پان عربیسم
ناسیونالیسم عربی
۳ـ تعریف منافع ملی
‌مفهوم «منافع ملّی» (National interest)دارای تفاسیر متعددی است. همه ما می‌‌دانیم که این مفهوم، مرکّب است از «منافع» که جمع منفعت و به معنای سود است و «ملّی» که منسوب به ملّت است؛ یعنی منفعت‌هایی که مربوط به ملّت است. امّا اینکه تعریف دقیق منافع ملّی چیست، پیشینه تاریخی آن کدام است، انواع آن چیست و اینکه چه کسانی آن را تعیین می کنند و… پرسش هایی هستند که بسیاری از ما، پاسخ روشنی برای آن نداریم. در این بخش، تلاش می کنیم که پاسخی هرچند اجمالی برای این پرسش ها بیابیم.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱ـ۳ـ پیشینه تاریخی
اصطلاح منافع ملّی، اول بار در اروپا مطرح شد و از آنجا به نقاط دیگر جهان راه یافت. بدیهی است که پیدایش این اصطلاح در اروپا با تحولاتی که ابتدا در این منطقه از جهان آغاز شده بود، مرتبط است و به ویژگی قومی یا منطقه‌ای آنجا مربوط نیست؛ بلکه تنها به زمینه تاریخی این بخش از دنیا مرتبط است. پیدایش این مفهوم با سه تحوّل مهم، در تاریخ سیاسی و اجتماعی اروپا همراه بوده است؛ ۱ . ایجاد حکومت های متمرکز و مطْلقه پادشاهی ۲ . پیدایش اصل حاکمیت ملّی‌ها ۳ . ظهور دولت به مثابه یک نهاد مستقل از افراد و نماینده کلّ جامعه و نه نماینده افراد و طبقات خاص. هر سه تحوّل مذکور، خود از انقراض روابط فئودالی و پیدایش روابط و دولت‌های سرمایه‌داری، نشأت گرفته است.
روابط سرمایه‌داری در اروپا از قرن پانزدهم میلادی شکل گرفت و در قرن هفدهم و هجدهم اوج گرفته، زمینه انقلاب صنعتی را فراهم کرد. پیدایش مفهوم ملّت، محصول رشد روابط سرمایه‌داری است. قبل از رشد این روابط، بزرگ‌ترین واحد اجتماعی، «قوم» بود.
عامل دیگری که غیر از رشد ملّت و در کنار آن، در پیدایش مفهوم منافع ملّی نقش اساسی داشت، ظاهر شدن «دولت» به مثابه یک نهاد مستقل از «افراد» و نماینده «کلّ جامعه» بود. در اروپای قرون وسطی، مفهوم دولت از مفهوم خاندان و مالکیت، جدا نبود. با تحولی که همزمان با رشد و گسترش تجارت و در نتیجه، زوال اقتصاد فئودالی پیش آمد، ابتدا دولت های متمرکز و مطلقه پادشاهی به وجود آمدند. پادشاهان، خود را نماینده کلّ جامعه معرفی می‌کردند و در برابر فئودال ها (که با تکیه بر قانون عرف، موانع مشروعیت خاندان بودند) قد علم کردند. آنها اعمال خود را با تکیه بر اصطلاح «مصلحت دولت» توجیه می‌کردند. معنای این تعبیر، این است که دولت می‌تواند برای خدمت به منافع همگان، قانون عرفی را زیر پا بگذارد.
انقلاب های قرن هفدهم و هجدهم، ضربه سنگینی به این نظام سلطنتی وارد کرد و این نظام، جایش را به نظام نوینی داد که در آن، شاه، مقام نمایندگی کلّ اجتماع را از دست داد و از این پس، اعضای پارلمان، نماینده کل اجتماع شدند.
بدین ترتیب، قرون هجدهم و نوزدهم در اروپا و امریکا و قرن بیستم در سایر نقاط جهان، دوران شکل‌گیری مفهوم ملّیت و منافع ملّی است (روشندل، ۱۳۷۴، ص۳۳).
۲ـ۳ـ تعریف منافع ملّی
برای منافع ملی، تعریف های گوناگونی بیان شده است. یکی از دلایل این گوناگونی اختلاف در شیوه نگرش، به مضمون و محتوای منافع ملّی است. اندیشمندان در تبیین اینکه چه مسائل و ارزش‌هایی را باید در شمار منافع ملّی یک کشور به حساب آورد، اتفاق نظر ندارند. آنها دو نقطه شروع متفاوت را برای تعریف خود برگزیده اند.
یک دسته کوشیده اند با تحلیل منطقی و استدلال عقلی، مشخص کنند که: ارزش های اساسی و پایداری که هر کشور درصدد تحقق آن است، چیست؟ یا چه باید باشد؟ آنها این پرسش را مطرح می کنند که مهم‌ترین مصلحتی که تمام کشورها در پی آن هستند و آن را بیشتر از هرچیز دیگر اولویت می دهند، چیست؟ و خود پاسخ می‌دهند که بی‌شک آن چیز، «بقای کشور» است. پیش از هرچیز، یک کشور باید وجود داشته باشد تا بتواند هر ارزش دیگری را حفظ کند. اگر خودش نباشد، تلاش برای حفظ منافع و مصالح، معنا ندارد. این دسته از اندیشمندان، سایر ارزش‌های اساسی منافع ملّی، همچون استقلال سیاسی، تمامیت ارضی و هویت فرهنگی را متولّد از این ارزش پایه‌ای می‌دانند.
دسته دیگری از متفکران ساحت سیاست، عقیده دارند که برای یافتن اموری که منافع ملّی را تشکیل می‌دهند نباید به این کلیّات بدیهی (بقای کشور) بسنده کرد. اینکه بگوییم منافع ملّی هر کشور در درجه اوّل، بقای هر کشور است، چیز زیادی را بیان نمی‌کند. آنها عقیده دارند که تنها با مشاهده عملکردهای مشخص یک کشور در زمانی نسبتا طولانی، می توان مضمون عینی منافع آن کشور را معین کرد.
با وجود این دو دیدگاه متفاوت، منافع ملّی را می توان چنین تعریف کرد: «هدف‌های عام و ماندگاری که یک ملّت برای دستیابی به آنها تلاش می‌کند». طبق این تعریف، منافع ملّی، مفهوم وسیعی است که تنها به معنای حفظ استقلال ملّی و تمامیّت ارضی نیست و ممکن است حیطه وسیعی که شامل دستیابی به انرژی، منابع مواد خام، فنّاوری جدید، توسعه اقتصادی، منطقه نفوذ و دفاع از اتباع خود در خارج از مرزها و… را نیز در خود، جای دهد (روشندل، ۱۳۷۴، ص۳۸).
۳ـ۳ـ ابعاد داخلی و خارجی منافع ملّی
مفهوم منافع ملّی غالبا با سیاست خارجی در ارتباط است. با وجود این، با سیاست داخلی نیز بی ارتباط نیست. مثلاً وقتی گفته می شود منافع ملّی ما ایجاب می‌کند که به فنّاوری هسته‌ای دست بیابیم، در واقع به بُعد داخلی منافع ملّی اشاره شده است. البته در حوزه سیاست داخلی، بیشتر اصطلاحاتی همانند: منافع عمومی، مصلحت کشور، منافع جامعه و… به کار می‌روند؛ اما ذکر این نکته شایان توجه است که هر دو بعد خارجی و داخلی منافع ملّی با هم پیوند نزدیک دارند.
بسیاری از عناصر بقای کشور و دفاع از استقلال و تمامیت ارضی، به عناصر «سیاست داخلی» مربوط است. مثلاً تقویت نیروی دفاعی کشور، ممکن است با توسعه امکانات رفاهی مردم تعارض داشته باشد و هنگامی که دولت از یک سو، بنیه دفاعی کشور را از حیث تجهیزات نظامی تقویت می‌کند، از سوی دیگر، با کاهش بودجه رفاهی، موجب رشد نارضایتی مردم و تضعیف روحیه ملّی بشود. به هر حال، پیوند این دو، به قدری است که تغییر در هر طرف، دگرگونی در طرف دیگر را به دنبال دارد؛ از این رو در برنامه‌ریزی ما تعادل میان این دو بُعد منافع ملّی، ضروری است.
۴ـ۳ـ انواع منافع ملّی
با توجه به تعریف وسیعی که از منافع ملّی بیان کردیم، طیف زیادی از امور اجتماعی را می توان در زمره منافع ملّی برشمرد. بی شک بررسی همه آن امور، از حوصله این نوشتار بیرون است؛ از این رو تلاش می کنیم تا برخی از مهم ترین آنها را مورد بررسی قرار دهیم.
۱ـ وحدت ملّی: وحدت ملّی عبارت است از: «چگونگی واکنش مردم در باب دفاع از منافع عمومی و مصالح کشور». در واقع، اتحاد، یکپارچگی و وحدت کلمه آحاد یک کشور در دفاع از منافع عمومی، وحدت ملّی یک کشور به شمار می‌آید. این روحیّه در کشورهای مختلف و حتّی در یک کشور در مقاطع گوناگون تاریخی، متفاوت است. وحدت ملّی به احساس همبستگی شهروندان کشور با نظام سیاسی جامعه، دولت و دستگاه حاکم، متّکی است و بخشی از فرهنگ سیاسی جامعه محسوب می‌شود.
به عبارت روشن‌تری می‌توان این گونه بیان داشت که هرچه انسجام قومی، دینی، اجتماعی و سیاسی یک کشور بیشتر باشد، احساس وحدت ملّی در میان مردم آن کشور نیز قوی‌تر است. در کشورهایی که اختلافات قومی، دینی و اجتماعی زیاد است یا رنگ غلیظ سیاسی گرفته‌اند، میزان وحدت ملّی ضعیف‌تر است. وحدت ملّی از جمله منافع مهم ملّی است که هر ملّتی برای بقا و حیات خود یا دستیابی به اهداف دیگر خود، سخت به آن نیازمند است؛ زیرا جامعه متشتّت و پراکنده و جامعه‌ای که در آن هر کسی به دنبال منافع قومی، سیاسی و نژادی خود باشد و در آن منافع عموم ملّت، پاس داشته نشود، به ناچار از هم فروپاشیده خواهد شد.
نکته جالب توجه این است که: گذشته تاریخی یک کشور و فرهنگ ملّی و مذهبی یک سرزمین در تقویت احساس وحدت ملّی نقشی اساسی دارد. مثلاً، گذشته تاریخی ایران و فرهنگ اسلامی و ملّی آن، که اشعار سعدی، حافظ، فردوسی، مولوی و… جلوه‌ای از آن است، در احساس وحدت ملّی مردم ایران سهم مهمّی دارد و در این میان، آموزه‌های دینی، کلیدی‌ترند. در قرآن و سخنان پیشوایان دینی، بر وحدت ملّی جامعه اسلامی تأکید بسیار شده است. قرآن در بیان علت لزوم وحدت ملّی می‌فرماید: «با یکدیگر نزاع نکنید که ناتوان می‌شوید و شوکتتان را از دست می‌دهید.» جامعه اسلامی باید قدرتمند و با‌شوکت باشد تا بیگانگان امکان دست‌اندازی به آن را نداشته باشند.
۲ـ امنیت ملّی: امنیّت ملّی، یکی دیگر از انواع منافع ملّی است که هر کشوری بدان نیازمند است. امنیّت ملّی، هرچند خود از منافع ملّی است اما در عین حال، حافظ منافع ملّی دیگر است. برای این مفهوم، تعریف‌های گوناگونی ذکر شده است. برخی آن را به معنای نبود تهدید نظامی گرفته‌اند. برخی بر محافظت از کشور در برابر حمله نظامی یا اقدامات واژگون سازی از خارج، تأکید می‌کنند. شاید تعریف کلاسیک از مفهوم امنیت، همه تعاریف قدیمی دیگر را در خود گنجانیده باشد. طبق این تعریف، امنیّت عبارت است از: «توانایی کشور در دفع تهدیدهای خارجی، علیه حیات سیاسی یا منافع ملی خود.»
در این تعریف‌ها بر جنبه نظامی امنیّت، تأکید شده است. اما با توجه به دگرگونی‌های بسیار زیاد در قرن اخیر، در زمینه روابط بین‌الملل، در تعریف امنیّت نیز نگرش‌های تازه‌ای ظهور یافته است. امروزه وقتی از امنیّت ملّی، سخن گفته می‌شود، منظور این است: «دستیابی به شرایطی که به یک کشور، امکان می‌دهد از تهدیدهای بالقوّه یا بالفعل خارجی و نفوذ سیاسی و اقتصادی بیگانه در امان باشد.»
بنابراین تعریف، توانایی توسعه اقتصادی، ثبات سیاسی، امنیّت داخلی، ایجاد زندگی مرفّه برای مردم و… از جمله عناصر تشکیل‌دهنده امنیت ملّی خواهند بود. در آموزه‌های آسمانی دین اسلام، امنیّت، از عناصر محوری است؛ امنیّت همه جانبه‌ای که زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم کند؛ از این رو در قرآن، به مسلمانان دستور داده شده که به منظور ایجاد امنیّت در جامعه اسلامی در مقابل دشمنان، «تجهیزات نظامی»، تدارک ببینند.
قرآن می‌فرماید: «و شما (ای مؤمنان!) در مقام مبارزه با کافران، خود را مهیا کنید و تا آن حد که بتوانید از آذوقه و تسلیحات و آلات جنگی و اسب‌های سواری، برای تهدید دشمنان خدا و دشمنان خودتان کاملاً فراهم سازید.»
اسلام به زمامداران دستور می دهد، امنیت جامعه را استوار سازند تا در سایه آن، همه انسان ها بتوانند به دور از هرگونه ناامنی و تشویش، به منافع و مصالح مادی و معنوی خود دست یابند. حضرت علی(ع) هدف از مبارزه با کفّار و منافقان را استوار ساختن امنیّت مناطق مسکونی، احساس ایمنی مردم مظلوم و اجرای قوانین الهی می‌داند.
۳ـ قدرت ملّی: یکی دیگر از منافع مهم ملّی، قدرت ملّی است. منظور ما از قدرت ملّی، مجموعه توانایی‌هایی است که به یک کشور امکان می‌دهد اهداف ملّی خود را در مناسبات بین‌المللی پیش ببرد. بی شک، کشوری که از قدرت ملّی بالایی برخوردار باشد، به آسانی می‌تواند علاوه بر حیات و بقای خویش، منافع ملّی دیگر را نیز حفظ نماید. امّا به راستی سرچشمه قدرت ملّی چیست؟ چه چیزهایی قدرت ملّی یک کشور را به وجود آورده و تقویت می کنند؟ در باب این سؤال، بحث های زیادی مطرح شده است. برخی از نظریه پردازان، بر نقش عوامل ذیل تأکید دارند: ۱ـ موقعیت جغرافیایی، ۲ ـ جمعیت، ۳ـ ظرفیت صنعتی، ۴ـ منابع طبیعی، ۵ ـ خصوصیات ملّی، ۶ـ روحیه ملّی، ۷ـ آمادگی نظامی.
نقش تعالیم دینی نیز بسیار حائز اهمیت است. مثلاً در اسلام به جهادگران و رزمندگان گفته می شود که: چه بکشند و چه کشته شوند، پیروزند؛ زیرا در صورت اوّل، پیروزی ظاهری نصیب آنها شده و در صورت دوم، به بهشت خداوند وارد می شوند. این آموزه در تقویت قدرت ملّی تأثیر زیادی دارد (چراغی، ۱۳۸۳، ص۳۶).
۵ـ۳ـ عوامل تهدید‌کننده منافع ملّی
عوامل تهدید‌کننده منافع ملّی را در یک نگاه کلّی می‌توان به عوامل داخلی و خارجی تقسیم کرد. عامل داخلی تهدید کننده عبارت است از: «عدم هماهنگی و تعادل میان سه جنبه نظامی، سیاسی و اقتصادی منافع ملّی». تعادل این سه بُعد، همواره ظریف و حسّاس است. هدف‌های سیاست خارجی هر کشور باید با منابع اقتصادی آن کشور، تناسب داشته باشد. در غیر این صورت، بار سنگینی بر اقتصاد کشور تحمیل می‌شود که می‌تواند منافع ملّی دیگری را نیز به خطر بیندازد. همچنین هدف‌های نظامی کشور نیز باید با بُنیه اقتصادی هماهنگ باشد (چراغی، ۱۳۸۳، ص۳۸).
۶ـ۳ـ مدل مفهومی تأمین منافع ملی
پس از تبیین چارچوب مفهومی، مفاهیم نظری و توصیف چیستی و چگونگی منافع ملی، اکنون باید بتوانیم نمایی از چگونگی تأثیرگذاری اسلام و ناسیونالیسم بر منافع ملی را ترسیم نماییم و شاخص‌های تأمین منافع ملی را در نسبت با این دو بررسی نماییم. از آنجا که این پژوهش بر «روی داده‌ها» متمرکز است صحنه‌ها و بحران‌های منجر به حفظ یا از دست رفتن منافع ملی روشن و قابل قضاوت است. آنچه بر سر منافع ملی ایران از انقلاب مشروطه (۱۲۸۵) تا ۱۳۲۰ آمده است را در قالب الگوی غلبه ناسیونالیسم بر اسلام و نسبت آن با منافع ملی، تأثیر ناسیونالیسم بر منافع ملی از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ را در قالب الگوی تفکیک اسلام و ناسیونالیسم و تأثیر اسلام بر منافع ملی را در قالب الگوی سازگاری اسلام و ناسیونالیسم از ۱۳۵۷ تاکنون بررسی خواهیم نمود. الگوی غلبه اسلام بر ناسیونالیسم در ایران وجود نداشته است و از صدر انقلاب اسلامی تاکنون هر روز سهم ناسیونالیسم جایگاه بهتری را پیدا نموده است و الگوهای انتقادی اسلام و ناسیونالیسم نسبت به دیگری نیز به دلیل انتزاعی بودن و عدم قابلیت سنجش تأثیر آن بر منافع ملی، در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفت. در هر الگو یکی از دو اندیشه در حاکمیت بوده است. لذا این الگوها صرفاً‌ در خلاء یا اندیشه یا انتزاع با هم تقابل یا تعامل نداشته‌اند. در هر برهه‌ای از تاریخ یکی از آنان ایدئولوژی‌ حاکمیت مستقر بوده سپس روابط خود با دیگری را تعریف نموده است. دیگری نیز تلاش نموده است بر قدرتی که در دست ایدئولوژی دیگر بوده تأثیرگذار باشد. بنابراین می‌توان رابطه اسلام یا ناسیونالیسم را هنگامی که در قدرت بوده است با منافع ملی در قالب ۱۲ شاخص سنجید. این شاخص ها که در بخش تعریف مفاهیم آورده شدند عبارتند از: ۱ـ اقتدار ملی ۲ـ حفظ تمامیت ارضی ۳ـ غرور ملی (پرستیژ) ۴ـ نفوذ و قدرت منطقه‌ای ۵ـ استقلال سیاسی ۶ـ قدرت بسیج‌گری ۷ـ ایدئولوژی ۸ـ گفتمان‌سازی ۹ـ توسعه ۱۰ـ انطباق و سازگاری هویتی ۱۱ـ وحدت ملی ۱۲ـ قدرت ملت‌سازی.
مدل تأثیرگذاری اسلام و ناسیونالیسم بر منافع ملی:
حاکمیت اسلام
حاکمیت ناسیونالیسم
سازگاری تقابل تفکیک
منافع ملی
الگوهای تعاملی اسلام و ناسیونالیسم:
۱ـ الگوی تفکیک ۲ـ الگوی سازگاری ۳ـ الگوی غلبه ناسیونالیسم
۴ـ جامعه‌شناسی معرفت
اسلام ناسیونالیسم
اسلام
ناسیونالیسم
اسلام
ناسیونالیسم
در بخش تجزیه و تحلیل این پژوهش از رهیافت جامعه‌شناسی معرفت نیز استفاده می‌شود. علت اصلی این امر به دلایلی همچون تأثیر معرفت غیر بر روشنفکران ناسیونالیسم و تأثیر تعیّن‌های محیطی بر اندیشه اسلام یا ناسیونالیسم است. جامعه‌شناسی معرفت به بحث درباره این موضوع می‌پردازد که آیا مشارکت انسان در حیات اجتماعی تأثیری بر معرفت و اندیشه و فرهنگ او دارد یا خیر؟ اگر دارد این تأثیر از چه نوعی است؟ مشغله اساسی جامعه‌شناسان معرفت این بوده است که نشان دهند چگونه مجموعه‌های تخصصی اندیشه و معرفت نظیر نظام‌های زیبایی شناختی، اخلاقی، فلسفی، عقاید مذهبی و اصول سیاسی از زمینه‌های فرهنگی ـ اجتماعی که در آن پرورده می‌شوند متأثر می‌شوند (وکلی، ۱۳۷۶، ص۱۲). مدل جامعه‌شناسی معرفت برای ارائه الگویی که بتواند جنبه‌‌های تاریخ‌گرایانه،‌ فرهنگی و معرفتی را تجمیع نماید مناسب است. بر اساس جامعه‌شناسی معرفت نمی‌توان مدل دیگری از جوامع غیر را حاکم نمود چرا که جامعه‌شناسی معرفت بر این اعتقاد است که کل اندیشه‌ اجتماعی، یعنی تمامی انواع اندیشه خارج از قلمرو علوم دقیقه، با یک موقعیت اجتماعی خاص نسبت دارد یا از منظر خاص رنگ پذیرفته یا در انطباق با منافع اجتماعی معینی تنظیم شده است و محصول یک جهان‌بینی خاص و محدود است (موکلی، ۱۳۷۶، ص۲۸). در این پژوهش معرفت‌های هفت‌گانه از نظر شلر با محیط فرهنگی ـ اجتماعی ایران و در نسبت با دو اندیشه اسلام و ناسیونالیسم بررسی خواهد شد: ۱ـ معرفت اسطوره‌ای و افسانه؛ ۲ـ معرفت زبان محلی طبیعی؛ ۳ـ معرفت‌ الهی؛ ۴ـ معرفت عرفانی؛ ۵ـ معرفت فلسفی متافیزیکی؛ ۶ـ معرفت اثباتی؛ ۷ـ معرفت فنی (تکنولوژیک) و میزان سنخیت هر یک از دو اندیشه مذکور با معرفت‌های ذکر شده را تحلیل خواهیم نمود.
فصل سوم:
سازگاری اسلام و ناسیونالیسم در ایران
فصل سوم: سازگاری اسلام و ناسیونالیسم در ایران
سازگاری اسلام و ناسیونالیسم در ایران
چه خاستگاه ظهور ناسیونالیسم در ایران را به شکل‌گیری دولت ملی صفویه ارجاع دهیم (جهانگیری، ۱۳۷۷، ص۷) و چه آن را به جنگ‌های ایران و روس و جنبش تنباکو نسبت دهیم (قنبری، ۱۳۸۰، ص۲۳) اسلام پابه‌پای ناسیونالیسم در همه‌ حرکت‌های جریان‌ساز ایران به صورت تقابل یا تعامل حضور داشته است و نکته اساسی در این تعامل یا تقابل، استقلال روحانیت و حوزه‌های علمیه از قدرت بوده است. پیش‌تر آورده شد که تقابل اسلام و ناسیونالیسم در زمانی پررنگ می‌شد که میل به حکومت در آنها تجلی می‌یافت اما بزنگاه‌هایی مانند حکومت صفویه نشان می‌دهد که استقلال روحانیت در آنجا نیز مشهود است و علی‌رغم جوهره دینی حکومت صفوی، روحانیت به صورت مستقل از حکومت وقت در مقابل عثمانی حمایت می‌کردند. در جنگ‌های ایران و روس علی‌رغم جدایی دین از دولت و عدم شکل‌گیری جدی ناسیونالیسم مدرن، علمای شیعه مسئله جهاد را طرح و احکام فقهی آن را صادر می کند. اما فتواهای مذکور به دلیل عدم ملت‌سازی صحیح نتوانست اقوام دیگر ایران مانند عرب‌ها، لرها و بلوچ‌ها را در جنگ‌های مذکور همراه آذری‌ها نماید و علی‌رغم فتوای علما به دلیل عدم احساس تعلق مردم به حاکمیت نتیجه جنگ‌های مذکور آن شد که تاریخ تلخ ایرانیان را به تصویر کشید. در واقعه تنباکو، علی‌رغم دوری علمای از قدرت، فتوای میرزای شیرازی در چارچوب ملی صادر شد و آن حکم، اولین تقابل اسلام و ناسیونالیسم در ایران محسوب می‌شود که علمای ضمن به رسمیت شناختن ملت، دستورات دولت‌ ملی را به رسمیت نشناختند و نهایتاً قدرت اجتماعی اسلام بر قدرت سیاسی حاکمیت غلبه کرد و قرارداد تنباکو لغو شد.
در کشاکش انقلاب مشروطه، این تعامل و تقابل بیشتر خودنمایی می‌کند، چرا که اولین جرقه‌های واگرایی دینی در بین روشنفکران مشهود می‌شود. اما حرکت‌های اسلامی در دوره معاصر تا انقلاب اسلامی قدری متفاوت از فردای انقلاب اسلامی است؛ چرا که در حاکمیت اسلام سیاسی می‌توان قضاوت بهتری از نحوه تعامل قدرت غلبه‌ یافته‌ اسلام با ناسیونالیسم به دست آورد. واقعیت امروز ایران این است که وقتی اسلام به ایجاد حکومت می‌اندیشد، لاجرم مجبور به پذیرش بخشی از عناصر تشکیل‌دهنده ناسیونالیسم است و معنادهی به عناصر اصلی و قابل هضم ناسیونالیسم، بخشی از هنر سازگارکردن مؤلفه‌های اسلامی و ملی است. فرض ما در این پژوهش این بود که اسلام توانسته است جنبه‌های مثبت ناسیونالیسم ایرانی را در راستای هویت ملی و انسجام ملی به کار بگیرد و ضمن توجه به مؤلفه‌های ملی ایرانیان از اصول لایتغیر اسلامی نیز غفلت نکرده است. در طول دوران معاصر هیچ موقع اسلام و ناسیونالیسم مانند امروز در ایران به هم‌افزایی و ظرفیت‌سازی نپرداخته‌اند که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
آنچه در بدو نگاه به اسلام و ناسیونالیسم به ذهن می‌رسد، ناسازگاری این دو است و برخی افراد با قیچی کردن قبل و بعد جمله معروف امام خمینی مبنی بر «اساس بدبختی‌ ما از ملی‌گرایی است» تلاش نمودند تا ایران واسلام و ملت و امت را دو مقوله متمایز و متناظر معرفی کنند و امام خمینی به عنوان بنیان‌ گذار جمهوری اسلامی ایران را فردی ضدملیت و ملی‌گرایی معرفی نمایند. ناسیونالیسم دارای دو بعد منفی و مثبت است. بعد منفی آن احساس برتری از خاستگاه نژاد، خون، جغرافیا و تاریخ نسبت به ملت‌های دیگر است. امام خمینی با این ناسیونالیسم به شدت مخالف است و آن را مغایر صریح ملاک‌های تقدم در اسلام می‌داند. اما حقیقت این است که ایشان جنبه‌های مثبت ناسیونالیسم همچون عبور از قوم‌گرایی، هویت و انسجام ملی و دفاع از ملت ایران را امری واجب می‌داند و ملت بخشی از گفتمان اساسی ایشان در توصیف مردم مسلمان ایران است؛ به همین دلیل باید گفت که مذهب در رشد و معنادهی به ناسیونالیسم در ایران معاصر بسیار مؤثر بوده است و استقلال روحانیت موجب عدم هضم‌شدگی آن در ناسیونالیسم از یک سو و اصلاح جنبه‌های منفی ناسیونالیسم از سوی دیگر شده است؛ بنابراین پیوند بین اسلام و ناسیونالیسم در ایران را باید تا حدود زیادی به استقلال و فعال بودن روحانیت مربوط دانست (قنبری، ۱۳۸۰، ص۷۵).
۱ـ مدل‌های ایجاد سازگاری اسلام و ناسیونالیسم در ایران
دقت در چگونگی تعامل و تعادل بین‌ اسلام و ناسیونالیسم در انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که به صورت طبیعی آورده‌های اسلام و ایران یکدیگر را بازخوانی و متعادل می‌کنند. جمهوری اسلامی و ماهیت حقوقی آن به عنوان شالوده ملت ـ کشور و انقلاب اسلامی و ماهیت حقیقی آن به عنوان مظروف و محتوا این همخوانی و تعادل را به عهده دارند.

ایدئولوژی‌ها و پارادایم‌های حاکم بر اذهان افراد جوامع انسانی، می‌توانند جهت تغییرات نهادی و عملکرد نهادها را متاثر سازند.

نهادگرایی و توسعه

توسعه اقتصادی منوط به این خواهد بود که نهادهای موجود در کشور برای توسعه اقتصادی مناسب هستند یا خیر؟ اگر در جامعه نهادها مشوق تولید باشند، ثروت تولید شده در جامعه بیشتر می‌شود و جامعه رشد می‌کند و ثروت ملل افزایش می‌یابد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نهاد دین

دین حقیقی فراتر از یک نهاد اجتماعی می‌باشد. اگر دین نهادی نخستین و اولیه به حساب آید که دیگر نهادها نسبت به آن نهاد ثانوی و تابع به حساب آیند، نه نهادی مستقل و در عرض آن، در این صورت مجال واسع‌تری برای تاثیرگذاری دین بر نهادهای اجتماعی وجود خواهد داشت، بطوری که دین قادر به ایجاد برخی از نهادها و یا ارزش‌گذاری، الگودهی و سازماندهی نقش و کارکردهای آنها خواهد بود.

فصل سوم:
مروری تاریخی بر وضعیت نهاد داد و ستد بین‌المللی در قبل و بعد از ظهور اسلام
۱- ۳. مقدمه
هدف این فصل مروری تاریخی بر وضعیت نهاد داد و ستد بین‌المللی است. بر مبنای دستگاه نظری انتخابی، تئوری نهادها، این پژوهش بدین نکته توجه داد که وضعیت فعلی نهاد داد و ستد بین‌المللی تحت تاثیر یا به عبارتی تخصصی‌تر وابسته به مسیر تاریخی آن می‌باشد. در چارچوب این دستگاه نظری (نهادگرایی) تاریخ مهم است. نورث این مطلب را چنین بیان می‌کند، اهمیت تاریخ صرفاً به این دلیل نیست که می‌توانیم از گذشته بیاموزیم، بلکه به دلیل آن است که حال و آینده به واسطه‌ی تداوم نهادهای یک جامعه با گذشته پیوند دارد (نورث، همان، ص۱۳). گذشته انتخاب‌های امروز و فردا را شکل می‌دهد و گذشته را فقط در قالب حکایت تحول نهادی می‌توان فهمید (همان). بنابراین این مرور تاریخی تا حدودی می‌تواند گویای چرایی وضعیت فعلی نیز باشد. بدین منظور در این فصل قصد داریم نهاد داد و ستد بین‌المللی را در قبل و بعد از ظهور اسلام، توصیف نماییم. در این فصل قصد نداریم تاثیر متغیر (های) مستقلی را بر متغیر (های) وابسته‌ مورد بررسی قرار دهیم، بلکه صرفاً به بیان چگونگی نهاد داد و ستد بین‌المللی در طول تاریخ خواهیم پرداخت و بیان خواهیم کرد که از زمان های دور تا به امروز روابط تجاری چگونه بوده‌ است و چه مسیری را طی کرده، تا امروز به شکلی که هست، درآمده است. به بیان دیگر بیان خواهیم کرد که تجارت بین چه کشورها یا مناطقی وجود داشته، چه کالاهایی بین آنها داد و ستد می‌شده و وضعیت این نهاد چگونه بوده، آیا مورد توجه بوده و رونق داشته یا دچار رکود بوده است؟
۲- ۳. اهمیت مطالعه تاریخی موضوع از دید نهادگرایی
نکته‌ای که در این فصل مورد توجه قرارمی‌گیرد، اهمیتی است که تاریخ در نظریه‌های اقتصادی نهادگرایی جدید پیدا می‌کند. این از آن جهت است که نهادهایی که امروز، عاملین اقتصادی در تعامل با آن هستند، در گذر تاریخ شکل گرفته و از همین روست که نهادگرایی جدید روند آینده اقتصادی و توسعه جوامع را آینده‌ای با انتخاب‌های نامحدود نمی‌داند و با ارائه مفاهیمی همچون وابستگی به مسیر تلاش دارد تا نشان دهد که بی‌شناخت گذشته‌ی اقتصاد، امکان بهبود عملکرد اقتصادی وجود ندارد (لانگ‌لویز، ۱۹۸۶؛ نورث، ۱۹۹۰؛ جونز، ۱۹۹۵؛ راپاکزینسکی، ۱۹۹۶؛ آروانیتیدیز، ۲۰۰۳). نکته‌ی دیگر آنکه از آنجایی که اقتصادها در شرایط تاریخی متفاوتی بوده‌اند، ماتریس نهادی متفاوتی را نیز ایجاد کرده‌اند و بدیهی است که ماهیت هزینه‌های معاملاتی پرداختن به مبادله نیز متفاوت بوده است از این رو در حال تجربه‌ی نهادهای متفاوتی نیز هستند (نورث، ۱۹۹۰). به عبارت دیگر واگرایی موجود در بین جوامع مختلف، قابلیت تبیین با دستگاه نظری نهادگرایی جدید را خواهد داشت (همان).
تکامل بر روی بقایای گذشته صورت می‌گیرد و از این رو در مکتب نهادگرایی تاریخ مهم است (سن، ۱۹۹۹). در واقع انتخاب‌های نیاکان ما درجه آزادی تصمیم‌گیری را در زمان حال کاهش می‌دهد و گزینه‌های در دسترس را محدود می‌کند (همان). همان‌گونه که فاصله ریل‌های راه‌آهن متاثر از طول محور ارابه‌هایی بود که دو هزار سال پیش از میلاد طراحی شده بودند، ساختارهای اقتصادی امروزی نیز در چارچوب مسیرهایی که امتداد انتخاب‌های گذشتگان بوده‌اند، شکل گرفته‌اند (نورث، ۱۹۹۰). وابستگی به مسیر طی شده به این معنا است که در زمان حاضر شرایط برای ایجاد نهادهای خاصی بسیار سهل‌تر از تاسیس نهادهای هنجارشکن است (نورث، ۱۳۸۴). زمانی که برنامه حکومتی یا سازمانی روی یک مسیر حرکت داده می‌شود،‌ تمایلی جبری برای ادامه یافتن آن انتخاب‌های سیاست‌گذاری شده اولیه به وجود می‌آید (همان). این مسیر ممکن است تغییر کند، اما فشار سیاسی زیادی برای ایجاد آن تغییر لازم است (همان). به علت وجود نهادها و سایه سنگین آنها بر انتخاب، ‌تاریخ مهم است و ناگزیر از مطالعه تاریخی در مورد نهادها برای درک تحول آنها و راز چگونگی توسعه آن هستیم. مکتب نهادگرایان نوین اقتصاد را چیزی جز تاریخ نهادهای اقتصادی نمی‌دانند (مودل و همکاران، ۲۰۰۷). مطالعه و شناخت روند تدریجی تحول نهادها در واقع مطالعه تاریخ بشر است. یعنی برعکس مطالعه تاریخ یعنی مطالعه نهادها (همان). نهادگرایان معتقدند با مطالعه تاریخ می‌توانیم خط اتصال حال و آینده را دریابیم. به نظر آنان گذشته، انتخاب‌های امروز و فردای ما را شکل می‌دهد، لذا مطالعه تاریخ قادر است فهم جدیدی از مسایل را به ما ارائه دهد (نورث، نهادها، تغیرات نهادی و عملکرد اقتصادی، ص۲۰). بطور کلی یکی از بحث‌های بسیار مهمی که نهادگرایان بر آن تاکید دارند، بحث وابستگی نهادی به مسیر طی شده می‌باشد و از این موضع پای تحلیل‌های تاریخی در اقتصاد باز می‌شود. در بحث مذکور، سخن از این است که تغییرات نهادی در اغلب جوامع به آسانی رخ نمی‌دهد به دلیل اینکه نهادهای اجتماعی آن جوامع به مسیر طی شده تاریخی وابستگی دارند.
واحد تحلیل نهادگرایی جدید، نهاد می‌باشد و اینکه نهادها پایه‌ی اطلاعاتی تاریخی و نیز وابستگی به مسیر دارند که در طولانی مدت ویژگی‌های ثابتی را از خود نشان می‌دهند (مودل و همکاران، ۲۰۰۷). لذا گریزی به تاریخ و بررسی نهاد داد و ستد بین‌المللی در طول تاریخ می‌تواند مثمر ثمر باشد. دنبال کردن مسیر این نهاد از آغاز، نهایتاً ما را به وضعیت فعلی این نهاد می‌رساند. بنابراین مطالعه تغییراتی که نهاد داد و ستد بین‌المللی در طول تاریخ به خود دیده است نشان می‌هد که مسیر تاریخی‌ای که این نهاد طی کرده چگونه بوده است. فصل حاضر به بررسی سیر تاریخی نهاد داد و ستد بین‌المللی در دوره‌های قبل و بعد از ظهور اسلام، می‌پردازد و رابطه تجاری که در طول تاریخ بین مناطق مختلف وجود داشته و کالاهایی که بینشان داد و ستد می‌شد، آورده می‌شود.
۳- ۳. نهاد داد و ستد بین‌المللی قبل از ظهور اسلام
تجارت یکی از کهن‌ترین و پرماجراترین فعالیتهای بشری است و کاری بدان اندازه دراز عمر است که نمی‌دانیم از چه زمان آغاز شده است ولی یقیناً این نهاد از نیازهای بشری سرچشمه گرفته است. تردیدی نیست که انسان نخستین، اینگونه که امروز رایج است تجارت نمی‌کرد. بازرگانی حکم ماجراجویی را داشت. بازرگانان جان بر کف می‌گرفتند و از بیابانهای پهناور و از رودخانه‌ها می‌گذشتند، در دریاچه‌ها پارو می‌زدند، از کوه راه ها بالا می‌رفتند، در دریا با طوفانها روبه رو می‌شدند و اغلب خود نیز نمی‌دانستند که سفرشان به کجا خواهد انجامید. همه این زحمات را فقط به این خاطر تحمل می‌کردند که آنچه مورد نیاز دیگران بود به آنها برسانند و در عوض چیزهای اساسی را که مردم کشور خودشان لازم داشتند از آنها بگیرند.
پیشینه‌ تجارت سامان یافته به زمان سومریها^[۹۱](۳۶۰۰ سال قبل از میلاد) که یکی از ملل خاورمیانه به شمار رفته‌اند و پایتخت‌شان بابل بوده، باز می‌گردد (سیمونز، تاریخ تجارت، ص۱۰). هزارها سال پیش از میلاد مسیح، در بین‌النهرین، عربستان جنوبی، مصر، یونان و آسیای صغیر تجارت و سازمان دادن و پیش بردن امور بازرگانی در میان ملتهای آن زمان به وجود آمد (همان، ص۱۲). سومریها و آرامیها تجارت وسیعی با افغانستان، ارمنستان، سوریه، لبنان، ایران و جزیره‌های قبرس و کرت داشتند (همان، ص۱۳). در حدود سال ۸۲۲ پیش از میلاد، فنیقیها در بندرگاه مناسبی در کارتاژ- کرانه شمالی آفریقا و یکی از شهرهای بزرگ بازرگانی روزگار باستان- به تجارت پرداختند. کشتیهای تجاری آنها از مروارید، بردگان سیاه، عاج، رنگ ارغوانی، شیشه، فلزاتی مانند مس و بخور پر می‌شد و از کرانه‌ها به راه می‌افتاد و در مقابل از داخل آفریقا، دانه‌های کهربا و لباس قرمز، عاج و طلا حمل می‌کرد و از جزیره مالت پنبه و از جزیره آلب آهن می‌بردند (همان، ص۳۵). هندوستان سرزمینی است به غایت قدیمی که از ۳۲۵۰ سال قبل از میلاد تمدن درخشانی داشته و فلزات را به خاورمیانه صادر می‌کرده است در حدود ۴۰۰ پیش از میلاد این کشور فولادی تهیه می‌کرد که جنسی عالی داشت و صنعتگران ماهر از آن شمشیرهایی قابل انحناء و گرانبها می‌ساختند؛ برخی از این شمشیرها به وسیله کاروان از دل کوهها می‌گذشت و به چین می‌رفت؛ برخی دیگر از راه لاتانا، به کرانه دریای آزوف^[۹۲]، به روم و در دوره‌های بعد از طریق قسطنطنیه به جنوا و ونیز فرستاده می‌شد (همان، ص۲۳۰). هندیان مقدار نسبتاً کمی از کالاهای بازرگانی غرب را وارد می‌کردند که بیشتر شامل فلزات گرانبها، آلات برنده مثل کارد و چاقو و قیچی، مس، قلع، سرب و جیوه بود؛ صادرات عمده هندوستان ادویه، فلفل، تریاک و پارچه‌های دست بافت بود (همان، ص۲۳۲). هندوستان ناوگان بازرگانی از خود نداشت و کشتیهای عربی را در تجارت خود به کار می‌برد (همان، ص۲۳۴). اسکندریه در سال ۳۳۲ پیش از میلاد مسیح ساخته شد تا خاطره فتح مصر بدست اسکندر کبیر را زنده نگه دارد و مقدونیه را با دره حاصلخیز نیل پیوند دهد؛ هر خیابان اسکندریه پر از انبوه فروشندگان و خریدارانی بود که روی اجناسی مانند شیشه، کتان، شراب، کهربا، قلع، دارو، مروارید، مرجان، ابریشم، فلفل و همه چیزهایی که از سرزمینهای بیشماری وارد می‌شد، معامله می‌‌کردند؛ کشتیهای اسکندریه بین ایتالیا، اسپانیا، ویلز، سوئد، خلیج فارس، سیلان، هند، چین و یونان مدام در رفت و آمد بودند (همان، ص۵۰). اسکندریه قلع و مس از بریتانیا و ابریشم از چین می‌خرید و این ابریشم را به لباسهای ظریف تبدیل می‌کرد (همان، ص۵۳). چین ۱۰۰ سال قبل از میلاد، آهن به مصر و روم صادر می‌کرد (همان، ص۲۲۴). در قرون وسطی^[۹۳]، چین با فلورانس روابط تجارتی داشت (همان، ص۲۲۴). کشتیهای تجارتی چین به کرانه غربی هند رسیده و به خلیج فارس رفته و رهسپار سواحل آمریکا شده، دماغه کومورین را دور زده و حتی وارد دریای سرخ نیز گردیده‌اند (همان، ص۲۲۵). رومیان در درخشانترین روزگار خود ابریشم بسیاری را به بهای گزاف از چین می‌خریدند (همان، ص۲۲۶). بازرگانان چین ابریشم و لاک را به ارمنستان می‌بردند و طلا و نقره روم را باز می‌آوردند (همان، ص۲۲۶). چینی‌ها همچنین با شمال هندوستان نیز تجارت و داد و ستد می‌کردند (همان، ص۲۲۶). چای را صادر می‌کردند (همان، ص۲۲۶).
منطقه جزیره‌العرب به خصوص حجاز، معبر کاروان‌های تجاری بود که دو خط تجاری از میان آن می‌گذشت؛ یکی راه شمالی که از خلیج فارس و دریای عمان آغاز می‌شد و پس از پیمودن بادیه‌الشام و فلسطین به بندر عقبه و بندر غزه می‌رسید؛ راه دیگر راه جنوبی عربستان بود که کشتی‌های هند بار خود را در بندر عمان یا یکی از بنادر جنوب تخلیه می کردند و کاروان‌های تجارتی آن را به موازات ساحل جنوبی به یمن و از آنجا به موازات دریای سرخ، به بندر ایله در خلیج عقبه یا بندر غزه در مدیترانه می‌بردند (حسینی، تاریخچه سیاسی اقتصادی (صدر اسلام)، ص۳۶). در ابتدای کار عربها خود رسم تجارت نمی‌دانستند و تنها یمنی‌ها از این حرفه بهره می‌بردند، ولی عرب‌های حجاز و نجد و تهامه یا از غارت این کاروان‌ها بهره می‌گرفتند و یا به وسیله‌ی صاحبان کاروان به استخدام در آمده و برای حراست از کاروان در برابر سایر عرب‌ها، همراه کاروان می‌آمدند و اجرتی به عنوان حمایت دریافت می‌کردند (همان، ص۳۷). رفته رفته، عربها به ارزش تجارت واقف شدند و افراد زیادی به عنوان عامل تجارت، با سرمایه‌ی یمنی‌ها یا شامی‌ها و احیاناً با سرمایه‌ی یهودی‌های منطقه‌ی مدینه و غیره، به کار تجارت مبادرت می‌کردند و از راه اخذ حق‌العمل، درآمدی برای خود تحصیل می‌نمودند، تا اینکه خود به کار بازرگانی آشنا شدند و استقلال تجاری را دنبال کردند (همان). در این زمینه می‌توان به اقدامات قصی‌بن کلاب جد رسول خدا (ص) اشاره کرد که بنی خزاعه را بر کنار کرد و سیادت عرب را به عهده گرفت، مردم را به کار تجارت تشویق نمود و کار بازرگانی عرب را بهبود بخشید و در زمان هاشم ابن عبد مناف بازرگانی مکیان به اوج خود رسید، به خصوص از این جهت که بین حکام ایران، اختلافات و درگیری‌هایی رخ داد و تجارت عرب در این دوره زبانزد تاریخ نویسان شد (همان). از طرفی چون مکیان، به خصوص قریش، به دلیل مجاورت خانه خدا مورد احترام قبایل بودند، ‌در سفرهای تجاری خود احساس امنیت می‌کردند و به مسافرت‌های زمستانی و تابستانی می‌پرداختند و کالاهای جنوب و منطقه‌ی یمن را در مسافرت زمستانی دریافت کرده و به مکه می‌آوردند و مازاد آن را در سفر تابستانی، به منطقه‌ی فلسطین و شام می‌بردند و از آنجا کالاهای دیگری تهیه کرده و به سوی مکه و سپس یمن می‌آوردند (جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا (ص)، ص۳۱۸؛ ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ص۶۲). تا آن زمان قریش، حیطه‌ی تجارتش از مکه و اطراف آن تجاوز نمی‌کرد و در انتظار مبادله با حجاج می‌نشستند، در نتیجه رونق تجارت آنها چندان قابل توجه نبود. ولی هاشم مردم را تشویق به مسافرت‌های دورتر نمود. ابتدا خود به شام رفت و با قیصر روم پیمان عدم تعرض و آزادی مبادلات بازرگانی امضا کرد و مقرر کرد کاروان‌های تجارتی طرفین با امنیت و آزادی مراوده داشته باشند. پس از هاشم برادرانش عبدالشمس با امیر حبشه و مطلب با امیر یمن و نوفل با شاه ایران پیمان تجارت بستند و در نتیجه رونق تجارت در حد بالایی اوج گرفت و مکه مرکز مهمی برای تجارت از چهار جهت شد (طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۸۰۴؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۳۱۲). پیش از اسلام، به سبب جنگهایی که بین ایران و روم رخ داد، روابط تجاری این دو کشور که به طور عمده از طریق دریا بود، کاستی گرفت و این امر، زمینه مناسبی را پدید آورد تا مردم جزیره‌العرب، به ویژه مکیان نقش واسط تجاری بین دو منطقه مهم اقتصادی را عهده‌دار شوند. تاجران عرب، کالاهای ایرانی را از بندرهای یمن می‌خریدند و در شام می‌فروختند و کالاهای رومی را از شام می‌خریدند و در یمن می‌فروختند. آنان هر سال دو سفر تجاری داشتند: سفر زمستانی به سوی یمن و سفر تابستانی به سوی شام. در قرآن کریم به این دو سفر اشاره شده است^[۹۴] (جواد علی، مفصل‌ فی تاریخ‌العرب قبل از اسلام، ج۴، ص۱۱۳). در زمان عبدالمطلب واقعه‌ی اصحاب فیل رخ داد. پس از شکست مفتضحانه ابرهه، مکه معظمه از موقعیت خاصی برخوردار شد و سطح بازرگانی در آن بالا گرفت (حسینیان مقدم، ۱۳۸۲). همچنین با توجه به مرکزیت مکه برای زیارت حجاج که در ایام حج از تمامی نقاط جزیره‌العرب به آنجا می‌آمدند، از نظر تجارتی محور قرار گرفت (صدر، اقتصاد صدر اسلام، ص۱۶؛ ابراهیم حسن، همان، ج۱، ص۶۱). از طرف دیگر با توجه به اینکه در آن حکومتی از نوع قدرت‌های ایران و روم وجود نداشت، قریش با قدرت و غروری که داشتند، امتیازات تجاری منطقه را به خود اختصاص دادند. منطقه‌ای که تا چندی قبل تنها منبع معیشت مردمش، بیابان‌‌گردی و شبانی و غارت و حمایت از کاروان‌های تجاری و نهایتاً عامل تجار بیگانه بودن، بود بطور مستقل به امر تجارت مبادرت کرد و در اواخر قرن ششم (ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی است)، یکی از مهمترین نقاط تجارت دنیا به حساب می‌آمد (حسینی، همان، ص۳۹).
توصیف چگونگی نهاد داد و ستد بین‌المللی در طول تاریخ، ایجاب می‌کند در مورد جاده معروف ابریشم مطالبی آورده شود و تجارت در این جاده عظیم مورد توجه قرار گیرد.
۱- ۳- ۳. تجارت در جاده ابریشم
جاده ابریشم یکی از قدیمی‌ترین راه های ارتباطی تمدن بشری و شاهراه حیات اقتصادی و فرهنگی در جهان قدیم می‌باشد که از دویست سال قبل از میلاد تا قرن هیجدهم آسیا را به اروپا مربوط ساخته بود و در طول دو هزار سال، رونق خاصی برای کشورهای مسیر آن به ارمغان آورده بود (علاء‌الدین آذری، تاریخ روابط ایران و چین، ص۱۵). از زمان های قدیم و قبل از پارتها، آثاری از روابط تجاری در این جاده، به خصوص در زمان داریوش اول هخامنشی (۵۲۲-۴۸۶ ق. م) و اسکندر مقدونی می‌یابیم وحتی در دوره سلوکیان (۳۱۲-۶۴ ق.م) جاده بزرگ تجارتی شرق و غرب در دست آنان بود (همان). با این حال اولین آثار ظهور این جاده بین‌المللی از دیدگاه تاریخ، در زمان سلطنت مهرداد دوم اشکانی، اشک نهم (۱۲۴-۷۶ ق.م) می‌باشد (همان). مهرداد دوم پادشاه نیرومند پارتی با سلطنت خاقان ووتی (۱۴۰-۸۷ ق.م) در چین، از سلاله هان، معاصر بود. به عبارتی جاده ابریشم در زمان اقتدار سه قدرت بزرگ جهان قدیم،‌ دولت هان^[۹۵] (۲۰۶ ق.م تا ۲۲۰ ب.م) در چین،‌ دولت پارتیان در ایران زمین و روم باستان، قرار داشت (همان، ص۱۷). به دلیل اینکه ابریشم گران قیمت‌ترین کالای جهان بود و در این جاده مورد مبادله قرار می‌گرفت، جغرافیدان و زمین‌شناس آلمانی سده نوزدهم، فردیناند فون ریشتهوفن^[۹۶] را واداشت تا برای مسیر این کاروانها که بدین گونه شرق و غرب را به هم می‌پیوست، اصطلاح تازه‌ای بسازد به نام جاده ابریشم (پیگولوسکایا و دیگران،‌ تاریخ ایران، ص۷۰).
در روزگار حاضر، باز شدن کانال سوئز^[۹۷]، موجب از رونق افتادن اقتصادی جاده ابریشم گردیده است، عدم انجام مطالعات مفید و گسترده در زمینه جاده ابریشم، وجود کانون‌های رقیب در برخی مناطق دیگر دنیا مانند اروپا و آفریقا، فقدان اراده جدی در بین سیاستمداران به منظور احیای این کانون وحدت بین قاره‌ای از عوامل افول جاده ابریشم می‌باشند (مرتضی دهقان، ۱۳۸۰). اهمیت تاریخی این جاده بزرگ در میانه سده پانزدهم میلادی به پایان رسید.
۲- ۳- ۳. جغرافیای جاده ابریشم
این جاده مسیری طولانی را از سیان^[۹۸] در شمال غربی چین تا کناره‌های دریاهای مدیترانه و سیاه طی می‌کرد و بالاترین ویژگی ارتباطی در دنیای قدیم را داشت و واسطه تبادل فرهنگها بین شرق و غرب بود (محمود آبادی، ۱۳۷۶). این جاده، که امپراتوری پهناور چین را به امپراتوری با عظمت روم ملحق می‌کرد، راه های فرعی بسیاری داشت و طول آن بسته به راهی که انتخاب می‌شد، بین ۶۲۰۰ تا ۱۰۰۰۰ کیلومتر، یعنی معادل یک چهارم محیط کره زمین بود (همان). جاده ابریشم از دروازه یشم (کناره دیوار چین) شروع شده و از دو طریق تورفان (راه شمالی) و ختن (راه جنوبی) به کاشغر و از آنجا به فرغانه می‌رسید و در فرغانه کالاها را می‌فروختند و یا با کاروان دیگری از راه سمرقند و بخارا و مرو و یا بلخ و هرات و از آنجا به نیشابور،‌ دامغان، سمنان و ری می‌رفت. از قزوین راه به شعباتی تقسیم می‌شد: برخی به آذربایجان و اران و یا طرابوزان می‌پیوست (ویل دورانت و آریل، تاریخ تمدن، عصر ایمان، ج۴، بخش اول،‌ ‌ص۲۶۷) و بعضی به همدان و از آنجا به بغداد، یا موصل و انطاکیه و یا به کاپادوکیه و سارد (حدود ازمیر امروزی) منتهی می‌گشت (پرویز باستانی پاریزی،‌ سیاست و اقتصاد عصر صفوی، ص۲۰۱).
۳- ۳- ۳. کالاهای مورد مبادله در جاده ابریشم
راه بزرگ ابریشم، قرن‌ها تجارت جهان قدیم را توسعه می‌بخشید و مرتبط می‌ساخت. ابریشم یگانه متاعی نبود که کاروان‌های همیشه در حرکت جاده حمل می‌کردند و آمد و شد هم صرفاً یکطرفه نبود. مجموعه فراورده‌های طبیعی و مصنوع از برنز و چینی تا پشم و کوبالت در تمام سده‌ها، از شرق به غرب و از غرب به شرق صادر می‌شد. سوداگران چینی از آبهای شبه جزیره ماله و یا راه های کاروانروی ترکستان می‌گذشتند و امتعه خویش را به هند و ایران و بین‌النهرین و سرانجام به روم می‌بردند. ابریشم و چای و ظروف چینی، کاغذ، نهال‌های هلو و زردآلو و باروت و ورق‌بازی صادرات عمده چین بود و علوفه، شیشه، بادام‌زمینی، تنباکو و تریاک واردات اصلی چین بودند (ویل دورانت، تاریخ تمدن، قیصر و مسیح، ج۳، ص۸۴۴). مردمان قبایل و شهرنشین‌های دو سوی جاده پیوسته شاهد عبور کاروان‌هایی بودند که کالاهای گرانبهای شرق و غرب را در مسیر طولانی جاده بزرگ حمل می‌کردند. برخی از این کالاها عبارت بودند از: ابریشم از چین، آهن از مرو که به آهن مرغیان (مرکیانا) معروف بود، درخت زردآلو و هلو از چین به ایران، شتر مرغ از تیسفون به چین (زرین کوب، تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، ج۱، ص۵۵-۳۵۴)، کالاهای دیگری هم در مسیر این جاده پر رفت و آمد گزارش شده است نظیر: رنگ ارغوانی، فلزات مختلف، سفال، قالی ایرانی که به روم فرستاده می‌شد. پرندگان گوناگون، برنج، زعفران، قیر معدنی، فولاد و فلز مرغوب ایرانی نیز جزء اشیای مبادله شده بودند. تولیدات معادن شهرهای سر راه نیز پس از استخراج و آماده شدن به دریای بیکران جاده ابریشم سرازیر می‌شد تا بازرگانان چیره‌دست آن را صید نموده و به اقصی نقاط جهان صادر کنند. در این میان مهمترین این تولیدات عبارت بود از: نقره از خراسان،‌ قومس،‌ طبرستان و فارس و کرمان،‌ آهن از خراسان،‌ نفت از فارس و کرمان، مس از عراق،‌ خراسان، آذربایجان و نواحی مجاور خزر،‌ طلا از خراسان، نفت از فارس،‌ قلع و سرب و گوگرد از نواحی دماوند،‌ سنگ لاجورد از آذربایجان و بدخشان،‌ لعل از بدخشان،‌ فیروزه از نیشابور،‌ سنگ مرمر از خراسان و آذربایجان و مومیای از دیگر مناطق (پیگولوسکایا و دیگران،‌ تاریخ ایران، ص۲۴۰ و ۲۴۱).
۴- ۳. نهاد داد و ستد بین‌المللی بعد از ظهور اسلام
مدینه از دیرباز به سبب واقع بودن بر سر راه بازرگانی شمال به جنوب جزیره‌العرب، از نظر تجاری موقعیت مناسبی داشت و مردمش به انواع فعالیت‌های تجاری مشغول بودند (حتی، تاریخ عرب، ج۱، ص۱۴۶). بعد از ظهور اسلام، با ورود مهاجران و توجه و توصیه‌های پیامبر اسلام (ص)، تجارت آن با تحولی روبرو شد. پیامبر اسلام (ص) بعد از ورود خود به مدینه بازاری در آنجا تاسیس کردند که این بازار انواع کالاها را از قبیل خرما، گندم، روغن، کشک و غذاهایی دیگر و همچنین پوست‌های دباغی شده، تیر، نیزه، شمشیر، زیورآلات و انواع چهارپایان داشت (ابن ادریس، ۱۳۸۴ به نقل از عسقلانی). افزون بر آن در بازار مدینه تمام کالاهایی که از خارج وارد می‌شد، از قبیل گندم، روغن زیتون، عسل، اسب و سلاح و برخی وسایل غیر ضروری و تجملی مانند ظروف نقره فروخته می‌شد (ابن ادریس به نقل از طبری و سمهودی و ابن سعد). با توجه به واقع شدن مدینه در کنار راه کاروان‌های مسیر شمال و جنوب، فعالیت تجاری مدینه تنها محدود به تجارت داخلی نبود. تاجران مکه برای خرید خرما به مدینه می‌آمدند (ابن ادریس، ۱۳۸۴ به نقل از طبری). همچنین تاجران شام نیز به مدینه می‌آمدند و با خود روغن زیتون، گندم، جو، انجیر، پارچه، آرد، عسل می‌آوردند (ابن ادریس، ۱۳۸۴ به نقل از کتانی).
مدینه در شمال مکه بود و راه تجارت قریشیان به طرف شام از آنجا می‌گذشت. بنابراین در همان ماه های اول اقامت مسلمانان در مدینه برای رفت و آمد قافله‌های تجارتی مکه مشکلاتی پیدا شد. امنیت تجارت مکه که قرنها برای استقرار آن کوشیده بود به خطر افتاد (صدر، اقتصاد صدر اسلام، ص۱۱۴). تجارت که قبل از بعثت و هجرت مسلمانان در اختیار قریش و سرمایه‌داران مکه بود، در صدر اسلام با مشکل مواجه گشت. صفوان‌بن امیه که از نا امنی مسیر تجاری قریشیان به شام نگران شده بود می‌گفت: «محمد و یارانش ما را از تجارت باز داشته‌اند نمی‌دانیم با آنان چه کنیم. آنان مسیر تجاری ما را اشغال کرده‌اند. نمی‌دانیم از چه راهی برویم و اگر تجارت نکنیم و در مکه بمانیم مجبوریم سرمایه‌هایمان را مصرف کنیم و در این صورت امکان بقا برایمان نیست چون درآمد ما منحصر به تجارت در شام و حبشه است» (ابن اثیر، تاریخ کامل، ج۲، ص۹۷۹؛ ابن اسحاق، سیرت رسول‌اله، ص۶۳۴؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ج۱، ص۵۳۵؛ طبری، همان: ج۳، ص۱۰۰۷؛ واقدی، مغازی، ج۱، ص۱۴).
از جمله محصولاتی که در قرن چهارم هجری، در نواحی مختلف شام تولید و توسط بازرگانان مبادله می‌گردید بدین گونه ثبت گردیده است:
۱-۳. جدول کالاهای مبادله شده در منطقه شام در قرن چهارم هجری

محل تولید

نوع محصول

فلسطین

روغن زیتون، قطین، مویز، خونوب، ملاحم، صابون، فوته

عینون

(۴-۲۲)
حال با توجه به رابطه فوق دو قید بر معادله تحمیل می‌شود:
الف)
با وجود این قید و با داشتن یکی از متغیرها می‎توان متغیر دیگر را به دست آورد:
(۴-۲۳)
در نتیجه تابع مطلوبیت و تابع تولید زیر حاصل می‌شود:
(۴-۲۴)
(۴-۲۵)
نکته‌ای که در این‌جا وجود دارد این است که توابع تولید و مطلوبیت به یکدیگر ارتباط دارند (کشش تولید نسبت به سرمایه و کشش مطلوبیت نهایی)
ب)
در این حالت با جایگزین کردن این دو متغیر از فرمول ، رابطه زیر حاصل می‌شود:
(۴-۲۶)
یا
(۴-۲۷)
با حل این معادله درجه دوم جواب‎های زیر به دست می‌آید:
(۴-۲۸)
واضح است که فقط جواب دوم مورد قبول است، زیرا بین صفر و یک قرار دارد. در نتیجه توابع مورد نظر به صورت زیر می‌شوند:
(۴-۲۹)
(۴-۳۰)
پس تحت فروض و شرایط فوق هر نرخ رشد جمعیت بهینه می‌تواند امکان‌پذیر باشد. البته فرض ضمنی، برابری نرخ بهره با نرخ رشد جمعیت در این‌جا در نظر گرفته شده است که در مقاله دیاموند (۱۹۶۵) به این نکته اشاره شده است.

۴-۴) تحلیل بهینه بودن نرخ رشد جمعیت در قضیه خوش اقبالی

بعد از این‌که ساموئلسون مقاله خود را منتشر نمود، دردورف (۱۹۷۶) یک سال بعد نقطه نظراتی بر روی مقاله ساموئلسون بیان نمود. به طور کلی او شرایط کافی را در مدل ساموئلسون برقرار نمی‌دانست و اظهار داشت در حقیقت جواب او بهینه نیست. به جای این‌که مطلوبیت را حداکثر کند، حداقل می‌کند. دردورف برای نشان دادن این حالت از تابع کاب‌-داگلاس برای تابع تولید و تابع مطلوبیت استفاده کرد، یعنی علاوه بر فروض ساموئلسون، فرض کرد که:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

(۴-۳۱)
(۴-۳۲)
(۴-۳۳)
به طوری که:

در نتیجه می‌توان تابع مطلوبیت را به صورت زیر نوشت:
(۴-۳۴)
حال با توجه به شرایط مرتبه اول، از حداکثر سازی تابع مطلوبیت برای رسیدن به قاعده طلایی می‌توان به معادلات زیر دست یافت:
(۴-۳۵)
(۴-۳۶)
این رابطه نشان دهنده نرخ نهایی جانشینی بین مصرف دو دوره جوانی و پیری است. که بیان می‌کند اگر یک واحد از مصرف دوره جوانی کم شود، واحد به مصرف دوره پیری و در نتیجه مصرف کل اضافه می‌شود.
محدودیت بودجه نیز به صورت زیر است:
(۴-۳۷)
در این رابطه مصرف دوره دوم با نرخ یک تنزیل شده است. که این موضوع، از این حقیقت ناشی می‌شود که مدل، از لحاظ وزن مصرف (مطلوبیت) هیچ تبعیضی بین نسل‌ها قائل نشده است. به عبارت دیگر اگر بخواهیم طبق روش بنتام بیان نماییم نرخ تنزیل برابر با صفر است و وزن نسل‌ها یکی در نظر گرفته شده است.
در نتیجه از حل شرایط مرتبه اول و نیز جایگذاری در محدودیت بودجه خواهیم داشت:
(۴-۳۸)
(۴-۳۹)
جاییکه:
(۴-۴۰)
حال می‌توان تابع مطلوبیت را به صورت تابعی از نرخ رشد جمعیت نوشت:
(۴-۴۱)
با فرض:
(۴-۴۲)
معادله فوق که مطلوبیت قاعده طلایی را به صورت نرخی از رشد جمعیت نشان می‌دهد، جواب صریحی از رشد جمعیت است. حال برای رسیدن به بهینه ساموئلسون و امتحان کردن ویژگی‌های بیشتر این تابع، مجددا نسبت به مشتق گرفته می‌شود:
(۴-۴۳)
(۴-۴۴)
برای رسیدن به نرخ بهینه رشد جمعیت ساموئلسون مشتق مرتبه اول برابر صفر قرار داده می‌شود:
(۴-۴۵)
حال می‌توان این شرط و مشتق مرتبه اول از تابع مطلوبیت را در مشتق مرتبه دوم جایگذاری کرده و به نتیجه زیر رسید:
در (۴-۴۶)
در نتیجه به جای این‌که تابع حداکثر داشته باشد، حداقل دارد.

پ)درجه پذیرش نظام ارزیابی و احساس تعهد نسبت به آن، هم از طرف کارمندان و هم از طرف سرپرستان، به علت شرکت فعال و مستقیم آنان در طرحریزی نظام، قابل افزایش است.
ت)می­توان موضع دفاعی افراد را نسبت به ارزیابی عوض کرد و اختلاف ناشی از ارزیابی­ها را کاهش داد زیرا افراد، براساس رفتار خاص شغلی­شان و نه براساس شخصیت­شان، مورد ارزیابی قرار می­گیرند.
ث)می­توان اطلاعات و بازخورد دقیق و ملموسی را به کارمندان ارائه داد تا ضمن آن، زمینه ­های خاص نارسایی عملکرد مشخص شود و نیازهای آموزشی و فعالیت­های بهسازی افراد طرحریزی گردد.
روش ارزیابی متکی بر رفتار دارای نقاط ضعفی به شرح زیر نیز می­باشد:
الف)مشکل عمده این روش، زمان، کوشش و هزینه­ای است که برای تدوین آن به کار می­رود، به ویژه آن که در یک سازمان برای هر شغل(یا لااقل برای هر مجموعه شغلی)مقیاس­های جداگانه­ ای لازم است.

ب) این روش برای مشاغلی به کار می­روند که عناصر آنها را رفتار فیزیکی قابل مشاهده تشکیل می­دهد. مشاغلی که دارای فعالیت ذهنی بالا هستند، مانند تحقیق و نویسندگی به آسانی از طریق تکنیک­های رفتاری، قابل ارزیابی نیستند.
پ) بعضی مواقع، رتبه دهندگان در تعیین میزان شباهت میان رفتار مشاهده شده و نمونه­های رفتاری خاص منعکس شده در مقیاس­ها، دچار اشکال می­شوند(رفیع­زاده،۱۳۹۲، ۳۱۳).
۸- روش چک لیست
در این روش ارزیابی عملکرد، ارزیاب لیستی از ترجیحات رفتاری استفاده می­ کند و رفتارهای مربوط به کارمند را علامت­گذاری می­ کند. ارزیاب صرفاً لیست را می­خواند و برای هر گزینه بله یا خیر می­ گذارد(دیسنزو و رابینز،۲۰۰۳).
این روش توسط فردی به نام پرابست^[۳۸] ابداع شد و به صورت گزارشی از چگونگی وضع کار ساعتی کارکنان سازمان است که بر اساس سئوالات از پیش تعیین شده ارائه می­ شود و واحد امور پرسنلی این ارزیابی را انجام می­دهد. در این روش پرسشنامه­ای در ارتباط با وظایف پرسنل توسط متخصصان ذی­ربط تنظیم می­ شود و نحوه کار کارکنان براساس هر پرسش مورد ارزیابی قرار می­گیرد. در تنظیم چک لیست سعی می­ شود که ستون­هایی برای ثبت نتیجه ارزیابی لحاظ شود. ارزیابی کننده پس از مقایسه نحوه انجام کار ارزیابی شونده با شرح وظایف او، به پرسش­های چک لیست که معمولاً به صورت بله یا خیر با امتیازات توصیفی است، با علامت گذاشتن پاسخ می­دهد. روش ارزیابی چک لیست دارای محاسن و معایبی است که بطور اختصار به شرح زیر بیان می­ شود:
یکی از محاسن کاربرد سیستم چک­ لیست، برای ارزیابی کار شاغلین، دقت در عمق ماهیت کاری آنهاست که به خوبی با طرح سئوالات مخصوص می ­تواند آشکار گردد. در ضمن چون ارزیاب خود امتیازاتی را برای هر سوال قائل نمی­ شود از این رو نمی­تواند در عمل ارزیابی قصد و غرض شخصی را به طور زیرکانه اعمال نماید. از طرف دیگر چون اثرات ناشی از تعمیم نظرات کلی در ارزیابی شاغلین کاهش می­یابد از این رو شخص ارزیاب موظف است که در اظهار­نظر خویش به عوامل و خصوصیات متعددی توجه نماید و از تناقص­گویی بپرهیزد. اما انتقاداتی که می­توان در مورد کاربرد روش چک لیست بیان نمود، نشان­دهنده آن است که پس از اتمام ارزیابی، تلفیق و ترکیب، تجزیه و تحلیل و امتیاز قائل شدن برای پرسش­های به عمل آمده در مورد شاغلین به خوبی نمی­تواند رفتار و درجه تشریک مساعی آنها را در سازمان ارزیابی نماید. ضمناً می­باید متناسب با هر قسمت تعدادی پرسش تهیه گردد که چنین کاری مستلزم صرف وقت زیاد و استفاده از کارشناسان خبره در امور روانی و اجتماعی و آمارگران ورزیده است.
۹-روش استاندارد کار
استاندارد شغل عبارت است از تعیین نوع و حجم کار در شرایط متعارف و معمولی و با سرعت لازم که در راستای کارایی و اثربخشی باشد. برای این امر می­توان از روش­های کمی یا کیفی استاندارد هر شغل استفاده نمود. ارزیاب در تهیه این روش از کارسنجی و زمان­سنجی و مطالعه کار و شرکت در نحوه ارزیابی استفاده کرده و عملکرد کارکنان با این معیارها سنجیده می­ شود. بدیهی است کارکنان باید از استاندارها آگاهی کامل داشته باشند. در این روش استانداردها یا سطوح مورد انتظار برونداد افراد تنظیم می‌شود و براساس آن هر یک از کارکنان با استانداردهای از قبیل طراحی شده مقایسه می‌شوند. این مجموعه انتظارات و استانداردها عموماً از طریق مذاکره میان ارزیابی کننده و ارزیابی شونده تعیین می‌شود(بایرز و رو، ۲۰۰۸، ۲۲۴).
۱۰- روش توصیفی
در این روش از ارزیاب خواسته می­ شود تا شرحی درباره چگونگی عملکرد فرد بنویسد. بدیهی است که موفقیت ارزیابی از این طریق، به قدرت توصیف و تشریح ارزیاب بستگی پیدا می­ کند. به عبارت دیگر، ارزیاب باید بتواند خوب و روان بنویسد. عدم توانایی ارزیاب در شرح دقیق و روشن عملکرد فرد معمولا اثر سوء در خواننده دارد و از تاًثیر یک ارزیابی مثبت درباره کارمند می­کاهد. برعکس، ارزیابی که از هنر نوشتن برخوردار است، می ­تواند حتی یک کارمند متوسط را خوب جلوه دهد. از آنجا که دست سرپرست در توصیف و تشریح عملکرد کارکنان، باز است و استاندارد خاصی در این رابطه وحود ندارد، ارزیابی کارکنان بر این اساس کار ساده­ای نیست. با وجود این بسیاری از مدیران و صاحبنظران معتقدند که ارزیابی به روش توصیفی، از بهترین روش­های ارزیابی است(سعادت،۱۳۷۵، ۲۳۲). این روش نیازمند آنست که ارزیابی کننده جملاتی را برای توصیف رفتار ارزیابی شونده بیان کند. در این روش بر عکس مقیاس‌های رتبه‌ای، که برای ارزیابی، ساختاری را فراهم می‌آورد، از ساختار خاصی پیروی نمی‌کند و نیازمند آنست که ارزیابی­کننده آموزش­هایی را در خصوص توصیف نقاط قوت و ضعف ارزیابی شونده و بیان پیشنهاداتی برای بهسازی آن ارائه نماید.
۱۱- روش ۳۶۰ درجه
این روش نوعی ارزیابی گروهی است. در این روش فهرستی از شایستگی های مورد نظر تهیه می شود و از تمامی افراد مرتبط مستقیم و غیر مستقیم اعم از: مدیران، زیردستان، مشتریان، همکاران] و خود فرد[ خواسته می‌شود تا پرسشنامه‌های مربوطه در مورد کارمندی که در خصوص آن اطلاعات دارند را تکمیل نمایند. واحد مدیریت منابع انسانی نتایج ارزیابی را به کارمند ارائه می‌کند و کارمند می‌تواند دریابد که تا چه میزان عقیده وی با عقاید سایرین در خصوص عملکردش تفاوت دارد(بایرز و رو ،۲۰۰۸، ۲۲۴). داده ­های عملکرد در فرایند بازخورد ۳۶۰ درجه(همانطور که در نمودار ۲-۲ نشان داده شده است)برای افراد، می ­تواند از طرف مدیر، گزارش­های مستقیم، همکاران(کسانی که می­توانند اعضای تیم و یا همکاران در واحدهای دیگر سازمان باشند)و مشتریان داخلی­شان ارائه شود. دامنه بازخورد می ­تواند افراد ذینفع دیگر از قبیل مشتریان بیرونی، ارباب رجوع یا تامین­کنندگان(و این گاهی اوقات به بازخورد ۵۴۰ درجه معروف است) را در برگیرد. ممکن است از فرایند خودارزیابی به عنوان یک ارائه­دهنده دیگر بازخورد با هدف مقایسه درجات عملکرد استفاده شود.
مدیر
همکاران
مشتریان داخلی
فرد
گزارش­های مستقیم
نمودار۲-۲- مدل بازخورد ۳۶۰درجه(رفیع­زاده،۱۳۹۲، ۳۲۸)
روش ارزیابی بازخورد ۳۶۰ درجه دارای مزایا و معایبی است که بطور اختصار به شرح زیر بیان می­ شود:
مزایا:
الف) ایجاد یک دیدگاه وسیع در مورد این که چگونه افراد توسط دیگران درک می­شوند.
ب) افزایش آگاهی از شایستگی­ها و همچنین ارتباطات افراد.
پ) افزایش آگاهی مدیریت ارشد به نیازهای توسعه­ای افراد.
ت) بازخورد مطمئن به مدیران ارشد درباره عملکرد افراد.
ث) توضیح به کارکنان درباره جنبه­ های کلیدی عملکرد.
ج)کسب دیدگاهی جامع درباره نقاط قوت و ضعف عملکرد فرد/تیم/سازمان.
معایب:
الف) افراد تمایلی به ارائه بازخورد صریح و بی­پرده ندارند.
ب) افراد به هنگام دریافت یا دادن بازخورد دچار استرس می­شوند.
پ) فقدان اقدام بهبود پس از بازخورد.
۱۲- مدیریت بر مبنای هدف^[۳۹](MBO)
مدیریت بر مبنای هدف فلسفه­ای از مدیریت است که سابقۀ آن می ­تواند تا سال ۱۹۵۴ ردیابی شود. هنگام کاربرد مدیریت بر مبنای هدف، افراد باید مراحل زیر را انجام دهند:

1. 1. تعیین و استقرار اهداف و مقاصد با همکاری سرپرستان

1. 1. تنظیم و تبین برنامه ­های عملی

1. 1. مرور و تعدیل رفتار آنها

1. 1. ارزیابی بر مبنای دستیابی به اهداف برنامه­ ریزی شده

موفقیت این برنامه به میزان زیادی بستگی به توانایی کارکنان و مدیران در استقرار اهداف قابل سنجش و اثبات در عملکرد دارد. در شکل ایده­ال، MBO مستلزم آنست که مدیریت سطوح بالاتر اهداف را تعیین و سپس به زیردستان خود اعلام کنند. زیردستان همان فرایند را دنبال می­ کنند تا تمام سطوح کارکنان در سازمان اهداف را استقرار دهند و برنامه ­های اجرایی را تنظیم کنند. نتیجه نهایی تبین روشنی از اهداف در سراسر سازمان است، که به تکمیل اهداف کلی سازمانی منتهی می­ شود. به طور خلاصه، مدیریت بر مبنای هدف فرایندی است که در آن اهداف فردی و برنامه ­های اجرایی طراحی می­ شود تا با اهداف کلی سازمانی که اجرا، بازنگری، و تغییر یافته است جفت و جور شود. افزون بر ممیزی­های غیر رسمی متداول، برنامه ­های مدیریت بر مبنای هدف، ارزشیابی­های رسمی ادواری را نیز دخالت می­دهد. قصد نهایی از این بررسی­ها، مشخص کردن مشکلات پیش ­بینی نشده قبلی و توسعه روش­هایی برای از بین بردن آن­ها است. این بررسی­ها تک به تک می­ شود، اما ممکن است در برگیرنده بحث­های گروهی نیز باشد.(جزنی،۱۳۸۷،۳۱۵).
مشارکت مرئوس در هدفگذاری از جمله مهمترین مزایای مدیریت بر مبنای هدف به شمار می ­آید؛ زیرا از این طریق، مرئوس نیز در نیل به این اهداف سهیم و ذینفع می­گردد. تحقیق نشان داده است کسانی که خود در تعیین اهداف مشارکت دارند، در نیل به آن اهداف بسیار موفق­تر از کسانی هستند که در این امر دخالتی ندارند. در اینجا رئیس و مرئوس در واقع، هر دو اعضای گروهی هستند که به یک منظور، یعنی بهبود عملکرد و نیل به اهداف سازمانی فعالیت می­ کنند. از نقاط قوت این روش می­توان گفت: این روش ارزیابی عملکرد به نتیجه محوری تاکید دارد. به کارکردهای برنامه­ ریزی و کنترل کمک می­ کند. باعث انگیزش کارکنان می­ شود. در خصوص نقاط ضعف این روش نیز می­توان گفت: مدیران وقت زیادی باید صرف آن کنند. حجم کاغذ بازی در سازمان را افزایش می­دهد.
در جدول شماره ۲- ۲- نقاط قوت وضعف­های کاربرد بعضی از روش­های ارزیابی عملکرد براساس معیارهایی مانند قابلیت اجراء، هزینه توسعه بخشیدن، سادگی کاربرد، تعیین حقوق و پاداش­ها، ارتقاء و انتقال، تعیین نیازهای آموزشی و رعایت قوانین و مقررات دولتی بیان شده است.
جدول۲-۲- قوت­ها و ضعف­های کاربرد روش­های مختلف ارزیابی عملکرد(سینگر^[۴۰]،۱۹۹۰)

فسفر:
فسفر در فسفریلاسیون نوری، مسیر پنتوز فسفات و گلیکولیز و یا به عبارت دیگر در چرخه­های متابولیکی که به ATP و NADPH مربوط می­ شود، نقش مهمی دارد. فسفر عضو مهم غشاهای بیولوژیکی (در فسفولیپیدها) و اسیدهای نکلوئیک است. در گیاهانی که دارای کمبود فسفر هستند. تحرک نشاسته به رگبرگ­های آن­ها خسارت وارد می­ کند. در چنین گیاهانی نشاسته به مقدار زیاد در کلروپلاست­ها تجمع می­یابد. وجود فسفر در محیط کشتی که دارای سطح بالای فسفات معدنی است، مانع سنتز بیولوژیکی اتیلن^[۹۲] می­گردد. در محیط کشت دارای آگار، میزان فسفر قابل دسترس به دلیل جذب توسط آگار کاهش می­یابد (ادوین، ۲۰۰۸).
۱-۶-۱-۳- عامل ژلی:
آگار^[۹۳] گران­ترین ترکیب در محیط کشت جامد می­باشد. آگار قابل حل به صورت ژل در می ­آید که قادر به جذب آب می­باشد. نوع آگار مورد استفاده می ­تواند بر روی آزمایش­های کشت بافت تاثیر بگذارد. متخصصین کشت بافت گیاهی اغلب از آگار دیفکو-باکتو با غلظت ۶/۰ تا ۸/۰ درصد استفاده می­ کنند اگر چه سایر انواع آگار (گیبکوفیت آگار، فلوآگار و غیره) نیز مورد استفاده قرار می­گیرند (ادوین، ۲۰۰۸).
۱-۶-۱-۴- ویتامین­ها:
ویتامین­ها دارای وظایف کاتالیزوری در واکنش­های آنزیمی می­باشند. ویتامین­ها دارای اهمیت زیادی در کشت سلولی می­باشند. از جمله ویتامین­های مورد استفاده در کشت بافت می­توان از تیامین (B₁)، کلسیم پانتوتنات یا اسید پانتوتنیک، اسید فولیک (ویتامین M)، ریبوفلاوین (لاکتوفلاوین، ویتامین B₂)، اسید اسکوربیک (ویتامین C)، اسید نیکوتنیک (ویتامین PP، نیاسین)، پیرودوکسین (آدرمین، ویتامین B₆)، بیوتین (ویتامین H)، پاراآمینواسید بنزوئیک، توکوفرول (ویتامین E) و اینوزیتول (میواینوزیتول، مزواینوزیتول) نام برد (ادوین، ۲۰۰۸).
۱-۶-۱-۵- تنظیم کننده­ های رشد گیاهی:
نوع و غلظت تنظیم کننده­ های رشد گیاهی مورد استفاده در کشت­بافت بر حسب کشت سلولی تغییر می­ کند. مواد تنظیم کننده رشد گیاهی را می­توان به پنج گروه اکسین­ها، جیبرلین­ها، سیتوکینین­ها، بازدارنده­های رشد و اتیلن تقسیم ­بندی نمود (کریکوریان، ۱۹۹۵).
اکسین­ها:
اکسین­ها طیف وسیعی از عکس­العمل­های رشد را باعث می­شوند. اکسین­ها معمولا باعث رشد طولی ساقه، تورم بافت­ها، تقسیم سلولی (تشکیل کالوس) و تشکیل ریشه ­های نابجا و ممانعت از تشکیل شاخه­ های نابجا و جانبی می­شوند و غالبا رویان­زایی را تحریک می­ کنند. در غلظت کم اکسین، تشکیل ریشه ­های نابجا، حالت غالب دارد در حالی که در غلظت زیاد اکسین تشکیل ریشه صورت نمی­گیرد و تشکیل کالوس اتفاق می­افتد (بلارمینو و همکاران، ۱۹۹۴).
سیتوکینین­ها:
این گروه شامل سیتوکینین­های طبیعی ۲- ایزوپنتنیل آدنین^[۹۴] (۲ip) و زآتین و سیتوکینین مصنوعی کینتین و بنزیل آمینو پورین^[۹۵] (BAP) هستند. سیتوکینین­های مصنوعی، فعالیت بیولوژیکی بسیار بالا دارند و گران نیستند، لذا کاربرد وسیعی در کشت بافت دارند. سیتوکینین­ها باعث تورم بافت­ها، تحریک نمو جوانه­های جانبی و نابجا و تحریک تقسیم سلولی می­شوند. در کشت بافت گیاهی، نقش سیتوکینین­ها در تحریک نمو جوانه جانبی از طریق کاهش غالبیت انتهایی بسیار با اهمیت است. سیتوکینین­ها در حضور گرما پایدار هستند و ممکن است که قبل از اتوکلاو کردن به محیط کشت اضافه شوند (معینی و کهریزی، ۱۳۸۲).
جیبرلین­ها:
در بین انواع جیبرلین­ها، GA₃ بیشتر از همه مورد استفاده قرار می­گیرد (اسکاتلند^[۹۶] و لنگیل^[۹۷]، ۱۹۹۸) جیبرلین­ها نیز علاوه بر افزایش رشد طولی ساقه­ها، باعث کاهش میزان غده­زایی در سیب­زمینی می­شوند (بابر^[۹۸] و جین^[۹۹]، ۱۹۹۸).
۱-۵-۱- عوامل فیزیکی موثر بر کشت بافت:
عوامل فیزیکی شامل نور (شدت و مدت)، دما، pH، رطوبت، قابلیت دسترسی به آب (اسمولاریته محیط کشت)، میزان اکسیژن قابل دسترسی، میزان گاز کربنیک موجود در فضای کشت و هم­چنین میدان­های الکتریکی، عوامل جوی و فضایی مثل پرتوها، امواج صوتی و الکترومغناطیس (ادوین وهمکاران، ۲۰۰۸). pH مناسب برای رشد و کشت بافت گیاهی معمولا در محدوده ۵٫۵ تا ۶ می­باشد. در pH بالاتر از ۶، ژل سفت و سخت می­ شود (بلارمینو و همکاران، ۱۹۹۴).

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در رابطه با نور باید سه عامل طول روز، شدت نور و ترکیب آن را در نظر گرفت. در رابطه با تاثیر طول روز در کشت درون شیشه ­ای اطلاعات کمی موجود است. معمولا طول روز بین ۱۴ تا ۱۶ ساعت در نظر گرفته شده ولی نور مدوام هم به کار رفته است. البته در موارد بسیار خاص، رشد در تاریکی مداوم هم اتفاق افتاده است. غالبا در کشت بافت از میزان تشعشع پایین استفاده می­ شود (اسکاتلند و لانگیل، ۱۹۹۸).
۱-۶-۱- تاثیر مواد گیاهی بر کشت بافت:
ریزنمونه قطعه­ای از بافت گیاهی است که در محیط کشت قرار می­گیرد. انتخاب ریزنمونه مناسب در کشت بافت گیاهی از اهمیت زیادی برخوردار است. عوامل زیادی در انتخاب ریزنمونه مناسب دخالت دارند.
در کشت میزان موفقیت در ریزنمونه­هایی که از جوانه­های انتهایی گرفته شده بیشتر از جوانه­های جانبی است (سنِویرات­نی^[۱۰۰] و همکاران، ۱۹۹۸). به نظر می­رسد که قدرت رشد جوانه­های انتهایی نسبت به جوانه­های جانبی بیشتر بوده و استفاده از ریزنمونه­های انتهایی در اغلب کشت­ها مناسب­تر است.
سن ریزنمونه در انتخاب ریزنمونه مناسب اهمیت زیادی دارد. بافت­های جوانتر معمولا در محیط درون شیشه ­ای زودتر پاسخ می­ دهند (اسمیت^[۱۰۱] و درو^[۱۰۲]، ۱۹۹۰).
فصلی که ریزنمونه از گیاه جدا می­ شود نیز بر روی پاسخ ریزنمونه به کشت بافت موثر است. به عنوان مثال، جوانه­ ها یا ساقه­های گرفته شده از گیاه در فصل بهار که گیاه در حال رشد است، پاسخ خوب و سریعی به کشت بافت نشان می­ دهند (اسمیت و درو، ۱۹۹۰).
اندازه ریزنمونه نیز تاثیر مهمی در کشت بافت دارد. عموما القا رشد در ریزنمونه­های کوچک­تر نسبت به ریزنمونه­های بزرگ­تر مشکل­تر است. ریزنمونه­های گرفته شده از گیاهان سالم نسبت به گیاهانی که تحت تنش مواد غذایی و آبی بوده یا در معرض عوامل بیماری­زا می­باشند، مفیدتر هستند. هم­چنین نوع گونه گیاهی تاثیر مهمی در پاسخ به کشت بافت گیاهی دارد. معمولا کشت بافت در گیاهان دولپه­ای نسبت به گیاهان تک لپه­ای با موفقیت بیشتری همراه است (موحدی، ۱۳۹۰).
۱-۷-۱- تولید غده^[۱۰۳]:
با توجه به این­که هدف اصلی کاربرد کشت بافت، بهبود تولید سیب­زمینی در سطح مزرعه است، بنابراین کلیه روش­های به کار رفته باید توانایی خود را در شرایط مزرعه به اثبات برسانند. بطور مثال، در روش­های مختلف تکثیر نهایتا به گیاهچه می­رسیم این گیاهچه بایستی بتواند در شرایط مزرعه رشد کرده و نهایتا تولید غده کند. ولی به دلیل این­که گیاهچه در شرایط کنترل شده از نظر نوری و حرارتی رشد کرده، توانایی تحمل نوسانات شرایط محیطی را ندارد و در نتیجه اگر بلافاصله گیاه به شرایط مزرعه منتقل شود، سریعا از بین می­رود، بنابراین نشاء کردن گیاهچه در شرایط مزرعه بدون این که تدریجا با شرایط محیطی سازگاری پیدا کند، بی نتیجه خواهد بود (وانگ و هو، ۱۹۸۵).
در طی چند سال اخیر توجه زیادی به تولید غده در شرایط درون شیشه شده است و تا کنون تحقیقات وسیعی در ابعاد مختلف، جهت رسیدن به شرایط ایده­آل انجام گرفته است.
مزایای تولید غده در شرایط درون شیشه عبارتند از:

• • امکان انتقال مستقیم ریزغده از آزمایشگاه به مزرعه (آکیتا و تاکایاما، ۱۹۹۴).

• • به دلیل این­که غده­ها دارای رکود هستند، ذخیره­سازی و ارسال آن­ها به سهولت انجام می­ شود (وانگ و هو، ۱۹۸۵).

• • تولید غده می ­تواند به مقدار زیاد و بدون در نظر گرفتن فصل خاصی انجام گیرد (باجاج و ساپوری، ۱۹۸۸).

• • در صورتی که غده­ها از گیاهچه­های عاری از بیماری بدست آیند، از نظر قوانین قرنطینه بین ­المللی، ارسال آن­ها با مشکل مواجه نخواهد بود (دادس^[۱۰۴]، ۱۹۸۸).

• • برای ارسال مواد گیاهی به سایر نقاط، اگر مرحله ترانزیت به تاخیر بیافتد، در صورتی که ماده ارسالی غده باشد، در کیفیت رشد بعدی آن افتی ایجاد نخواهد شد (دادس، ۱۹۸۸).

• • جهت حفظ ژرم­پلاسم نیاز به کشت مجدد در محیط کشت جدید نیست (هوسی^[۱۰۵] و استیسی^[۱۰۶]، ۱۹۸۴).

• • سازگاری بیشتر با انواع ماشین­های کشت مکانیزه دارد (هوسی و استیسی، ۱۹۸۴).

بنابراین، با توجه به مزایای ذکر شده، از این روش می­توان جهت حفظ ژرم­پلاسم و انتقال سریع نتایج آزمایشگاهی به مزرعه استفاده نمود.
فصل دوم
مروری بر تحقیقات انجام شده
با توجه به این­که سیب­زمینی دارای تکثیر رویشی می­باشد، بنابراین گیاهان حاصل از تکثیر آن از نظر ژنتیکی با گیاه منشاء خود تفاوتی ندارند. به همین دلیل در کاربرد روش­های کشت­بافت و تکثیر سیب­زمینی بایستی از روش­هایی که تنوع ژنتیکی ایجاد نمی­کند استفاده کرد. یکی از روش­هایی که دارای خصوصیت فوق باشد، روش کشت قلمه­های ساقه و رشد جوانه­های جانبی در محیط کشت مصنوعی (درون شیشه) است. اکثر محققین جهت تکثیر کلون­های سیب­زمینی از این روش استفاده می­ کنند ولی شرایط و نوع استفاده ممکن است در بررسی­های مختلف متفاوت باشد. در ادامه مطلب به بررسی برخی از آن­ها و نتایج حاصله اشاره می­ شود.
لاوارنس^[۱۰۷] و بارکر^[۱۰۸] (۱۹۶۳) از جوانه­های جانبی رویشی که در شرایط تاریکی رشد کرده بود، استفاده کرده و آن­ها را در محیط کشت وایت همراه با ۵/۲ میلی­گرم در لیتر کلسیم پانتوتنات کشت دادند. هدف آن­ها از این آزمایش مطالعه درجه حرارت­های مطلوب، فتوپریود مناسب و غلظت­های مختلف ساکارز بود. نتیجه­ای که در این آزمایش حاصل شد به این صورت اعلام گردید که جهت غده زایی، استفاده از ساکارز در غلظت ۸% و روشنایی متوسط یا تاریکی مناسب­تر است. هم­چنین فتوپریودهای ۸، ۱۶ و ۲۴ ساعت روشنایی برای غده زایی مطلوب نیست.
هارمی^[۱۰۹] و همکاران در سال (۱۹۶۶) بیان کردند که افزودن تنظیم کننده­ های رشد تنها در صورتی نمو ریز­غده­ها را افزایش می­دهد که ساکارز کافی (۸%) تامین باشد.
در آزمایشی که روکا^[۱۱۰] و همکاران (۱۹۷۸) روی تکثیر ارقام سیب­زمینی انجام دادند، تکثیر مواد گیاهی در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول از ساقه گیاهان عاری از عوامل بیماری­زا، قلمه­های تک جوانه برش زده و در محیط کشت پایه MS که با ۳% ساکارز و ۲ میلی­گرم در لیتر کلسیم پانتوتنات و هورمون­های NAA و BAP و GA₃ تکمیل شده بود، کشت دادند. سپس ظروف کشت شده در دمای ۲۴-۲۲ درجه سانتی ­گراد و شدت نور ۱۰۰۰ لوکس و فتوپریود ۱۶ ساعته قرار گرفتند.
در مرحله دوم، از گیاهچه­های حاصل از مرحله قبل، قطعاتی را برش زده و درون فلاسک­های ۱۲۵ میلی­لیتری محتوی ۱۵ میلی­لیتر محیط غذایی کشت شدند. جهت رشد جوانه­های جانبی کشت­ها را روی دستگاه شیکر با ۹۰ دور در دقیقه با فتوپریود و درجه حرارت مشابه مرحله قبل ولی شدت نور ۲۰۰۰ لوکس که توسط لامپ­های فلورسنت ۴۰ وات ایجاد می­شد، قرار دادند. آن­ها از این آزمایش چنین نتیجه گرفتند که استفاده از روش فوق بیشترین ثبات ژنتیکی را در گیاهان حاصل از تکثیر ایجاد می­ کند.
وانگ و هو در سال (۱۹۸۲) آزمایشی با هدف تولید انبوه غده سیب­زمینی به روش درون شیشه انجام دادند. آن­ها جهت تکثیر از مواد گیاهی عاری از ویروس حاصل از کشت مریستم استفاده کردند و برای تولید غده، گیاهچه­های عاری از ویروس را در یک محیط مایع محتوی محیط پایه MS همراه با BAP و ساکارز کشت نمودند. آن­ها در این تحقیق، روی مقادیر مناسب BAP و ساکارز مطالعه می­کردند و به این نتیجه رسیدند که شرایط مطلوب جهت غده زایی انبوه در شرایط درون شیشه استفاده از محیط کشت مایع MS محتوی ۱۰ میلی­گرم در لیتر BAP و ۸% ساکارز است. شرایط مطلوب جهت رشد را نیز دمای ۲۰ درجه سانتی ­گراد و فتوپریود ۸ ساعته با شدت نور ۱۰۰۰ لوکس تعیین کردند. در این تحقیق در مرحله غده زایی از فلاسک­های ۵۰۰ میلی­لیتری محتوی ۲۰۰ میلی­لیتر محیط کشت غده­زایی استفاده شد.
سنگر^[۱۱۱] و دینگرا^[۱۱۲] در سال (۱۹۸۴) جهت تکثیر مواد گیاهی حاصل از کشت مریستم با بهره گرفتن از روش کشت قلمه تک جوانه آزمایشی با هدف بدست آوردن گیاهچه­های زیاد با ساقه و ریشه ­های قوی انجام دادند. در این آزمایش از غلظت­های مختلف NAA در محیط کشت استفاده شد. در پایان چنین نتیجه گیری شد که غلظت ۵/۰ میلی­گرم در لیتر NAA بهترین غلظت جهت رشد ساقه و ریشه قوی گیاهچه­ها است.در این آزمایش گیاهچه­ها در شرایط نوری ۲۰۰۰ لوکس و فتوپریود ۱۶ ساعته و دمای ۲±۲۵-۲۰ درجه سانتی ­گراد قرار گرفته بودند.
هوسی و استیسی (۱۹۸۴) با آزمایشی که بر روی فاکتورهای موثر بر غده­زایی سیب­زمینی در شرایط درون شیشه انجام دادند چنین نتیجه گرفتند که غده­زایی در محیط کشت دارای ۲ میلی­گرم در لیتر BAP و ۶% ساکارز و در فتوپریود ۸ و ۲۴ ساعته انجام می­گیرد. اما اثر تحریک کنندگی BAP در شرایط روز کوتاه بیشتر از روز بلند می­باشد. هم چنین افزودن کلروکلین کلراید^[۱۱۳] (CCC) به تنهایی باعث کاهش غده­زایی نسبت به حالتی که همراه با BAP در محیط کشت باشد می­گردد. ABA دارای اثر کم و GA₃ دارای اثر بازدارندگی بر روی غده­زایی است و نیز با بستن درب ظروف کشت، غده زایی محدود می­ شود ولی اگر از مواد جذب کننده اتیلن مثل زغال فعال^[۱۱۴] استفاده شود تاثیری نخواهد داشت.
این محققین هم­چنین محیط مناسب برای ریز­غده­زایی را محیط MS دارای ۲ میلی­گرم در لیتر BAP و ساکارز ۶% و دوره­ نوری ۸ ساعتی بیان کردند. هم چنین نشان دادند زمانی که BAP و CCC تامین باشد ساکارز ۶% برای غده­زایی بهینه است.
اسکیلد-رنت­اسکلر و اسکمیدیش در سال (۱۹۸۴) از محیط­های MS دارای سایتوکینین ۱۴-۱۰ میلی­گرم در لیتر و ساکارز ۶ تا ۸% برای ریز غده­زایی استفاده کردند و دریافتند در صورت عدم استفاده از سیتوکینین به عنوان محرک غده­زایی می­بایست از دوره­ های نوری بلند با شدت زیاد و در صورت استفاده از سیتوکینین می­بایست از دوره کوتاه نوری با شدت کم و یا تاریکی پیوسته استفاده کرد.
وانگ و هو در سال (۱۹۸۵) در آزمایشات خود جهت تولید گیاهچه حاصل از ساقه، ابتدا غده­ها را با آب معمولی شسته سپس در محلول هیپوکلریت کلسیم^[۱۱۵] ۱% به مدت ۱۰ دقیقه خیسانده و بعد با آب مقطر استریل شستشو دادند. پس از ضدعفونی، جهت شکستن رکود جوانه­ ها غده­ها را به مدت یک ساعت در محلول ۰۳/۰ میلی­مول GA₃ فرو برده سپس بر روی کاغذ صافی قرار دادند و در زمان­های مختلف با محلول یک میلی­مول کلرید کلسیم آن­ها را مرطوب می­کردند. جهت رشد ساقه، غده­ها را در حرارت ۱۸ درجه سانتی ­گراد قرار داده و پس از رشد آن­ها را به قطعاتی که دارای یک جوانه جانبی باشد، تقسیم کردند. برای کشت قطعات سیب­زمینی از محیط کشت MS محتوی ۱/۰ میلی­گرم در لیتر GA₃ و ۳% ساکارز استفاده شد. سپس جهت رشد در فتوپریود ۱۶ ساعته با شدت نور ۴-۳ کیلولوکس و دمای ۲۵-۲۲ درجه­سانتی ­گراد قرار گرفتند.
تاور و همکاران در سال (۱۹۸۵) روش جدیدی جهت تولید غده در شرایط درون شیشه ارائه کردند. آن­ها در این روش از ۳ مرحله استفاده کردند: