۴-۳ تصویرسازی علمی- آموزشی
همراه با گسترش دانش ، تفکیک علوم و به وجو آمدن زبان تخصصی برای هر رشته علمی ، زبان تصویر به صورت یک بخش ضروری و جدا نشدنی از بخش آموزش درآمده است ، در حالی که انسان امروز ، بسیاری از اهدافش را در قالب جادویی تصویر پیاده کرده است و در اشکال گوناگون از جمله بسته بندی کالا ، مجله ، روزنامه ، کتاب و پوستر … به دیگران ارائه می کند. استفاده از تصویر برای آموزش علمی ، شاید ابتدایی ترین و موجه ترین کاربرد آن باشد.

داشتن چگونگی ارتباط با موضوع و روش های بیان تصویری و پرداخت تصویر نهایی از مهم ترین اصول تصویرسازی علمی است.تصویرگران این حوزه برای تجسم درست یک موضوع ، مهارت های زیبایی شناختی ، تکنیکی . مشاهده ای را که مطابق با اصول علمی هستند به کار می گیرند. رعایت ارتباط اشکال ، آناتومی ها ، اجزاء و مفهوم ها که از طریق واژه ها قابل انتقال نیست ، پایه و اساس این نوع هنر را تشکیل می دهد.
در تصویرگری متن های علمی، اطلاعاتی و آموزشی ، عنصر خیال باید در خدمت نگاه علمی و آموزشی باشد و این ، از ویژگی های اصلی تصویرگری متن های غیرتخیلی است. عنصر خیال در تصویرگری های متن های علمی و اطلاعاتی ، غیرتخیلی است. تخیل تصویرگر تا جایی می تواند در این متن ها گسترش یابد که خدشه ای بر واقعیت علمی و آموزشی متن وارد نیاید و تخیل در چارچوب آموزش و انتقال اطلاعات درست حرکت کند. عنصر خیال می تواند در ایجاد ارتباط سازنده و خلاق موثر باشد و سپس توجه اصلی را به سوی هدف آموزشی هدایت کند.
تصویرسازی علمی علاوه بر انتقال دقیق یک مفهوم به سبب بهره گیری از دست مایه های هنری و توازن چشم نوازی فوق العاده دارند. با آنکه تصویرسازی های علمی در برخی موارد واقع گرا می باشند امکان استفاده از تصاویر ناواقع گرا نیز وجود دارد. این ویژگی تصویرسازی علمی را از عکاسی واقع گرایانه و سایر زمینه های تصویرسازی واقع گرا متمایز میسازد.
مصورسازی اطلاعات و واقعیاتی که با عکس قابل نشان دادن نیستند یکی از بخش های مهم و جامع حوزه کار تصویرگران است. مهارت در روش تحقیق مناسب با بینش خلاق ، برای تبدیل یادگیری به امری زنده لازم است. این حوزه می تواند با خلاقیت بسیار همراه باشد که هم مهارتهای فنی و هم مهارتهای حل مسأله را می طلبد و به علاوه به بینش زیبایی شناختی نیاز دارد. تصویرگری آثار غیرداستانی در بهترین حالت خود ، هم می تواند آموزنده باشد و هم از جنبه هنری گیرا و جالب باشد.(مهردادفر،۱۳۹۰،ص۷۹)
این حیطه از تصویرسازی طیف وسیعی از موضوعات آموزشی را در بر می گیرد ، مانند کتاب های تاریخی ، کتاب های علمی ، پازل ها و سرگرمی ها ، کتاب های آموزش حروف الفبا و کتاب های آموزش اعداد و مسکات های آموزشی. اگر تصویرهایی که در درجه اول برای آموزش مخاطبان کم سن و سال طراحی شده اند لذت بخش و گیرا باشند ، در این صورت یادگیری به امری خوشایند تبدیل می شود. کتاب های پازل و سرگرمی برای تصویرگرانی که مهارت های ذهنی و فنی خوبی دارند ، موقعیتی جدی فراهم می کند و هنوز هم جایگزینی پرطرفدار برای بازی های رایانه ای هستند و جزء جایگزین های فکری هم می باشند.(تصویر ۴-۷)
(تصویر ۴-۷)
تصاویر علمی – آموزشی می کوشند تا همه مخاطبان را به برداشتی یکسان رهنمون سازند ، به عبارت دیگر حرفشان را مانند متن – البته با ارتباط بصری- صریح و روشن و خالی از ابهام مطرح می کنند. اینگونه از تصاویر به علت اینکه بیانی مستقیم تر از تصاویر تخیلی دارند ، فرصت کمتری را برای مشارکت خواننده در تکمیل اثر باقی می گذارند. در دوران جدید و در مقوله آموزش ، بیشتر به مشارکت فعال تعلیم گیرنده در یادگیری و نیز جذاب و هنری تر شدن قالب ها و روش ها بها داده می شود ، ولی به هر حال نمی توان انتظار داشت که چنین مشارکتی در حد مشارکت مخاطبان در تکمیل تصاویر تخیلی باشد ، زیرا در هر حال ضرورت القاء و انتقال مطلبی مشخص به دور از ابهام در تصویرهای تخیلی به جای خود باقی است و تا حدی خود را به تصویرگر تحمیل می کنند.
در کتب علمی که برای خردسالان و نوآموزان نوشته می شود ، تصویر ، محتوای اصلی (یا حداقل بخشی از محتوای اصلی) کتاب است.کودکی که هنوز سواد خواندن ندارد، می تواند از سواد بصری خود برای یادگرفتن استفاده کند. در این موارد تصاویر لازم است به طور دوگانه به «نیازهای بصری موضوع» و «نیازهای بصری خواننده خردسال» توجه کند. این تصاویر ممکن است به تمایلات هنری کودک توجه کنند و حس زیبایی شناسی را در او برانگیزند.کتاب های علوم تجربی در سال های آغازین آموزش عمومی ، بیش از هر چیز باید چنین هدفی را پیگیری نمایند.
۴-۴ زمینه های تصویرسازی علمی-آموزشی
درمیان زمینه های گوناگون تصویرسازی علمی ، تصویرسازی از طبیعت گسترده ترین بخش را به خود اختصاص می دهد و در مقالات و مطالعات تحقیقاتی کتب تخصصی درسی و انتشارات کودکان به صورت مدل و کیهان و یا نمایش دیواری ارائه می شود.
تصویرسازی مربوط به علم گیاه شناسی طبقه بندی کانی ها و … نیز از این دسته می باشند که سفارش دهنده ی آن ها بیشتر موزه داران اساتید علوم و متخصصین دولتی (وزارت کشاورزی حوزه بازرگانی صید و حیات وحش) انتشارات هستند.(تصویر ۴-۸)
(تصویر ۴-۸)
هنر حیات وحش نیز از دیگر شاخه های تصویرسازی طبیعت به حساب می آید . بسیاری از هنرمندان این زمینه نقاشیها و تصویرسازی های خود را برای آموزش مردم در ارتباط با به خطر افتادن گونه های در حال انقراض و یا برای نشان دادن زیبایی های جهان و محیط زیست به کار می گیرند. حاصل کار این هنرمندان می تواند توسط سازمان حفاظف از محیط زیست آژانس های تبلیغاتی ناشران و کتاب های درسی و یا در طراحی های تمبرهای پستی ، لوح های آموزشی و … مورد استفاده قرار می گیرد.(حجت،۱۳۸۴،ص۲۴)(تصویر ۴-۹)
(تصویر ۴-۹)
تصویرسازی های پزشکی از دیگر شاخه های تصویرسازی علمی است. با ظرفیت ویژه و با گزینش کردن نکات مهم متن مورد نظر را روشن و قابل فهم می نماید. خطوط هنرمندانه ، ترکیب بندی مناسب و پرداخت دقیق تصویرگر در اکثر موارد در نشان دادن تصویرهای مرتبط با علم پزشکی موفق تر و در مقایسه با عکس به مراتب واضح تر و دلپذیرتر است. اغلب دیدن تصاویر هاشورخورده و یا رنگین هنرمند از عکس اعضای درونی بدن و یا عفونت ها و زخم ها تلطیف شده و دلپزیر است.همین مهم باعث شده است تا با وجود پیشرفت های بسیار در فن و هنر عکاسی تصویرسازی کماکان رهیافت مناسب تری برای آموزش و انتقال اطلاعات و مفاهیم پزشکی باشد.(تصویر ۴-۱۰)
(تصویر ۴-۱۰)
تصویرسازی آموزشی برای کودکان نیز از دیگر زمینه های تصویرسازی علمی می باشد که نقش بسیار مهمی در انتقال مفاهیم آموزشی به کودکان است.تصویرگر این گونه از کتب آموزشی با توجه به متن و با بهره گرفتن از خلاقیت خود تصویری می آفریند که هم برای انتقال اطلاعات آموزشی به کودک مناسب باشد و هم از نظر ماندگاری تصویر به همراه محتوای آموزشی کتاب در حافظه کودک موثر باشد. بازی های آموزشی که با شیوه های خاص و تصویرسازی مناسب ارائه می شوند نیز در حیطه آموزش به کودک می تواند مناسب باشند.(تصویر ۴-۱۱)
(تصویر ۴-۱۱)
با توجه به توضیحات فوق و تأمل در ویژگی ها و قابلیت های تصویرسازی علمی امروزه می توان افق روشن تر و گسترده ای را برای این هنر کاربردی متصور شد.تصویرسازی به علت داشتن پرداخت های هنرمندانه و دقیق نه تنها به درک بهتر مفاهیم آموزشی کمک می کند بلکه به دلیل ظرافت های چشم نواز می تواند مخاطبان بیشتری را مورد هدف قرار دهد. و از این طریق حتی در عرصه ی آموزش های اجتماعی و فرهنگی نیز موثر واقع شده و کارکردی جریان ساز بیابد.
۴-۵ روش های کاربرد تصاویر در کتب علمی-آموزشی کودکان
کنجکاوی و شوق کشف و درک جهان ، کودکان را عمیقاً به خواندن برمی انگیزد. کتاب های غیرتخیلی ، آن ها را وامی دارد تا به شیوه های جدیدی به جهان بنگرند، قوانین طبیعت و جامعه را کشف و مردمان متفاوت با خود را شناسایی کنند. تصاویر غیرتخیلی ، روایت گر بر متن های توصیفی و تأثیرگذار و مهم هستند.«دونا نورتون» نویسنده کتاب شناخت ادبیات کودکان ، گونه ها و کاربرد ها (از روزن چشم کودک) کتاب های غیرتخیلی را به دو گونه زندگی نامه ها و کتاب های اطلاعاتی تقسیم کرده است.
وی درباره معیارهای تصویرگری در کتاب های غیرتخیلی می گوید: «آیا تصاویر درست اند؟ تصویرها باید به درستی متن باشند و به درستی آن بیفزایند ، عکس ها و نقاشی ها باید با حکایت های توضیحی، که مستقیماً کلید متن را با خود دارند ، همراه شوند تا به کودکان اجازه دهند درک خود را از اصول یا اصطلاح شناسی ارائه شده ، گسترش دهند؟»
تصاویر کتب علمی به جایگزینی نوشته و موضوع در ذهن خواننده کمک می کند ، برای این هدف فنون مختلفی را می توان برشمرد ، از جمله:
استفاده از تمثیل^[۳۰] و کنایه پردازی : این روش می تواند سبک نوشته باشد ، لیکن بیشتر از آنچه نوشته می تواند اثربخش باشد تصویرگری اثرگذار تر است. تمثیل برای نزدیک سازی موضوع به ذهن مخاطب استفاده می شود و به جایگزینی درست متن در ذهن کمک می کند.«بدن شما چگونه کار می کند؟» از کتابهایی است که همه تصویرهای آن بر پایه فن تمثیل ساخته و پرداخته شده است.نوشته ها کنار تصاویر جای گرفته اند تا هدف های تمثیلی کتاب را تکمیل کند. در این کتاب هر یک از دستگاه های مختلف بدن به سیستم یا کارخانه ای تشبیه شده اند. اینگونه از تصویرسازی،ذهن خواننده را به سوی نوشته هدایت می کند و قوه تخیل و خلاقیت را تقویت می نماید و همچنین فرصتی است برای کنجکاوی در جهت درک روابط میان اجزای یک سیستم فراهم می نماید. (تصویر ۴-۱۲)
(تصویر ۴-۱۲)
استفاده از کاریکاتور و کارتون : این تکنیک فضای دوست داشتنی و خودمانی تری برای خواننده در هر سن و سال ایجاد می کند ، ضمن آنکه به جایگزینی مفهوم متن در ذهن نیز کمک می کند.تصویر زیر از کتاب «فیزیک برای زندگی» انتخاب شده است. این کتاب با نام های «فیزیک زنده» و «الفبای فیزیک» به فارسی برگردانده شده است. در تصویر ، مفهوم وارونه بودن تصویری که توسط عدسی محدب دوربین روی پرده (فیلم) تشکیل می شود،به ذهن القاء می گردد.(تصویر ۴-۱۳)
(تصویر ۴-۱۳)
استفاده از تصاویر گسترده و جا به جا شونده : تصاویر گسترده ، تصاویری هستند خارج از اندازه طبیعی صفحات کتاب که با دو یا چهار صفحه و بیشتر در قطع معمولی صفحات کتاب جای گرفته اند. هم چنین می توان برای این کار از صفحات بازشونده ای استفاده کرد که در کنار صفحات کتاب قرار می گیرند و خواننده با پیشرفت در هر صفحه می تواند از تصاویر برای فهم و جایگزینی بهتر موضوع در ذهن استفاده کند.تصاویر گسترده می توانند سازمان دهی جامع و مختصری از موضوعاتی که به تفصیل در نوشته های کتاب دنبال می شوند ، ارائه دهند.(تصویر ۴-۱۴)
(تصویر ۴-۱۴)
استفاده از طلق شفاف^[۳۱]: تصاویری که روی طلق شفاف قرار می گیرند با قرارگرفتن هر طلق روی طلق دیگر به تدریج تکمیل می شوند و با برداشتن هر طتلق می توان لایه یا برش تازه ای از تصویر تهیه کرد.
ورق زدن طلق ها ، این حس ایجاد می شود که گویا از سطح پوست بدن به سمت اعضای داخلی حرکت می کنیم. با ادامه حرکت در برداشتن طلق ها گویا هر عضو داخلی را برش داده ایم و درون آن را مشاهده می کنیم.در کتای «اکوسیستم» این فن با صفحه باز شونده تلفیق شده است و به تناسب موضوع ،طلق های مختلفی روی تصویر باز شده قرار می گیرد تا چرخه های مختلف زیست محیطی را نشان دهد.
استفاده از تصاویر سه بعدی و متحرک : تولید این گونه تصاویر علاوه بر دانش علمی به لحاظ فنی نیز امکانات ویژه ای را طلب می کند و ممکن است پرهزینه باشد. لیکن به دلیل استفاده از تصاویر جذابیت و حس واقع بینی که در خواننده ایجاد می کند ، درخور توجه است. به نظر می رسد تصاویر متحرک در نوع تصویرگری با فضای سه بعدی که فراهم می آورد ، جایگزینی درست اجزای یک مجموعه کتاب های علمی را برای مخاطبان آسان می کند. تصاویر متحرک دو یا چند حالت از یک موقعیت را قابل بررسی می کنند.کتاب «شگفتیهای بدن انسان متحرک» در کتابهای علمی که به فارسی نیز برگردانده شده است دارای تصاویر سه بعدی و متحرک از بدن آدمی است.(تصویر ۴-۱۵)
(تصویر ۴-۱۵)
۴-۶ نقش تصویر در آموزش به کودکان
کتب تصویری اولین تجربه های کودکان برای فهم معانی دقیق کلماتی است که می دانند.با وجود کتاب تصویری است که مفهوم هر کلمه را در جای خود می شناسند.تمایل کودکان برای تمرین واژه هایی است که می دانند ، زیرا با ابراز هر کلمه ، ذوق هویدا شدن خویشتنشان را در می یابند بنابراین وقتی کتابهای تصویری می بینند فرهنگ لغاتشان را برای خودشان تکرار می کنند و این کار برایشان جذابیت زیادی دارد و این کار میسر نیست مگر به مدد رشد و پرورش زبانی و دیدن کتاب تصویری. کودک ترجیح می دهد در هر کتاب تصویری ، تصویری جدید بیابد که آن را می شناسد و با تکرار آن واژه با تصویر خواصش به ذهن بسپارد و در بازی میان کودکان دیگر ، به آنها آموزش دهد.
هر کتاب تصویری بسته به نوع موضوع خودش ، کنش خاصی را در کودکان بر می انگیزد. در واقع ما با قرار دادن کتاب های مصور در مقابل کودکان با آنها اجازه بروز اطلاعات درونی شان را می دهیم.
کتابهای مصوری که باعث آشنایی شهودی با کلمات ، واژه ها ، جملات و محیط اطراف (خانه،مردم،حیوانات،میوه ها و مدرسه) می شود ، جذابیت فراوانی دارد و برایشان لذت بخش است. در سن ۵ سالگی تمایل زیادی به شنیدن افسانه ها دارد و خودش را جای شخصیت اصلی قصه ها می گذارد. در این سنین هرچه از کتب تصویری بیشتر استفاده کنیم مرحله رشد و انگیزه و تجربه های گوناگون کودکان را برایشان فراهم کنیم و اگر میان دو کودک امتحان شود به خوبی درمی یابیم که مدام در حال دیدن تصاویر متعدد است ، از لحاظ تجربی و تدبیرهای ذهنی رشد بیشتری پیدا کرده است و اشیاء و رویدادها را به خوبی درک و مقایسه می کند. اگر از میان اشیایی که روزمره با آن ها سروکار دارند ارتباطشان را بپرسیم یا مقایسه اشیاء را به آن ها بسپاریم ، او به دنبال ارتباط مناسب بین تصاویر و واژگانش می گردد.
کتاب های مصور بر رشد و پرورش مهارت های مشاهده ای و کلامی کودک همراه با کمک مبانی هنرهای بصری ، در درک و کشف و شناسایی مهارتهایش کمک شایان توجهی می کنند. تغییر هر تصویر در هر صفحه مشاهده کودکان را قوی می کند.
سرگرمی های ساده و سازنده مثل جورچین تقلید صدای حیوانات ، جورکردن کارت بازی ، آشنایی با لباس های تابستانی و زمستانی ، آموزش گل ها ، درخت ها ، گیاهان ، مکان های گرم ، خشک ، بارانی ، همراه با رنگ های مربوط به آن محیط ها به فهم عناصر بصری برای کودکان کمک می کند و در تقویت خلاقیت آنها موثر است. در سنین ۶ سال وقتی کودک تصویر یک مکان گرم با رنگ های گرم را می بیند و در واقع هنرهای بصری اش تقویت می شوند ، تا بفهمند در مکانی که سرد است رنگ کاملاً متفاوت است با رنگ در مکانی گرم . پیام های تصویری هر کتاب بسیار مهم هستند.
کتاب هایی که درون مایه های الفباآموز و عددآموز دارند به کمک کودک می شتابند تا با شکل حروف الفبا و عدد ، نام جانوران و پدیده های پیرامون خود آشنا شود و آن ها را بشناسد.
کودکان از بازی هایی که دقت و تمرکزشان را افزایش دهد و آنها را به شمردن مجبور کند لذت می برند. طبقه بندی اشیاء مختلف در کتاب ها ، رنگ کردن اشکال هم رنگ و هم شکل و درک مفاهیم متعدد برای تقویت حافظه به آن ها کمک می کند.کودکان استفاده از تصاویر جورچین ، مقایسه کوچک تر و بزرگ تر ، طبقه بندی اشیاء را دوست دارند. کتاب های مفهومی برای کودکان جذابیت زیادی دارند. رنگ ها در کتاب های تصویری حس شعف کودک را افزایش می دهد.
آنچه یک کتاب خوب تصویری را شامل می شود ترکیبی از بهترین نمایش مبانی هنرهای تجسمی است که شامل خط ، رنگ ، فرم و بافت می شود.
خط:
خط اصلی ترین عنصر دیداری در تصویرسازی است که نخستین گونه ی نمایش تصویرهای ذهنی بر روی صفحه کار است.ار حرکتی از یک نقطه آغاز می شود ، سپس گسترش می یابد و به شکل خطی در می آید که می تواند آرام و چرخشی ، تند و صاف ، یا ملایم و پرتحرک باشد.هنرمندان خطوطی را خلق می کنند و به سمتی آن ها را هدایت می کنند که می خواهد بیننده بر روی آن متمرکز شود.
خط با ویژگی واقع گرایانه ، برای تصویرگری متن های تاریخی ، آموزشی ، دانش اجتماعی و علوم بسیار مناسب است و به دلیل برخورداری از ابعاد واقعی و نزدیکی آن به واقعیت ، از گویایی و درستی ویژه ای نیز بهره مند است.
فرم:
فرم ها معنی بسیاری دارند و اگر در انتخاب آنها دقت نشود ممکن است باعث ترس ، پیچیدگی ، خشونت و … شود و اگر از آنها درست استفاده شود می تواند ملایمت ، مهربانی ، شادی و خوشحالی را القا کند و نیز در حوزه آموزش اگر به درستی به کار رود بهترین تأثیر را در ماندگاری تصویر در ذهن بیننده دارد.
رنگ:
رنگ کمک بزرگی در درک کیفیت های تصویر برای کودکان است و حضور رنگ جذابیت چشمگیری در فهم تصاویر آنان دارد.و ترکیب خط و رنگ این جذابیت و کیفیت را بیشتر می کند.بچه ها رنگ های شاد مانند قرمز و نارنجی و زرد در نقاشی هایشان بیشتر استفاده می کنند. رنگ به فضاسازی ، شخصیت پردازی بیان حال و هوای داستان و مفهوم اصلی موضوع ، شادی ، وحشت ، ترس ، هیجان ایجاد کنتراست و انتقال مفاهیم و آموزش به بیننده کمک بزرگی می کند.
بافت: