۲-۵-۱ صحن یا حیاط
«یکی از عناصر مهم معماری مساجداسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان (مسجد النبی) طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می‌کند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزیینی ابتدا در همین صحن به نمایش در می‌آمده و هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک‌جا مشاهده می‎شده است.»(نصر،۱۳۸۶، ص۴۵)
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲-۵-۲ آب نما یا حوض :
« آب، نماد پاکی، صفا، بی رنگی، طراوت و نشاط است. مسلمانان از دیرباز با درک همین معنا، صفحه آبی رنگ حوض را مانند کتاب پر از رمز و راز در حیاط مساجد گشادند تا مؤمنان قبل از ورود به مسجد، دل خود را با آن صفا دهند و معطر سازند و با آن، نور آسمانی بیابند. یکی از آثار آب و تأمل در آن رهایی از بت‌های درونی است. آدمی وقتی با آب خلوت می‌کند، صفا و طراوت آن ذهن و روح آدمی را از قید و بند مادیات و استرس روحی و روانی آزاد ساخته، با خود به سوی آرامش و صفای بهشتی می‌برد؛ جایی که چیزی از بدی‌ها نیست؛ جایی که یکدست بوی طراوت و رنگ الهی دارد. مسلمانان آب را در قلب صحن مساجد جای می‌دادند تا همه را به بی رنگی، صفا، پاکی و پاک زیستن دعوت کند که هم پاک باشند و هم به پاکی دعوت کنند؛ هم انسان باشند و هم انسان ساز و این است رمز آب در مسجد.»(کونل،۱۳۶۷، ص۱۳۵)
۲-۵-۳ گنبد
«گنبد یکی از مهم‌ترین عناصر در معماری مساجد است که سابقه آن به قبل از اسلام می‌رسد. پوشش گنبدی در معماری اسلامی ویژگی‌های متعددی دارد و بیش از هر نوع پوششی، کاربرد داشته است. ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است: نخست اتاق چهارگوش با درها و طاقچه‌ها سپس بخش انتقالی بین اتاق چهارگوش و گنبد و در پایان گنبد اصلی. گنبدهای ایران دارای اشکال مختلفی است که بنا به اقتضای هر منطقه از اشکال مختلف آن بهره می‌جویند.» (کیانی، ۱۳۸۸، ص۱۹)
۲-۵-۴ ایوان
« بدون تردید، زیباترین و عالیترین ایوان‌ها، در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان‌های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان نمونه و منحصر به فرد هستند. تنوع و زیبایی بعضی از ایوان ها به قدری زیاد است که نمی توان آنها را با یکدیگر مقایسه کرد. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان‌های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده‌اند. بعلاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع اطراف ایوان ها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده و حالت موزونی به آنها داده است.
سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم‌کره یا نیم‌گنبد است با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچبری، آیینه کاری، نقاشی، به ویژه کاشی کاری، مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، به کمک این تزئینات زیباتر شده اند.» (معماریان، ۱۳۸۴، ص۶۶)
۲-۵-۵ جلوخان
« جلو‌خان پیش فضایی محصور یا نیمه محصور است که اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به مسجد محسوب می گردد. جلوخان با ایجاد مکث و اعلام تقدس مکانی، فضایی اطلاع دهنده و دعوت کننده به درون فضای اصلی است.از نظرمکان‌یابی جلوخان به علت دعوت کنندگی بیشتر در گره معابر محله یا بازار قرار می‌گیرد.» (همان،ص۱۷)
۲-۱ جلوخان مسجد شیخ لطف الله
منبع: آرشیو نگارنده
۲-۵-۶ رواق
«رواق به فضای سرپوشیده ستون‌دار یا متشکل از چشمه طاق‌ها گفته می‌شود. در واقع، رواق فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. ودر طرفین صحن یا میانسرای مساجد ساخته می‌شود. دهانه این فضا رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبد‌خانه متصل می‌سازد.»(نصر،۱۳۸۶، ص۴۵)
۲-۲رواق مساجد اسلامی
منبع: www.irantourism.org
۲-۵-۷ شبستان ستون‌دار
«شبستان ستون‌دار که ارتفاع چندانی ندارند، معمولاً در طرفین گنبد بنا می‌شود. این شبستان‌ها به گونه‌ای ساخته می‌شوند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانه‌هایی از آن‌ها توسعه یابند یا کوچک شوند. به این ترتیب می‌توان چنین منطقه سرپوشیده‌ای را با دیوار تیغه مانند که هیچ عملکرد ساختمانی ندارد، محصور کرد.»(کیانی،۱۳۸۸، ص۲۰)
۲-۳ شبستان مسجد جامع قم
منبع: www.irantourism.org
۲-۵-۸ مناره
«مناره یا منار به معنای جای نور است و به بنایی بلند و کشیده اطلاق می‌شود که عموماً کنار بناهای مذهبی به خصوص مسجد ساخته می‌شده است.
قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده می‌کردند که گاهی نیز معرف وجود آتشکده و آتشگاه‌های بزرگ بود و به آن میل می‌گفتند. در دوره اسلامی احداث مناره گسترش بیشتری یافت. در آغاز مناره‌ها به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته می‌شدند، ولی از دوره سلجوقیان به بعد به تدریج مناره‌ها به صورت زوجی بر سر در ورودی ویا ایوان اصلی احداث گردید.»(پیرنیا، ۱۳۷۴، ص ۶۳)
۲-۵-۹ محراب
«محراب در لغت به معنی محل حرب و جنگ است، جنگ بین انسان و هوای نفس. محوری ترین بخش در معماری مسجد، محراب است.محراب در واقع نقطه ارتباط معنوی بین عبد و معبود و نقطه وحدت و ارتباط بین عالم ظاهر با عالم معنا و اتصال این جهان مادی به جهان ماورایی است. در محراب از طریق امام جماعت است که این وحدت شکل می گیرد. عامل وحدت اجتماع نمازگزاران و هماهنگی در حرکات جسمانی و لسانی با محوریت امام جماعت در مکانی مقدس،چون محراب شکل می‌گیرد. محراب نمایانگر قلب مسجد و موقعیت دیوار سمت قبله است که با عواملی چون شکل قوس‌دار، تعبیه چراغی در مرکز آن و قاب‌بندی آن با کتیبه‌های قرآنی تزیین می‌شود.»(بلخاری،۱۳۸۸،ص۶۲)
۲-۵-۱۰ عنصر نور در مساجد اسلامی
«معماری اسلامی، اهمیت خاصی برای نور قائل است. در واقع نور برجسته‌ترین ویژگی معماری ایرانی است، نه فقط به عنوان عنصری مادی، بل به مثابه تمثیلی از وجود و خرد الهی. نور جوهری معنوی است که در غلظت و تیرگی ماده نفوذ می‌کند و به آن کرامت و شایستگی می‌بخشد تا نفس بشری در آن آشیان کند، نفسی که خود ریشه در عالم نور دارد.»(بورکهارت، ۱۳۷۰،ص۶۶)
۲-۵-۱۱ خلاء
اهمیت معنوی خلاء یکی از پیامدهای رابطه عمیق و دقیق معنویت و مبانی متافیزیکی اسلام و هنر اسلامی است در همه وجوهش. خلاء از ثمرات مبانی متافیزیکی توحید است. کاربرد خلاء یکی از نتایج بسیار مهم و بلافصل اصل متافیزیکی توحید است برای هنر (اگرچه این تنها ثمره اصل توحید نیست)؛ چراکه تقریباً هر صورتی از هنر اسلامی به نحوی از انحاء با این اصل یا پیامدهای این اصل در جهان کثرات پیوند دارد. ( نصر، ۱۳۹۰، ص۱۲۳)
۲-۶ عناصر تزیینی در مساجد اسلامی
۲-۶-۱ مقرنس کاری
یکی از عناصر تزئینی معماری که در زیبا ساختن بناهای ایرانی به خصوص مساجد و مقبره‌ها نقش مهمی دارد مقرنس‌کاری است.«مقرنس گونه‌ای تاقچه‌بندی آذینی در زیر گنبدها یا نیم گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه ها، با آجر یا گچ و کاشی است که در آن هر رده از تاقچه‌ها از رده زیرین خود پیش می نشیند تا درگاه به هم آید. در تاقچه‌ها برجستگی‌ها و فرورفتگی‌هایی همراه با نگاره های گوناگون درآورده می شود.به کارگیری مقرنس به طور عمده در معماری دوران پس از اسلام در ایران رشد کرد و سپس در سایر کشورها نیز به کار رفت. مقرنس‌ها که شباهت زیادی به لانه زنبور دارند، در بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان ها و یا برای آن که به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شوند،به کار می روند. این مقرنس‌ها را می توان از جمله وسایل موثر ساختن گنبدها دانست، که بعدها محتوای نظری اولیه را از دست داد و بیشتر برای تزئین به کار رفت.مقرنس‌ها معمولا در سطوح فرو رفته گوشه های زیر سقف ایجاد می شود، اما محل قرارگیری این عنصر تزئینی می تواند در بالای دیوارها، سقف‌ها، گوشه‌ها، سردرها و… باشد.»(بلخاری،۱۳۸۸،ص۸۵)
تصویر ۲-۴ مقرنس‌کاری مسجد شیخ لطف الله
منبع:www.tourism.isfahancht.ir
۲-۶-۲ کاشی‌کاری
کاشی کاری یکی از روش های دلپذیر تزئین معماری در تمام سرزمین های اسلامی است. «تحول و توسعه کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز و به پوشش کامل بنا در آثار تاریخی قرون هشتم و نهم هجری انجامید. در سرزمین های غرب جهان اسلام که بناها اساساً سنگی بود، کاشی های درخشان رنگارنگ بر روی دیوارهای سنگی خاکستری ساختمان های قرن دهم و یازدهم ترکیه، تأثیری کاملا متفاوت اما همگون و پر احساس ایجاد می کردند.
مانند دیگر هنرهای ایرانی در عهد اسلامى، صنعت کاشی کاری نیز از اعتبار ویژه‌‌ای برخوردار است. در اواخر هزاره دوم ق. م هنرمندان ایرانى، آشنا به ساخت خشت و آجر لعابدار بوده‌‌اند و در آرایش بناها از آن استفاده می‌‌کرده‌‌اند. در عهد هخامنشی و ساسانی نیز آرایش کاخ ها با به‌‌کارگیری آجرهای لعابدار رنگین صورت می‌‌گرفته است. در دوره اسلامی به تدریج هنر کاشی‌کاری با شیوه‌‌ای جدید آغاز گردید. بسیاری از محققان بر این عقیده‌‌اند که ایران اولین کشوری است که از کاشی‌کاری به عنوان دو عامل آرایش و استحکام بخشی بنا بهره گرفت و تقریباً از اواخر قرن ۴ هـجری به بعد، کمتر بنای اسلامی را می‌‌توان یافت که با کاشی آرایش نشده باشد.»( معماریان، ۱۳۸۴، ص ۸۱)
۲-۶-۳ رنگ
«رنگ در اسلام پرمایه و غنی از فحوای عمیق باطنی و تمثیلی یا قدسی و معنوی است. به همین دلیل، رنگ در معماری اسلامی با هستی‌شناسی وحیانی کلام قرآن و تمثیل‌های آن درهم تنیده است. روحانیت و قداست و الوهیت رنگ‌ها در هستی‌شناسی اسلامی با روح گرافیک و ذائقۀ زیبایی‌شناختی ظرافت و صور پر لطف، قرابت و مناسبت بنیادین دارد. رنگ‌هایی که در این میان بیش از بقیه در معماری مساجد استفاده شده‌اند: سفید، آبی، قرمز، لاجوردی، زرد و سبز رنگ‌هایی هستند که بیشترین تأثیر را دارند.»(ملا صالحی،۱۳۸۵، ص ۱۵)
۲-۶-۴ خوشنویسی
«خوشنویسی در میان هنرهای اسلامی مظهر پرتوان‌ترین هنر تزیینی است که در عین حال، شیوه‌ای روحانی را جلوه‌گر می‌سازد. مفاهیم خوشنویسی با قرآن و بیان قرآنی مرتبطند، که طبق قریحه و استعداد هر قوم سبکی پدید آمده است. ایرانیان اساتید خط نستعلیق و شکسته هستند و قوم ترک همواره در نسخ شهرت یافته‌اند. دو شکل اصلی هنر قدسی، یعنی معماری و خوشنویسی، در کنار یکدیگر معماری تزیینی مسجد، خصوصاً مساجد کاشیکاری شده ایران را به وجود آورده‌اند که همچون بلوری در ظلمتکده خاک، پرتو نور آسمان را منعکس می کند.»(همان، ص۴۸)
فصل سوم
معماری مسجد شیخ لطف الله
۳-۱مسجد شیخ لطف الله
با نگاهی گذرا به یادگارهای اصفهان، سایه‌ی سلسله صفوی را بر روی آن‌ها حس می‌کنیم. اصفهان در سال ۱۰۰۶ هجری به طور رسمی پایتخت دولت صفوی شد و در این شهر یادگارهای زیبای مذهبی و غیر مذهبی به وجود آمد. یکی از زیباترین بناهای مذهبی دوره صفوی، مسجد شیخ لطف‌الله است که در میدان نقش جهان چون گوهری تابناک، می‌درخشد.