت المثل به شخصی که بر انجام کاری مأمور شده امری معمول می‌باشد. از این تعریف معلوم می‌شود که اجرت المثل دارای تعریف عام است و این قابلیت را دارد که در انواع معاملات نقش داشته باشد اجرت به اجرت المسمی‌و اجرت المثل تقسیم می‌شود. اجرت المسمی‌مقدار اجرتی است که در عقد بر آن توافق شده یا اینکه پرداخت آن مبلغ در نزد طرفین عقد معین باشد. اما اجرت المثل اجرت متعارفی است که بدون تعیین از جانب طرفین عقد نسبت به عمل، بعد از انجام کار پرداخت می‌شود. پس اگر شخصی شخص دیگری را برای ساختن ساختمانی اجیر کند و مقدار اجرت را مشخص نکند، بعد از انجام کار اجرت به وی تعلق خواهد گرفت به این معنی که عرف می‌تواند به نسبت عمل، اجرت وی را معین کند.^[۲۰]
اجرت عبارت است از عوضی که مستاجر در مقابل بدست آوردن منفعت از اجاره اعمال فرد و یا اشیاء و یا حیوان پرداخت می‌کند. اجرت المثل در برابر اجرت المسمی‌قرار دارد به این معنی که هرگاه برای عملی، اجرت معین شده باشد آن را اجرت المسمی‌می‌گویند، اگر برای عمل، اجرت، معین نکرده باشند با مراجعه به عرف، ارزش آن عمل معین شده و پرداخت می‌گردد. در واقع اجرت عملی، شبیه عمل انجام گرفته برآورد شده و برای عمل مورد نظر تعیین می‌گردد. مثلاً اگر شخصی را برای نقاشی ساختمان استخدام کنند و اجرت او را معین نکند بعد از اتمام عمل عامل یا اجیر مستقل، اجره المثل استیفائی عمل را نزد عرف محاسبه می‌کنند و همان را اجرت المثل قرار دهند.^[۲۱]

۱ ـ ۴ ـ اجرت المثل در اجاره شخص:

اگر شخصی برای فرد دیگری عملی را انجام بدهد که با امر یا اجازه آن فرد باشد؛ چند حالت قابل تصور است:
۱) فرد اجیر قصد کرده که بدون دریافت مزد این کار را انجام بدهد. در این صورت اجرتی شامل حال او نمی‌گردد. اگرچه آمر هم قصد داشته که به ان فرد اجرت بدهد.^[۲۲]
۲) فرد اجیرقصد کرده که مزد دریافت کند وکار هم از مواردی است که قابلیت اجرت گرفتن را دارد در این صورت حتی اگر آمر قصد مجانی بودن عمل را نماید. به عامل اجرت تعلق می‌گیرد و فرقی هم نمی‌کند که او شأنیّت اجرت گرفتن را داشته یا نداشته باشد.^[۲۳]
۳) اگر فرد اجیر قصد دریافت مزد یا عدم دریافت مزد نکند (بدون قصد و نیّت کاری را انجام بدهد) در این حال اجرت المثل به اجیر تعلق می‌گیرد؛ زیرا عمل مسلم محترم است.^[۲۴] حال اگر بین آمر و عامل در قصد دریافت مزد و عدم قصد مزد اختلاف رخ دهد نظر عامل مقدم می‌شود؛ زیرا عمل مسلم محترم است و اصل، عدم قصد تبرع می‌باشد و شأنیّت اجیر و عدم شأنیّت آن در دریافت یا عدم دریافت اجرت اثری ندارد. البته اگر دلیل یا نشانی بر مجانی بودن عمل وجود داشته باشد یا در ابتدا شرط کرده باشد که این عمل را مجانی انجام دهد؛ در این صورت استحقاق اجرت ندارد.^[۲۵]
اجرت المثل کار زن در منزل شباهت زیادی به اجرت المثل در اجاره اشخاص دارد. در بحث اجاره اشخاص به کیفیت قصد آمر بر انجام کار و دخالت قصد مجانیّت و عدم مجانیّت برای انجام عمل در پرداخت اجرت اشاره می‌شود که بدین وسیله می‌توان در آن ملاک‌های تعیین استحقاق عامل در اخذ اجرت کار منزل زن را استخراج نمود.

۱ ـ ۵ ـ صداق:

که نام‌های دیگری از جمله «نحله» «فریضه» و «اجر» دارد. عبارت است از: «مالی که به مناسبت عقد نکاح مرد ملزم به دادن آن به زن است و الزام مربوط به تملیک مهر، ناشی از حکم قانون است و ریشه قراردادی ندارد».^[۲۶] قراردادی نبودن مهریه به آن معناست که حتی چنانچه عقد نکاح بدون تصریح به مهریه، منعقد شده باشد صحیح بوده و طرفین می‌تونند بعد از نکاح، بر روی آن تراضی نمایند. ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی در این رابطه چنین مقرر داشته است: «اگر د رنکاح دائم، مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد، مهر را به تراضی معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق اجرت المثل خواهد بود.
قرآن کریم از «مهر» با لفظ «صداق» و «نحله» یاد کرده و می‌فرماید: «وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً»^[۲۷] و با استعمال ریشه «صدق» مهریه را نشانه صادق بودن مرد در ابراز علاقه به زن جهت تشکیل زندگی مشترک دانسته است. لفظ نحله در آیه نشان از هدیه بودن مهریه است.

۱ ـ ۶ ـ نحله:

«نحله» به کسر نون به معنی «مذهب و دیانت»^[۲۸] و به معنای «دادن مهریه زن بدون عوض و طلب» است.^[۲۹]
نحله مرادف با عطیه به معنای بخشش و عطای مجانی و رایگان است.^[۳۰] قرآن کریم «نحله» را در کنار «صدقات» به کار برده و از آن به پرداخت مهر زنان با طیب خاطر و رضایت تعبیر نموده است.^[۳۱] مرحوم علامه طباطبایی «نحله» را عطیه‌ای مجانی دانسته اند که در مقابل ثمن قرار نگرفته باشد.^[۳۲]
نحله اسمی‌است که از ریشه نحل و به معنای عطایی است که در مقابل ثمن یا چیزی قرار نگرفته است.^[۳۳] مقصود از «نحله» در آیه چهارم سوره نساء نیز دادن مهریه زنان به طور کامل به عنوان یک عطیه «الهی» است.^[۳۴] این آیه مهریه را ا زآن نظر با اسم نحله قرین کرده که عطیه مرد همانند عطیه زنبور عسل عوض مالی ندارد.
اصطلاح دیگری موسوم به «متاع» در قرآن مجید^[۳۵] وجود دارد که به مفهوم مورد نظر در قانون نزدیکتر است با توجه به اینکه قانونگذار نحله را به معنای قید توضیحی بخشش و بین دوکمانه قرار داده است به نظر می‌رسد مقصود قانونگذار هدیه‌ای است متناسب با مدتی که زن در خدمت مرد بوده و حسب شرایط مالی و توانایی و تنگدستی که مرد در آن قرار دارد. متاعی که در سوره بقره^[۳۶] به فراخ دستی و تنگدستی مرد وابسته شده و مربوط به زنان مطلقه‌ای است که بر ایشان تعیین نگردیده در سوره بقره^[۳۷] به مطلق زنان مطلقه اختصاص دارد و چون ثبوت حکم به تقوا منوط شده دلالت بر استحباب دارد.^[۳۸]
نحله عطیه‌ای است که در مقابل آن ثمن و عوض نمی‌باشد.^[۳۹] راغب معنای اصلی نحله را زنبور عسل گرفته و معتقد است مهریه را از آن جهت نحله می‌گویند که عطیه مرد مثل عطیه زنبور عسل عوض مالی ندارد.^[۴۰] فراهیدی در معنای نحله می‌نویسد: «نحله آن است که تو به انسانی چیزی بدهی بدون اینکه عوض طلب کنی»^[۴۱] در لسان العرب هم به همین مضمون آمده است: «نحله از جانب پروردگار برای زنان قرار داده شده به این صورت که مردان چیزی به عنوان صداق به ایشان بپردازند و برای زنان چیزی از انواع غرامت را قرار نداده است».^[۴۲]
نحله در لغت به معنی بدهی و دین آمده و به معنی بخشش و عطیه نیز هست، راغب در کتاب مفردات می‌گوید به عقیده من این کلمه از ریشه نحل (به معنی زنبور عسل) آمده است، زیرا بخشش و عطیه شباهتی به کار زنبوران عسل در دادن عسل دارد: درباره مفهوم نحله در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه: «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَه فَإِن طِبْنَ لَکُمْ عَن شَیْ‏ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً»؛^[۴۳] که (مهر زنان را به طور کامل همانند یک بدهی بپردازید) یعنی همانطور که در پرداخت سایر بدهی‌ها مراقب هستید از آن چیزی کم نشود در مورد پرداخت مهر نیز باید همان حال را داشته باشید (این در صورتی است که نحله را به معنی بدهی بگیریم) و اگر به معنی عطیه و بخشش باشد تفسیر آیه چنین خواهد شد: (مهر را که یک عطیه الهی است و خداوند به خاطر اینکه زن حقوق بیشتری در اجتماع داشته باشد به طور کامل ادا کنید.)^[۴۴]
پس آنچه که مدنظر قانونگذار بوده است با توجه به کلمه قبل از نحله در بند ب تبصره شش ماده واحده، معنای دوم یعنی بخشش و عطیه است.

۱ ـ ۷ ـ نفقه:

از ریشه «نفق» به معنی مصرف و بخشش بوده و به معنی صرف کردن و خروج است؛ زیرا نفقه‌ای که مرد برای همسرش خرج می‌کند به نحوی از مال وی خارج می‌گردد، در تعریف حقوقی، انفاق عبارت است از: «صرف هزینه خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه و جامعه به قدر رفع حاجت و توانایی انفاق کننده (در مورد اقارب) و خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه و خادم در حدود مناسب عرفی وضع زوجه (در مورد نفقه زوجه)^[۴۵] پس نفقه در اصطلاح حقوقی شامل چیزهایی است که شخص در زندگی به آن احتیاج دارد از قبیل: خوراک، پوشاک، مسکن و اثاثیه داخل آن و به عبارت دیگر نفقه، تأمین ضروریات همسر و اقارب واجب النفقه است.

۱ ـ ۸ ـ عدّه:

«عدّه» به کسر عین و فتح دال مشدّد، اسم مصدر اعتداد و گرفته شده از ریشه عدد است. عدّه در اصطلاح فقهی عبارت است از: «مدتی که زن پس از جدایی از شوهر یا کسی که اشتباهاً با او نزدیکی کرده در حالت انتظار است؛ حال فرق نمی‌کند که علت جدایی، طلاق باشد یا فسخ نکاح یا فوت یا بذل مدت یا انقضای آن»^[۴۶] ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی در تعریف عدّه چنین می‌گوید: «عدّه عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند».

۱ ـ ۹ ـ فلسفه عدّه:

فلسفه عدّه برای زنان مطلقه به خاطر حفظ انساب از اختلاف است ولی در مواردی که قطع به عدم نسب است یا عدم اختلاط حاصل است باید وجوباً عدّه نگهداشته شود؛ مثل مطلقه‌ای که شوهر با او نبوده است.^[۴۷] به این ترتیب در تعریف عدّه گفته شده است: «عدّه عبارت است از مدتی که زن انتظار می‌کشد تا پاکی رحم خود را از آبستنی احراز کند و یقین به عدم برای او حاصل گردد».^[۴۸] همچنانکه ذکر شد در برخی مواقع، قطع و یقین بر عدم نسب و عدم اختلاط است؛ به همین جهت گفته شده است که وجوب انتظار در مورد عدّه تعبدی است علاوه بر این فلسفه عدّه نگهداشتن احترام به شوهر و نکاح قبلی است؛ زیرا با نگهداری عدّه امکان بازگشت به نکاح قبلی تا حدی فراهم می‌شود.

۱ ـ‌۱۰ ـ تبرّع:

تبرّع در لغت مصدر باب تفعل از ریشه (برع) است و در لغت به معنای بخشیدن بدون تکلیف و دهش غیر واجب است و در اصطلاح فقه و حقوق به عملی گویند که فرد آن را بدون آنکه بر او واجب باشد انجام می‌دهد. از حیث مدنی هم اکثر فقیهان و حقوقدانان درباره اینکه آیا اصل در اعمال انجام شده تبرّع است یا عدم تبرّع؟ بر این باورند که اصل در انجام اعمال به ویژه اعمال و تصرفات حقوقی تبرّع نیست بلکه اگر کسی عملی را انجام داد و یا تعهدی را وفا کرد و یا دینی را پرداخت، اصل بر این است که قصد تبرّع نداشته است.^[۴۹]

۱ ـ ۱۱ ـ شرط ضمن عقد:

۷- در گذشته، گیاهان دارویی به عنوان منبع اصلی مواد شفابخش، بطور وسیعی توسط مردم مورد استفاده قرار میگرفت. تا آنکه پس از به بازار آمدن داروهای شیمیایی، استفاده از مواد طبیعی مذکور به طور چشمگیری کاهش یافت؛ ولی در سالهای اخیر، آشنایی علمی و بنیادی انسان با خواص و آثار مفید مواد دارویی طبیعی، زمینه استفاده روزافزون از آنها را فراهم آورده است. به همین دلیل، در عموم کشورهای پیشرفته، مراکز تحقیقاتی خاص گیاهان دارویی تأسیس گشته است که این مراکز تحقیقاتی، هر روز مواد مؤثره متعددی را در گیاهان همراه با اثرهای مطلوب آنها شناسایی و معرفی میکنند و نتایج حاصل را به صورت مقالات مفیدی منتشر میسازند(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
۱-۱-۵ – مواد مؤثره گیاهان دارویی
مواد مؤثره گیاهان دارویی دو نوع هستند:
۱- مواد حاصل از متابولیسم اولیه یا مواد مورد نیاز و حیاتی که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود میآید.
۲- مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب نیتروژن توسط گیاه تولید میشود. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است، منظور از این ترکیبات اسانسهای روغنی، رزینها و آلکالوئیدهای مختلف و سایر مواد مؤثره میباشد.

منظور از سایر مواد مؤثره ترکیباتی چون مواد تلخ، فلاونها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، ویتامینها، تاننها، اسیدسالیکسیک و غیره میباشد که به دلیل ناهمگنی و گستردگی ساختمانهای شیمیاییشان در سه گروه قبلی جای نمیگیرند(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
۱-۱-۵-۱- متابولیتهای ثانویه
متابولیتهای ثانویه، مواد آلی شیمیایی پیچیدهای هستند که گیاهان در طول حیات خود تولید مینمایند ولی در رشد و نمو و فعالیتهای حیاتی آنها نقشی ندارند و عمدتاً به منظور دفع آفات، جذب حشرات، گردهافشانی و مبارزه با بیماریهای میکروبی در گیاه تولید میشوند. مواد معطر، مواد مؤثره دارویی، چاشنیها، شیرین کنندههای طبیعی، مواد ضدمیکروبی، فرمونها، حشرهکشها، علفکشها، قارچکشها، هورمونهای گیاهی و مواد آللوپاتیک از این جمله میباشند. بر اساس برخی از تخمینها حداقل ۱۰۰۰۰۰ متابولیت ثانویه از ۵۰۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده است و هر سال ۴۰۰۰ متابولیت جدید از واریتههای مختلف گیاهی کشف میشود(کومار، ۲۰۰۸).
این ترکیبات دارای ساختار شیمیایی پیچیدهتری نسبت به متابولیتهایاولیه(مثل اسیدهایآمینه) که برای بقاء زندگی سلولها ضروریاند میباشند. آلکالوئیدها(مورفین، کدئین، آتروپین)، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها، رنگیزهها و تاننها از جمله مهمترین این ترکیبات هستند. سلولهای گیاهی مقادیر متنوعی از این فرآوردهها را تولید میکنند. بسیاری از این ترکیبات سمی هستند و اغلب در وزیکولهای خاص یا واکوئولها ذخیره میشوند. این نوع ذخیرهسازی از یک طرف نوعی سمیتزدایی برای گیاه است و از طرف دیگر نوعی مخزن ذخیره برای موادی نظیر مولکولهای غنی از نیتروژن است. اگر چه متابولیتهای ثانویه گیاهی بسیار رایج هستند، اما هر گیاهی قادر به تولید هر نوع ترکیبات ثانویهای نیست و برخی ترکیبات نیز تنها منحصر و محدود به گونه خاصی هستند(کومار، ۲۰۰۸).
نقشهای مهم این ترکیبات عبارتنداز:
حمایت از گیاهان در برابر گیاهخواران
جلوگیری از آلوده شدن با پاتوژنهای میکروبی
ایجاد جاذبه برای جانورانی که در گستراندن دانه ها و گردهافشانی نقش دارند(کومار، ۲۰۰۸).
۱-۱-۵-۲- طبقهبندی متابولیتهای ثانویه
متابولیتهای ثانویه گیاهان را می توان به سه گروه شیمیایی مجزا تقسیم نمود:
ترپنها: ترپنها یا ترپنوئیدها بزرگترین گروه متابولیتهای ثانویه را تشکیل می دهند. ترکیبات گوناگون این گروه معمولاً در آب نامحلول هستند. آنها از استیل کوآنزیمA یا حدواسطهای گلیکوزیدی بیوسنتز میگردند. ترپنها در رشد و نمو دخالت دارند، و همچنین در مقابل گیاهخواران نقش دفاعی دارند (تایز و زیگر، ۲۰۰۶).
ترپنها سمی بوده و بازدارندههای تغذیه ای برای بسیاری از حشرات گیاهخوار و پستانداران میباشند؛ از این رو میتوانند در سلسلهی گیاهی نقشهای دفاعی مهمی را ایفا نمایند (گرشنزون و کروتا، ۱۹۹۲). مثلاً استرهای منوترپنی به نام پیرتروئیدها که در برگها و گلهای گونه داوودی وجود دارند و فعالیت حشرهکشی قابل توجهی را نشان میدهند. پیرتروئیدهای طبیعی و مصنوعی به خاطر پایداری کم آنها در محیط زیست و سمیت ناچیزشان در پستانداران ازاجزای معمول حشرهکشهای تجاری هستند. پژوهشهای اخیر چرخش جالبی از نقش ترپنهای فرار را در حفاظت از گیاهان آشکار نموده است. در ذرت، توتونوحشی، پنبه و گونه های دیگر بعضی از مونوترپنها و سزکوئیترپنها تنها بعد از شروع تغذیه حشرات تولید و سنتز میگردند.
این مواد، گیاهخواران تخمگذار را دفع و دشمنان طبیعی آنها را جذب میکنند مانند حشرات انگلی و شکارچی که حشرات تغذیه کننده از گیاهان را میکشند و بنابراین در کاهش خطرات آینده نقش دارند (کسلر و بالدوین، ۲۰۰۱).
بدین ترتیب ترپنهای گیاهی نه تنها از گیاه دفاع میکنند بلکه زمینهای را فراهم میسازند که از دیگر موجودات نیز برای دفاع کمک گرفته شود.
ترکیبات فنلی: گیاهان گروه بزرگی از فرآوردههای ثانویه را تولید میکنند که دارای یک گروه فنلی هستند، گروهی کنشگر هیدروکسیلی، که روی یک حلقه آروماتیک قرار دارد. این مواد به عنوان فنلیها گروهبندی میشوند.
فنلیهای گیاهی از نظر شیمیایی یک گروه نامتجانس متشکل از تقریباً ۱۰۰۰۰ ترکیب جداگانه هستند. بعضی از آنها فقط محلول در حلالهای آلی هستند و برخی دیگر کربوکسیلیک اسیدها و گلیکوزیدهای محلول در آب و بقیه پلیمرهای نامحلول بزرگ هستند.
گیاهخوارانی که عادت دارند از مواد گیاهی غنی از تانن تغذیه کنند دارای سازگاریهای جالبی برای از بین بردن تاننها در سیستم گوارشی خود شدهاند. بطور مثال برخی پستانداران مانند جوندگان و خرگوشها پروتئینهای بزاقی با محتوای پرولین بسیار بالا تولید میکنند که تمایل زیادی برای ترکیب با تانن‌ها نشان می‌دهند.
ترشح این پروتئینها با هضم غذاهایی که محتوای تاننی بالایی دارند تحریک میشود و به مقدار زیادی از اثرات سمی تاننها میکاهد(باتلر، ۱۹۸۹).
ترکیبات نیتروژندار: در ساختمان طیف گستردهای از متابولیتهای ثانویه، نیتروژن وجود دارد. ترکیبات دفاعی ضدگیاهخواران مانند آلکالوئیدها و گلیکوزیدهای سیانوژنی در این دسته از مواد جای میگیرند که به علت سمیت آنها در انسانها و داشتن خواص دارویی به شدت مورد توجه قرار دارند. اکثر متابولیتهای ثانویه نیتروژندار از آمینواسیدهای معمولی ساخته میشوند.
این ترکیبات شامل الکالوئیدها، گلیگوزیدهای سیانوژنی، گلوکزینولاتها و آمینواسیدهای غیرپروتئینی و بازدارندههای پروتئیناز از گیاه در برابر گیاهخواران و عوامل بیماریزا نقش دفاعی را بازی مینمایند(تایز و زیگر، ۲۰۰۶).
۱-۱-۵-۳- تولید متابولیتهای ثانویه از گیاهان دارویی
از لحاظ تاریخی، اگر چه تکنیک کشت بافت برای اولین بار در سالهای ۱۹۳۹-۱۹۴۰ در مورد گیاهان به کار گرفته شد، ولی در سال ۱۹۵۶ بود که یک شرکت دارویی در کشور آمریکا(PFizer Inc) اولین بیمار را از طریق تولید متابولیتها با بهره گرفتن از کشت تودهای سلولها، درمان کردند. کول و استابو و هبل و همکاران توانستند مقادیر بیشتری از ترکیبات ویسناجین و دیوسجنین^[۱] را با بهره گرفتن از کشت بافت در مقایسه با کشت طبیعی(استخراج از گیاه کامل) به دست آوردند(دیکسون، ۲۰۰۱).
گیاهان منبع بسیاری از مواد شیمیایی هستند که به عنوان ترکیب دارویی مصرف میشوند. فرآوردههای حاصل از متابولیسم ثانوی گیاهان جزء گرانبهاترین ترکیب شیمیایی گیاهی هستند. با بهره گرفتن از کشت بافت میتوان متابولیتهای ثانویه را در شرایط آزمایشگاهی تولید نمود.
۱-۱-۵-۴- راهکارهای افزایش متابولیتهای ثانویه گیاهی از طریق کشت بافت
استفاده از محرکها(Elicitors) زنده(مثل مخمر و قارچ) و غیرزندهای(مثل اسیدسیتریک و اسید سالیسیلیک و نور و دما) که میتوانند مسیرهای متابولیکی سنتز متابولیتهای ثانویه را تحت تاثیر قرار داده و میزان تولید آنها را افزایش دهند. لازم به ذکر است که این محرکها در شرایط طبیعی نیز بر گیاه تاثیر گذاشته و باعث تولید یک متابولیت خاص میشوند.
افزایش ترکیب اولیه(Precursor) مناسب به محیط کشت، با این دیدگاه که تولید محصول نهایی و در نتیجه وجود این ترکیبات در محیط کشت القاء شود.
افزایش تولید یک متابولیت ثانویه در اثر ایجاد ژنوتیپهای جدیدی که از طریق استخراج پروتوپلاست یا مهندسی ژنتیک بدست میآیند.
استفاده از مواد موتاژن جهت ایجاد واریتههای پربازده .
کشت بافت ریشه گیاهان دارویی(ریشه نسبت به بافتهای گیاهی دیگر، پتانسیل بیشتری جهت تولید متابولیتهای ثانویه دارد)(امیدبیگی، ۱۳۷۹).
۱-۱-۶ – بیوتکنولوژی و کشت بافت گیاهان دارویی
در سالهای اخیر با پیشرفت در زمینه بیوتکنولوژی گیاهی و ابداع روش های مهندسی ژنتیک، اصلاح و کشت تجاری گیاهان و تولید فرآوردههای ثانویه و نیز تولید درون شیشهای متابولیتهای ثانویه و دستورزی مسیرهای بیوسنتزی فرآوردههای ثانویه به شدت مورد توجه قرار گرفته است.
روش های بیوتکنولوژی به خصوص روش کشت بافت و سلول به عنوان روش مکمل در تولید تجاری فرآوردههای گیاهی به شمار میرود(پورجبار، ۱۳۸۵).
کشت بافت گیاهی در زمینه گیاهان دارویی کاربردهای متعددی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
تکثیره انبوه و سریع گیاهان دارویی یکنواخت از لحاظ محتوای ژنتیکی و کیفی، حفظ گونه های گیاهی در حال انقراض از طریق نگهداری در شرایط انجماد و تولید متابولیتهای ثانویه در شرایط Invitro از طریق کشت سوسپانسیون سلولی و کشت اندام.
مهمترین روش های تکثیر درون شیشهای گیاهان ریزازدیادی، اندامزایی از طریق کالوس و جنینزایی سوماتیکی است(تریپاتی، ۲۰۰۳).
علاوه بر این کشت بافت گیاهی یک تکنیک بسیار با ارزش جهت بهبود و توسعه تولیدات گیاهی میباشد. به کمک این تکنیک این امکان فراهم میشود که در یک فضای کوچک و محدود با بهره گرفتن از ریزنمونههای مختلف(ریشه، برگ، ساقه، هیپوکوتیل و….) به سرعت گیاهان زیادی تولید کرد و نیز میتوان در محیطهای کشت مختلف از این ریز نمونه ها جنین، کالوس، ریشه و….. تهیه نمود.
از سوی دیگر وقوع تنوع سوماکلونال میتواند منبع دیگری برای بهبود کمیت و کیفیت مواد موثره در گیاهان دارویی باشد(امیدبیگی، ۱۳۸۶).
کشت سلول و بافت به عنوان روش مکمل برای روش های متداول در تولید فرآوردههای گیاهی میباشد. استفاده از روش کشت بافت و سلول برای تولید مواد موثره دارویی در میزان مشابه و حتی بیشتر از گیاه کامل در سالهای اخیر پیشرفت و کاربرد چشمگیری داشته است.
فعالیت بیوسنتزی سلولهای کشت شده میتواند با دستکاری عوامل محیطی و گزینش لاینهای سلولی وکلونهای مناسب افزایش یابد(راماچاندرا و راویشانکار، ۲۰۰۲).
عوامل متعددی کشت درون شیشهای گیاهان دارویی را تحت تاثیر قرار میدهند از جمله عوامل موثر، تنظیم کنندههای رشدی گیاهی میباشند. اثرات اکسینها و سیتوکنینها روی افزایش شاخهزایی گیاهان دارویی گزارش شده است (تریپاتی، ۲۰۰۳).
۱-۱-۷- هدف از اصلاح گیاهان دارویی
اگر چه کاشت گیاهان دارویی به هزاران سال پیش باز میگردد ولی باید گفت که در مورد اصلاح آنها تاکنون پیشرفت قابل ملاحظهای صورت نگرفته است.
وقتی با مقوله «اصلاح نباتات» سروکار داریم، بطور عمده راه و روشهایی مورد نظر است که با به کار بستن آنها صفات اندامی مشخصی در گیاه تقویت میگردد. و یا، محصولی با کیفیت و کمیت مطلوبتر به دست میآید. علاوه بر این، ممکن است هدفهای دیگری نیز چون به دست آوردن گیاهان مقاوم در مقابل آفات و بیماریهای خاص، زودرس کردن محصول، انطباق دادن گیاه مورد کشت با مکانیزاسیون پیشرفته و هدفهای مشابه آن مدنظر باشد.
با توجه به این مطلب، هدف از اصلاح گیاهان دارویی نیز افزایش کمیت و کیفیت آن دسته از مواد موثره در این گیاهان است که در صنایع دارویی اهمیت خاصی دارند. از این رو متخصصان فتوشیمی و فارماکوگنوزی، آزمایشهای مخصوص و متعددی را به منظور تعیین خصوصیت مواد موثره دارویی موجود در گیاهان باید انجام دهند.

–

تقریب

–

+

–

+

–

–

–

تشدید کننده

–

–

+

+

+

–

–

تقلیلی

–

–

+

+

–

–

–

اندازه و مقدار

–

+

–

–

+

–

–

در جمع بندی پایانی در مورد بندهای قیدی می‌نویسد: شاید بتوان گفت اکثر بندهای قیدی که نقش قید را ایفا می‌کنند با اشکال تصریف شده‌ی فعل ساخته می‌شوند. این نوع بندها اصولاً در مواردی استعمال می‌شوند که جمله خود دارای قید مستقلی است و جمله‌ای که به دنبال آن می‌آید صرفاً توضیحی به جمله‌ی پایه می‌افزاید و وجودش الزامی نیست مانند:
الف: من کودکی و جوانی ام را در تفلیس، جایی که آن همه خاطره از کودکی در آن نقش بسته است، گذراندم.
در مثال، جمله‌ی پایه دارای قید مکان مستقل (در تفلیس) است و بند پیرو مکانی در نقش قید مکان استعمال شده است. بدین ترتیب، می‌توان پیرو مکانی را حذف کرد، بدون اینکه به دستوری بودن جمله آسیبی وارد آید.
بندهای قیدی با اشکال تصریف نشده‌ی فعل، در اکثر موارد گروه‌های حرف اضافه‌ای هستند که از یک حرف اضافه + مصدر/ اسم مصدر ساخته شده‌اند.
ب: کم کم کار به جایی کشید که از کلیه‌ی دوستان و آشنایان سیر و بیزار گردید.
در مثال (ب) جمله‌ی پایه دارای قیود مکان مستقل نیست؛ بنابراین، به هیچ وجه نمی‌توان بند پیرو مکانی، یا به بیان دقیق تر، ساخت موصولی را حذف کرد. اصولاً صورت‌های بندی بیشتر در مواردی استعمال می‌شود که مکان واقعی نامعین است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

و فقط در قید حالت است که به کمک بندهای بدون فعل نمود می‌یابند. به طور کلی، با توجه به نتایج به دست آمده، اکثر قیود می‌توانند به کمک گروه‌های حرف اضافه‌ای نمود یابند، به استثنای قیود تاکید، انحصار، تشدید کننده و تقلیلی. (۱۳۸۸ :۱۰۵-۱۲۵)
رحیمیان در مقاله‌ای با عنوان تجزیه وتحلیل توزیعی، نقشی و معنایی گروه قیدی در زبان فارسی بیان می‌کند، نباید برای گروه قیدی و حرف اضافه اصطلاح یکسان به کار برد چرا که گروه قیدی مقوله‌ای نحوی با ماهیتی مستقل است. رحیمیان چهار چوب نظری کار خود را اثری به نام دستور زبان انگلیسی کمبریج قرار داده است. از مبانی اساسی این چهار چوب اعتقاد به سه سطح توصیف در مباحث دستوری است که به ترتیب عبارت است از توصیف صوری، توصیف نقشی و توصیف معنایی مقوله‌های دستوری. بر این اساس بنیادیترین مفاهیم رویکردی این دستور زبان در تجزیه و تحلیل مقوله‌های زبانی را می‌توان در چهار جنبه دید: نخست، اعتقاد این رویکرد به حاکمیت نظام سلسله مراتبی بر زبان در ترکیب عناصر در قالب گروه، بند، و جمله و همچنین تجزیه‌ی جمله، بند و گروه به اجزا کوچکتر. دوم اینکه هر سازه متعلق به یکی از گروه‌ها یا طبقه‌های نحوی است. برای مثال در نمودار(۱)، سازه‌های (ب)، (پ) و(ت) را به ترتیب اسم خاص، گروه فعلی گسترده و گروه اسمی می‌نامیم.

پویسانت^[۵] نیز توانمندسازی را شامل تقویت مهارت کارکنان و ایجاد اعتماد به نفس در آنها نسبت به خودشان و تلاش در جهت اثر بخشی فعالیتهای سازمان می داند.( پویسانت آلبرت. چارلز، توانگران چگونه می اندیشند؟، ترجمه محمد رضا آل یاسین،نشر هامون،۱۳۷۶،ص ۱۳ )
گوردون^[۶](۱۹۹۳) توانمندسازی را تقویت عقاید افراد و ایجاد اعتماد به نفس در آنان در مورد خودشان و تلاش در جهت اثربخشی فعالیتهای سازمان می داند(گوردون،۱۹۹۳)
ساوری و لاک^[۷] (۲۰۰۱): ” توانمندسازی یعنی اینکه کارکنان بتوانند بخوبی وظایف خود را درک کنند پیش از آنکه به آن ها بگویید چه کاری انجام دهند .”(ساوری و لاک،۲۰۰۱، ص ۹۷)
بعبارت دیگر توانمندسازی یک فرایند موثر و پیشگام است که هم برای سازمان مزیت راهبردی ایجاد می‌کند و هم برای کارکنان فرصت مشارکت در کامیابی سازمان می‌آفریند. این مشارکت نگرشی است جمعی که از یک حس توانمندی نشات گرفته و اعتلای کیفی سازمان را به ارمغان خواهد آورد . ( جعفر قوشچی ، راه های توانمندسازی کارکنان، مجله تدبیر، شماره ۱۱۹،۱۳۸۰، ص ۹)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تعاریف ارائه شده ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که اگر مفهوم توانمندسازی بدرستی درک گردد و با ایده بهبود مستمر در عملکرد کلی سازمان مرتبط شود بیشترین بهره برداری از منابع فکری عرضه شده را ایجاد خواهد نمود.( بابایی، علی اکبر و همکاران، توانمندسازی کارکنان- سرمایه‌گذاری جایگزین، مجله تدبیر، شماره ۱۲۹،۱۳۸۱،ص۸۷ )
۲-۵) مقایسه قدرت و توانمندی
قدرت ظرفیتی است که شخص اول دارد که شخص دوم را تحت تاثیر قرار دهد ، بگونه ای که شخص دوم کارهایی را انجام دهد که در غیر این صورت انجام نمی داد .
توانمندسازی با تنها قدرت بخشیدن به افراد، تفاوت دارد. جدول زیر، با مقایسه قدرت و توانمندسازی ، تفاوت های آن را مشخص ساخته است . افرادممکن است هم قدرت داشته باشند و هم توانمند باشند . اگر چه ، کسی می تواند به کس دیگر قدرت ببخشد اما فرد باید توانمند شدن را خودش بپذیرد . شما نمی توانید مرا توانمند سازید ، شما فقط می توانید شرایطی را ایجاد کنید که در آن شرایط من بتوانم خودم را توانمند سازم .

قدرت
توانمندی

• دارای منبع خارجی است.
• افراد اندکی به آن دسترسی دارند.
• منجر به رقابت می شود.
• بدست آوردن بیشتر قدرت به معنی کاستن از قدرت دیگران است.
• ظرفیت وادار کردن افراد به انجام آنچه شما می خواهید.

• دارای منبع داخلی است.
• همه افراد به آن دسترسی دارند.
• منجر به همکاری می شود.
• بدست آوردن بیشتر توانمندی تاثیری بر دیگران ندارد.
• ظرفیت وادار کردن افراد به انجام آنچه خود می خواهند.

شکل ۲-۲ :مقایسه قدرت و توانمندی ( وتن و کمرون ، ۱۳۸۳ ، ص ۱۸ )
۲-۶) اهداف توانمندسازی
هدف از توانمندسازی نیروی انسانی استفاده از ظرفیتهای بالقوه انسانها به منظور توسعه ارزش افزوده سازمانی ، تقویت احساس اعتماد به نفس و چیرگی بر ناتوانیها و درماندگیهای خود، به عبارت دیگر، هدف از توانمندسازی ، ارائه بهترین منابع فکری مربوط به هر زمینه از عملکردسازمان است (مهدی ایران نژاد پاریزی ، ۱۳۸۱).
لینچ و وال^[۸] در این رابطه می نویسند” توانمندسازی وسیله ای است برای ارتقای کارکنان به ویژه راهی است برای ایجاد دانش و توانایی کارمندان برای ارتقای عملکرد.” (لیچ و وال،۲۰۰۶، ص ۱)
بلانچارد^[۹]، تداوم موفقیت ها شرکت ها، برای آماده ساختن شرایط جهت عرضه بهترین منابع فکری در هر زمینه از عملکرد سازمان را، به توانمند سازی مربوط می داند. به زعم وی هدف از توانمند سازی این است که ذیصلاح‌ترین کارکنان بیشترین نفوذ را با مناسب‌ترین شیوه‌ها اعمال کنند(بلانچارد.کارلوس. راندولف، مدیریت توانمندسازی کارکنان، ترجمه مهدی ایران‌نژاد پاریزی، نشر مدیران، ۱۳۷۸، ص۸۷ ).
کلایدون و دویل^[۱۰](۱۹۹۶) استقرار عدالت در سازمان و استاور کاستی (۲۰۰۵) ایجاد کارکنان مشتاق و متعهد به کار را به عنوان هدف توانمندسازی معرفی می نمایند .
۲-۷) در یک مدل، توانمندسازی درسه محور عمده ذیل ظاهر می شود
۱- توانمندسازی فردی :
به کارکنان به نسبت مسئولیتها باید اختیارات کافی داده شود.
۲- توانمندسازی گروهی :
برای حل مشکلات، بهبود فرایند یا مواجه با چالشها، گروه های موقت توانمند به وجود می آیند.
۳- گروه های کاری خودگردان :
کارکنان درقالب گروه ها سازماندهی می شوند و به جای رئیس یا سرپرست دارای مربیان یا تسهیل‌کنندگان هستند.( سیروس آقایار ، توانمند سازی ،۲۰۰۶)^[۱۱]
۲-۸) درمدلی دیگر توانمندسازی را به دو دسته تقسیم می کنند
۱ – توانمندسازی فردی:
در این مدل کارکنان با کسب مهارتها قادرند بدون نیاز به حضور مستقیم سرپرست فعالیت کنند. در این م
رحله، قدرت تجــزیه و تحلیل کارکنان رشدیافته و می توانند برای سوالها و مشکلات خود پاسخ و راه حل مناسب پیدا کنند. همچنین شخص قادر است در شرایط جدید رفتارش را تنظیم کرده و در مقابل عملکرد و تصمیماتش مسئول و پاسخگو باشد.
۲ – توانمندسازی عالی:
در این سطح که ویژه مدیران است آنان قادرند برنامه های کلی سازمان را تدوین کنند. آنها تصمیم می گیرند چه کارهایی توسط چه کسانی و چطور انجام گیرد. مدیران به وظایفشان آگاه بوده و کماکان هدایت کارکنان را عهده دارند. در این مرحله مهارتهای رهبری را می توان به کارکنانی که توانمندسازی مرحله فردی را با موفقیت گذرانده اند آموزش داد.
فرهنگ توانمندسازی از کارکنان رده پایین و عملیاتی سازمان آغاز و به صورت گام به گام تا مدیریت عالی سازمان ختم می شود.
توانمندی کارکنان هیچگاه مترادف با ناتوانی مدیریت نبوده، بلکه کارکنان توانمند قادرند از دو عامل زمان و انرژی به نحو موثراستفاده کنند. با به کارگیری این فرایند ضمن افزایش شوق و انگیزش، کارکنان می توانند از مهارتشان برای رسیدن به اهداف استفاده کنند.
۲-۹) استراتژی های توانمندسازی
وظیفه رهبران سازمان فراهم ساختن تسهیلاتی جهت پیاده سازی استراتژی توانمند سازی است . این استراتژی ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم موجب تغییر نگرش و رفتار کارکنان می شوند و زمینه را برای تـربیت نیروی متخصص و توانمند مهیا می سازند . با توجه به هدف و فلسفه وجودی سازمانها، ویژگیهای سازمان و کارکنان و نقشهای آنان می‌توان به پیاده‌ سازی انواع استراتژی ها پرداخت‌.
چادیها و همکاران ( ۲۰۰۴ ) به سه استراتژی مهم در توانمندسازی کارکنان اشاره می کنند:
۱- افزایش آگاهی جمعی از طریق داستانگویی:
هرگاه کارکنان مسئولیت حل مشکلات خود را بر عهده گیرند، مستعد تلاش در جهت بهبود زندگی فردی و سازمانی خود هستند. رویکرد داستانگویی به عنوان عامل ضروری توانمند سازی موجب تقویت تلاشهای مبتنی بر همکاری می شود.
راپاپورت (‌۱۹۹۵‌) بحث می‌کند که “وقتی افراد قصه همکاری خود را کشف و یا خلق می کنند و یا انعـکاس می دهند در حقیقت داستان زنـــدگی خودشان را در سازمان به شیوه های مثبت بیان می‌کنند‌”. پذیرش شرح کارکنان از مشکلات و شناسایی توانایی هایشان از عناصر مهم رویکرد توانمند‌سازی در عمل است . کارکنان از طریق مشارکت در گروه های کوچک به شرح داستان فردی خود در رابطه با وظایفشان و یا تجربیاتشان که در هر ماه برای آنها اتفاق افتاده است می‌پردازند و از این طریق درباره مسائل و مشـــکلات خودشان به تفکر و گفتگو می پردازند.