۶-پیشرفت حمل ونقل: اسپرال پدیده­ای بر پایه حمل و نقل است. رشد در اکثر شهر ها به طور دائم اتفاق می­افتد اما سازگاری آن با تکنولوژی کیفیت جاده­ای و دسترسی وسایل نقلیه، این روند را تسریع نمود. تغییرات از پیاده­روی به تراموای شهری و سپس وسیله نقلیه خصوصی و حمل ونقل نوع زندگی انسان را متحول ساخت. ماشین­های شخصی سفر­ها را راحت­تر، مناسبتر و عملی­تر ساختند. علاوه بر این، بعد از جنگ جهانی دوم، مقررات منطقه­بندی بین انواع مختلف کاربری زمین مانند مکان­های کار، خرید و مساکن تمایز قائل شدند و مردم مجبور شدند برای رسیدن به این مقاصد جداگانه، به ماشین­ها متوسل شوند .

۷-سیاست­های عمومی دولت­ها: الگوی توسعه پراکنش شهری تنها موضوعی فردی یا شرکتی در ترجیح مکان فضایی نیست. هزاران سیاست حکومتی شامل سیاست­های مالیاتی، وجوه استهلاکی، مقررات منطقه­بندی و کمک­های مالی ضمنی، کمک­های مالی به توسعه پراکنده و عدم تشویق تلاش­ها برای باز سازی نواحی شهری، حومه شهری قدیمی­تر و زیر­ساخت­ها را در بر می گیرد .
به طور کلی عبارت گسترش پراکنده شهر به دلیل مسایلی که برای سلامتی انسان و محیط زیست پدید می ­آورد معانی ضمنی منفی را در ذهن متبادر می سازد. ساکنان واحد­های همسایگی پدید آمده در اثر گسترش پراکنده شهر، آلودگی بیشتری را به ازای هر نفر تولید می­ کنند و از مشکلات بیشتری در رفت وآمد روزانه خود رنج می برند . همچنین به دلیل عملی نبودن گزینه­ های پیاده­روی و دوچرخه سواری جهت رفت وآمد در این نواحی، موجب اختلال در سلامت فردی ساکنان این نواحی شده است.واضح است، شکل خاص توسعه ، نوعی رشد لجام گسیخته در حواشی و افزایش مفرط زمین شهری را به همراه دارد وباعث کاهش تراکم جمعیت، افزایش سهم فضا­های باز بلا­استفاده و در نتیجه گسستگی بخش­های مختلف یک شهر، جدایی­گزینی فضایی-اکولوژیکی، افزایش هم زمان قیمت زمین، افزایش هزینه تاسیسات و تجهیزات و بسیاری مسائل دیگر می­ شود.
۲-۳-۲- تجربیات پراکنش شهری در کشور­های مختلف
۲-۳-۲-۱- امریکا
امروزه با فراگیر شدن اثرات گسترش افقی شهرها، مفهوم اسپرال در اکثر کشور­های جهان با ماهیت مختلفی به کار برده می­ شود. در امریکا که مهد کاربرد این مفهوم است اسپرال موضوع جذاب و داغ روز گردیده است. در این کشور رشد جمعیت تنها عامل افزایش مقدار کاربری زمین نبوده است بلکه شتاب در تصرف زمین با افزایش محدوده شهرها بیش از رشد جمعیت شهری موثر بوده است در اکثر شهرهای بزرگ این کشور افزایش سهم زمین هر خانوار(PHLC)^[14] در طی سا ل­های مختلف گویای رشد وسیع شهر است به عنوان مثال بین سال­های ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۰ جمعیت پرتلند دو برابر اما مساحت شهر چهار برابرگردید (Hadly 2000: 3).
برخی از محققین ویژگی­های پراکنش امریکایی را در ابعاد کاربری زمین دیده­اند و آن را عبارت از توسعه کم تراکم، پراکنده، تنک، جسته و گریخته شهری، توسعه نا پیوسته و گسترش به طرف عرصه ­های
خارج از محدوده و نواحی کم تراکم حومه شهری همراه با تسلط اتومبیل­های شخصی در حمل ونقل دانسته ­اند(Wassmer,2002:9).
۲-۳-۲-۲- چین
علاوه بر شهر­های امریکایی، موضوع رشد افقی شهری در مشرق زمین نیز در کشور­هایی مانند چین مورد مطالعه قرار گرفته است. هرچند بنیان­های رشد افقی در چین متفاوت از امریکاست ولی شباهت­هایی در این دونمونه دیده می­ شود. اصلی­ترین تفاوت رشد افقی در چین و آمریکا این است که در آمریکا ثروتمندان با سکونت در حومه­ها و تخلیه بخش مرکزی شهر به رشد افقی دامن زده­اند، در صورتی که در چین بخش مرکزی شهر­ها از اهمیت بالایی برخوردار است و مورد توجه ثروتمندان می­باشد. در اینجا گروهی که موجب این پدیده شهری شده ­اند فقرا بوده ­اند که نتوانسته­اند در مرکز شهر زمین داشته باشند و مجبور به حاشیه نشینی و در نتیجه رشد افقی شهر شده اند (Zhang,2002:125).
در چین بین سال­های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ جمعیت شهری ۶/۲۱ درصد افزایش یافته است.در حالیکه مساحت شهرها در همین مدت ۴/۹۰ درصد افزایش یافت و این امر نشان می­دهد رشد کالبدی شهر بسیار شدید­تر از رشد جمعیت شهری اتفاق افتاده است، اداره آمار چین در یک تحقیق نشان داده است بین سال­های ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۶ به میزان ۸/۵ میلیون هکتار از زمین­های کشاورزی این کشور از بین رفته و یا تغییر کاربری داده است که از این میزان ۵۲/۱۸ درصدآن زیرساخت و سازهای شهری رفته است این بدین معنی است که حدود یک پنجم خسارت به زمین­های کشاورزی، نتیجه رشد شهری در این کشور بوده است (سعیدی رضوانی، ۱۳۷۵ : ۱۲۷).
۲-۳-۲-۳-کشورهای جهان سوم
رشد افقی شهری در جهان سوم نیز از ویژگی­های شناخته شده شهر­های ناحیه ای بزرگ به شمار می­رود، اما زیرساخت­ها و زمینه ­های متفاوتی را ارائه می­دهد. اختلاف رشد افقی شهری در کشور­های آمریکای لاتین نسبت به ایالات متحده در این است که اولا فرایند شهرنشینی در اغلب کشور­های آمریکای لاتین با تاخیر صورت گرفته است و در جریان آن نفوذ سنتی و قوی شهر­های بزرگتر و سرمایه­داری یا متروپل با الگوی کاملا تمرکز یافته بررشد فضایی نواحی پیرامونی و توسعه غیر قانونی سکونتگاه­ها در حاشیه شهری، در ظاهر مقررات شهری را محدود ساخته و سبب رشد افقی شهر شده ­اند. ثانیا رشد افقی شهری در اغلب نواحی کلان شهری آمریکای لاتین چشم­اندازی از فقر و الگوهای غیر­قانونی از کاربری زمین همراه با فقدان ساختار و شالوده تسهیلات عمومی و خدمات اساسی را نشان می دهد. این الگو تفاوت آشکاری با الگوی ایالات متحده دارد (Lungo,2001,32 ).
۲-۳-۲-۴- ایران
در ایران تا زمانی که الگوی رشد شهرها ارگانیک بوده و عوامل درونزا و محلی تعیین کنندۀ رشد شهری بوده اند،زمین شهری نیز کفایت کاربری های سنتی شهری را می داده وبر حسب شرایط اقتصادی، اجتماعی و امنیتی ، فضای شهررا به طور ارگانیک سامان می داده است . لیکن از زمانی که مبنای توسعه و گسترش شهرها ماهیتی برونزا به خود گرفت ودرآمدهای حاصل از نفت در اقتصاد شهری تزریق شد و شهرهای ایران در نظام اقتصاد جهانی جای گرفتند، سرمایه گذاری در زمین شهری تشدید گردید و این نقطۀ ضعف اصلی بازار خصوصی بدون برنامۀ زمین، الگوی توسعۀ بسیاری از شهرهای ایران را دیکته کرده است(ماجدی، ۱۳۷۸ :۶).این امر باعث نابسامانی بازار زمین شهری و به ویژه بلااستفاده ماندن بخش وسیعی از اراضی داخل محدوده، و عارضۀ منفی گسترش افقی شهرها شده است(اطهاری ،۱۳۷۹ :۳۶ ) .
۲-۴- راهبرد شهر فشرده طبق تعریف الکین^[۱۵] ( ۱۹۹۱) شهر فشرده ، دارای فرم و مقیاسی است که مناسب برای پیاده روی ، دوچرخه سواری و حمل ونقل عمومی ، همراه با تراکمی که موجب تشویق تعاملات اجتماعی می شود ؛ودر عمل ،تراکمی برابر با آنچه در خیابان هایی با ساختمان های سه یا چهار طبقه مناطق داخل شهری همانند شهر های انگلیسی و اروپایی است .در این فرم شهری هنوز این امکان وجود دارد که هر خانه یا واحدمسکونی دارای درب اصلی باشد که به خیابان عمومی باز می شود و همچنین امکان فراهم نمودن باغچه یا حیاط برای تمام اعضای خانواده وجود دارد (مثنوی، ۱۳۸۲ :۹۲ ).
به دنبال ایده های لوکوربوزیه از شهر درخشان، دانتزینگ و ساعتی(۱۹۷۳) شهر فشرده با رویکرد ارتقاء کیفیت زندگی، اما نه با هزینه ی نسل آینده ، پیشنهادشد. هدف اصلی این ایده خلق شهرهایی با فشردگی و تراکم بالا امابه دور از مشکلات موجود در شهر مدرنیستی است .متعاقبا به دنبال بروز مسائل جدی محیطی نظیر انواع آلودگی، افزایش دمای کره زمین و نابودی منابع طبیعی، مبحث “توسعه پایدار ” در سال ۱۹۸۷ از طریق انتشار “گزارش برانت لند” تحت عنوان آینده مشترک “توسط کمیسیون جهانی محیط وتوسعه “به طور رسمی در دستور کار سیاسی قرارگرفت.البته از دهه ۱۹۹۰ محبوبیت توسعه ی پایدار به ترویج ایده شهر فشرده کمک زیادی کرده است.
یکی از قوی­ترین مدافعان رویکرد شهر فشرده کمیسیون جامعه اروپا می­باشد که در سال ۱۹۹۰ با انتشار گزارشی تحت عنوان “مقاله­ای سبز در مورد محیط شهری” به تبیین آن پرداخت. در گزارش مزبور، به شهر، مثابه یک منبع نگریسته می­ شود که می­بایست با توجه به محدودیت و ارزش در استفاده از آن نیز نهایت دقت بعمل آورده شود( breheny,1992:14).
شهرهای سرزنده ای نظیررم،بارسلونا، آمستردام ، لندن ،پاریس و…در اروپا در افزایش وسایط نقلیه عمومی و غیرآلاینده ونیز تشویق شهروندان به استفاده ازدوچرخه وسفرهای پیاده ،زمینه ی به حداقل رساندن مصرف سوخت های فسیلی و در نتیجه گازهای گلخانه ای و آلودگی های زیست محیطی در مقابل شهر های کانادا ،آمریکاو استرالیادفاع کرده اند. (مثنوی، ۱۳۸۲ :۹۲ ).
۲-۴-۱- سیاست­های اجرایی راهبرد شهر فشرده
پژوهشگران عرصه ی شهری براین باورند که شهر فشرده :
۱- زمین­های کشاورزی پیرامون شهر­ها را حفاظت می­ کند و با کاهش گستره­های شهری از آلودگی هوای ناشی از تردد اتومبیل­ها در یک پهنه وسیع، می­کاهد.
۲- جذابیت اقتصادی منطقه را افزایش می­دهد و موجب شکوفایی واحد­های اقتصادی کوچک و محلی می گردد.
۳-تنوع فرهنگ­ها و بالندگی کیفیت اجتماعی،گوناگونی فعالیت­ها شهر را زنده تر و امن­ترمی سازد .
۴-در اینگونه شهر­ها، با کاهش فاصله­های فیزیکی نیاز به تردد­ شهری را کاهش داده و از آلودگی هوای ناشی از حمل ونقل و اتومبیل­ می­کاهد.
۵-امکان عبور از مرز­های طبقاتی وافزایش در آمد برای شهروندان و احتمال دستیابی به عدالت اجتماعی برای برنامه ریزان و سیاست گذاران قوی تر است.
۶-با استفاده بهینه از زمین­های درون شهری، اراضی کشاورزی پیرامون شهر­ها را از دست­اندازی وتوسعه­های شهری محفوظ می­دارد .
واضح است در شکل گیری چنین شهرهایی عواملی چون : بخش خصوصی ،با انگیزه سود­آوری ،مشارکت سرمایه ­گذاران شرکت­های خصوصی، مالکان زمین­های شهری،افراد، خانوارها به عنوان مصرف کنندگان با انگیزه­ های متنوع اقتصادی و اجتماعی نقش چشم گیری خواهند داشت . (ویلیامز و دیگران، ۱۳۸۳: ۴۲)
۲-۴-۳- تجربه ی کشور های جهان در زمینه توسعه فشرده
۲-۴-۳-۱-اسپانیا
اسپانیا همانند دیگر کشورهای اروپایی از پیشگامان توسعه ی فشرده می باشد .مهم ترین قانون ملی اسپانیا در خصوص، ضوابط فنی ساخت و ساز است ودر آن به تاکید بر افزایش امنیت و قابلیت سکونت در بنا با استفاده منطقی از طریق کاهش تقاضای انرژی، افزایش کارایی سیستم های حرارتی و روشنایی و استفاده از تکنولوژی های خورشیدی را مدنظر قرار داده است. سیاست احیای شهری یکی از سیاست هایی است که در سال ٢٠٠٧ مطرح شد وتصویب آن مسایل زیر را مطرح نمود.
– افزایش کارایی و پایداری اقتصادی
– حداکثر نمودن استفاده از زمین در بلو ک های موجود و حداقل نمودن مصرف زمین های سبز
– تهیه برنامه ویژه برای مناطق نیازمند احیا و بازسازی
– توصیه به فرم فشرده شهر به دلیل اثرات زیست محیطی ، اجتماعی و اقتصادی( هزینه بالای انرژی و ساخت و ساز، هزینه زیرساخت ها و خدمات عمومی )در ساخت و ساز پراکنده. مهم ترین راهبردهای این طرح نیزعبارتند از:
– ایجاد مراکز جدید، تشویق به اختلاط کاربری ها و تأمین دسترسی
– معرفی اولویت های نوسازی و کنترل رشد شهر در جهات مختلف
– استفاده از زمین های موجود شهری و توسعه آنها
– هماهنگی و حمایت از طرح های ملی. (Burns, 1997:4)
۲-۴-۳-۲- سوئیس
دررابطه با چگونگی استفاده از زمین و برنامه ریزی برای محدودیت گسترش ساخت و ساز وتاکید برایجاد توسعه شهری فشرده قوانین ساخت و سازدر این کشور را دگرگون ساخت.هدف اصلی برنامه ریزی فضایی در قانون فدرال سوئیس استفاده بهینه از زمین است . وطبق ماده ۱۵ قانون فدرال تغییر محدوده ساخت و ساز هر ۱۰-۱۵ سال تنظیم و تجدید نظر می گردد .در این کشور محدوده غیر مسکونی مناطق کشاورزی تعیین شده تنها با انواع خاصی از ساخت و سازهای مجاز در ارتباط با فعالیتهای کشاورزی و خدمات زیرساختی صورت می گیرد و فقط تعداد کمی ازشهرکها و چشم انداز های فرهنگی به صورت پراکنده ودر محدوده غیر مسکونی قرار دارند (Haller&Others,1999:563 ).
۲-۵-روش های تعیین میزان فشردگی وپراکندگی شهری
از جمله مطالعات جامعی که در زمینه تعیین میزان پراکندگی وفشردگی صورت گرفته است ، مطالعه گالستر ^[۱۶] و همکارانش بر روی ۱۳کلان شهر امریکا با هدف اندازه گیری شدت و ضعف پراکندگی بوده است . وی هشت مشخصه مجزارا با هدف گذاری کاربری زمین برای توصیف ابعاد مختلف پراکندگی نواحی شهری شامل :تراکم ^[۱۷] ، تداوم ^[۱۸] ، تمرکز^[۱۹] ، خوشه ای بودن ^[۲۰] ، مرکزیت ^[۲۱] ، هسته داری ^[۲۲] ، اختلاط کاربری ها ^[۲۳] ، وهمجواری ^[۲۴] راارائه نمود.بر اساس نتایج به دست آمده، نیویورک و فیلادلفیا کمترین پراکندگی و آتلانتا و میامی بیشترین میزان پراکندگی را داشته اند (.(Galester et al., 2001, 15- 28
پژوهش دیگری که در زمینه بررسی و سنجش پراکندگی وپیامدهای آن بر کیفیت زندگی توسط رید اوینگ و همکاران صورت گرفته است ؛ توسعه مسکونی کم تراکم همراه با نواحی ادا ری و تجاری و مسکونی کاملاً جدا از یکدیگر، و همچنین ضعف مراکز فعالیت و محدودیت انتخاب ها در مسیرهای سفر تعریف شده اند. مجموعه این عوامل از ۲۲ متغیر شکل گرفته که هر یک نشانگر ویژگی های پراکندگی شهری است . از طریق همین متغیرها و عوامل به دست آمده، پراکندگی در ۱۰۱ منطقه شهری در امریکا اندازه گیری شده است . نتایج نشان می دهند که شهرریورساید کالیفرنیا^[۲۵] با نمره ۱۴٫۲۲بیشترین میزان پراکندگی و شهر نیویورک ^[۲۶]کمترین میزان پراکندگی را داشته است. این ویژگی ها در قالب چهار عاملِ قابل سنجش و اندازه گیری، عبارت بوده اند از:
الف) تراکم مسکونی
ب) ترکیب واحدهای همسایگی ، اشتغال و خدمات^[۲۷] (اختلاط کاربری ها)
ج) توان مراکز فعالیت و مرکز شهر^[۲۸]
د) دسترسی شبکه معابر^[۲۹] (.(Ewing et al., 2002, 2- 31