برترین هنر سخنوری فردوسی در جهان ادب بیشتر در ارتفاع قله های سر به گردون برافراشته سخنان خردمندانه و توصیف های شاعرانه و گفت و شنودهای روانکاوانه خوداوست که داستانهای کهن رازیبایی دیگر بخشیده است . در این صحنه های تالار سخن ،فردوسی ،خداوند هنر آفرین است مترجم افسانه های باستان .
پروفسور فضل الله رضا
(نگاهی به شاهنامه ،ص۷-۸ )
شاهنامه بی گمان یکی از شکوهمند ترین یادگاری های نبوغ و آموزش است و سرآینده را در ردیف بزرگترین شاعران جهان جای می دهد.
در توان آفرینش ،ظرافت کار،شدت شور و شوق و روشنگری کاملا با هومن و دانته برابر است،در حالی که در تصور و طرز کار و ترسیم لطیف ترین عاطفه ها و نیز وحشی ترین شورها ،عنصر درآمی ،درخشندگی رنگ ،تخیل آرایی،زیبایی و ظرافت احساس کم زشکسپیر نیست .
شعرهای فردوسی که خوشی آهنگشان وصف ناپذیر است ،نمودار نیروی ژرف بیینی و سرشاری توان توصیف کنند اوست …کتب او مانند نگارستان بزرگی است . در قدرت ،پاکی،روشنی ،لطافت ،سبک و زبان شاهنامه با برجسته ترین نمونه های سروده یونانی همسنگ است.
جونل ویزنل
(به نقل فردوسی و ادبیات حماسی ،ص ۵۷ )
این کتاب (شاهنامه )در سراسر جهان اسلامی نمونه اصلی و سرمشق کامل منظومه های حماسی بوده است ،در نظر من به هیچ روی از لحاظ زیبایی ،ذوق و احساس هنری ،مضمون و حس بیان ،به پای بهترین اشعار حکمی ،عشقی و غنایی فارسی نمی رسد.
البته در امور ذوقی ،خاصه ادبیات ،جای استدلال و استنتاج نیست ،و ناتوانی من در ادراک زیبایی و لطف شاهنامه شاید بیشتر به سبب آن باشد که کلا به حکم طبیعت و مزاج خود ،از اشعار حماسی لذت نمی برم … من اعتراف می کنم که این سخن بر لاف آرا معروف و مقبول است ،باید دید که علت مقبولیت تمام و بی نظیر شاهنامه د ر ایران و سایر ممالکی که زبان فارسی در آنها رواج دارد چیست.
البته در ایران نیرو مند ترین عاملی که همواره به شاهنامه ارج و مقام بخشیده است ،غرور ملی ایرانیان است نسبت به این کتاب که نماینده مجد و عظمت قومی آنان است…رای ایرانیان درباره این کتاب –هر چه بوده –بالطبع به همه دانشجویان زبان و ادبیات فارسی مه در آسیا و اروپا
بوده اند رسیده، و نخستین مستشرقین دقیق و نکته سنج شاهنامه را کتابی مهم و پرارج دانسته اند ،عوامل دیگری درکار بوده است:
نخست آنکه شاهنامه از لحاظ تحقیقات لغوی ،بی شک دارای اعتبار و اهمیت بسیار است زیرا یکی ازکهن ترین آثار زبان پارسی دری است، و در آن آشکارا از آوردن لغات تازی اجتناب شده است ،دیگر آنکه روح هلنیستی (یونانی)می خواهد که در برابر نژاد سامی آثار نبوغ نژاد آریایی را بستاید و بزرگ جلوه دهد، و سوم آنکه مطالب داستانهای این منظومه از حیث میتولوژی (علم الاساطیر)و افسانه های ملی جالب توجه است.
با این همه فردوسی تنها به سبب شاهنامه … در بین همه هم میهنانش … از آغاز تاکنون محبوبیت تمام و بی نظیر داشته است ،و من نباید رای و نظر شخصی خویش را در برابر آن قرار دهم .
ادوارد بروان ،خاورشناس انگلیسی
(تاریخ ادبیات ایران ،از فردوسی تا سعدی ،ص۲۰۶-۲۰۹ )
هنگامی که شاهنامه را از دیدگاه صور خیال و جنبه تصویری شعر بررسی کنیم ،خواهیم دید که او در این راه نیز به رمزها و راز هایی پی برده که همگان را از آن آگاهی نبوده است ،چون به سنجش کار او با دیگر سرآیندگان این عصر –از این دیدگاه بپردازیم، خواهیم دید که وی در تک تک انواع تصویر و صور خیال با شاعران دیگر تفاوت هایی دارد که مجموعه این تفاوتها در تشخیص کار او موثر افتاده است و شاهنامه را حماسه ای بی مانند کرده است .
نخستین نکته ای که در باب تصویرهای شاهنامه باید یاد آوری کرد این است که او برخلاف هم روزگارانش –که تصویر را به خاطر تصویر در شعر می آوردند –می کوشد که تصویر او وسیله ای قرار دهد برای القاء حالتها و نمایش ها و جوانب گوناگون طبیعت و زندگی آنگونه که در متن واقعه جریان دارد ،از این رو ی مساله تزاحم تصویرها –که در شعر این دوره از بیماریهای عمومی شعر است –در شاهنامه به هیچ روی دیده نمی شود ،هم به این توجه به ارزش القایی تصویرهاست که سبب شده است مجموعه بیشماری از زیبا ترین تصویرهای شعر این دوره –که شاهنامه است –به علت پراکندگی در سرتاسر کتاب هیچ تجلی جداگانه و بیرون از ترکیبی نداشته باشد و این نکته به هنگامی آشکار می شود که ما شاهنامه را یک بار از این دیدگاه در مطالعه گیریم تا دریابیم که چه دریای پهناوری است .

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

درسراسر شاهنامه وصفهای تشبیهی یا استعاری –که سخن را دراز دامن می کند – به دشواری می توان یافت . یعنی از آن دست وصفها که در آثار مشابه شاهنامه به وفور دیده می شود ،در شاهنامه به دشواری مشاهده می شود.
زیرا هر یک از تصاویر طبیعت یا لحظه های حیات چنان در ترکیب عمومی شعر حل
می شود که خواننده وجود انفرادی آن را در نمی یابد. در طول حوادث این حماسه ،بارها خورشید طلوع و غروب می کند ،و با این که او مجال هر گونه دراز سخنی و اطناب در این زمینه را دارد ،از حد نیازمندی مقام هیچ گاه تجاوز نمی کند و اغلب با ترسیم یک خط ،ترکیب عمومی شعر را از هنجار پسندیده ای که دارد ،بیرون نمی آورد.
هیچ شب وصبحی چه در آغاز یک حادثه و چه در خلال آن از دو بیت تجاوز نمی کند . نکته دیگری که هم در باب آگاهی او را از هماهنگی تصویر با موضوع باید یاد آوری کرد ،هوشیاری عجیب اوست در شناخت نقش های مختلفی که هریک از انواع صورخیال درشعر دارد.
او نیک می داند که جای تشبیه کجاست و این استعاره کجا و جای دیگر انواع تصویر در کجاست. از این رودر وصف های غنایی او استعاره –که مناسب ترین نوع تصویر است –بیشتر به چشم می خورد .
آنها که ازشعر توقع استعاره وتشبیه دارند ،یعنی حوزه تصویر را محدود در این دو گونه رایج تصویر می دانند ،اغلب درباب شاهنامه اشتباه می کنندو می گویند شاهنامه نظمی است استادانه ،ولی آثار حماسی شعر است .اگر به علت اصلی این عقیده ایشان بنگری ،خواهیم دیده که این داوری ایشان برخاسته از نظر گاه محدود آنان در زمینه تصویر های شعری است، ولی مگر جوهره شعری ،تاثیر و به گفته ارسطو تخییل نیست ،د راین صورت ،در حماسه چه چیز از اغراق شاعرانه انگیز تر تواند بود .
شاهنامه از نظر تنوع حوزه تصویر ،در میان دفاتر شعر فارسی ،یکی از شاهکارهای خیال شاعرانه سرآیندگان زبان پارسی است و صور خیال فردوسی محدود در شکلهای رایج تصویر –که استعاره و تشبیه است –نیست .
در شاهنامه وسیع ترین صورخیال ،اغراق شاعرانه است .مبالغه شاعرانه در شاهنامه دارای خصایصی است که با دیگر نمونه های مشابه آن در شعر این روزگار و اعصار بعد نیز قابل قیاس نیست . در مبالغه های او قبل از هر چیز مساله تخییل را به قوی ترین وجهی می توان مشاهده کردو از این روی جنبه هنری آن محسوس است.
برخلاف بسیاری از مبالغه های معاصران اوویاگویندگان دوره های بعد ،که فقط نوعی ادعاست . و این خصوصیت در مبالغه شرط اصلی است وگرنه مبالغه غیر هنری ،کار هر دورغ گویی است و اغلب شاعران ،مرزمیان گونه های مختلف مبالغه را در نیافته اند و هر گونه ادعای دروغین را از مقوله مبالغه شمرده اند، و از همین جاست که بسیاری از ناقدان مبالغه را ،از میان صور خیال شاعرانه ،نپسندیده اند، ولی بعضی دیگر آن را بهترین نوع تصاویر شعری دانسته اند .
مبالغه های شاهنامه از آنجا که بر مدار نوعی اسناد مجازی است ،دارای تنوع بسیاری است ،و مطالعه گونه های مبالغه در شعر فردوسی نشان می دهد که حوزه امکانات و تنوع زمینه تصویری در اسناد مجازی بیش از همه انواع تشبیه و استعاره است زیرا جدول امکان ترکیب و اسلوب ساختمانی استعاره و تشبیه در حد معینی به پایان می رسد.
ولی در اسناد مجازی این کار حد و حصری ندارد و از همین نظر است که قدما فقط با ذکر همین اصطلاح ،داخل جزئیات آ ن نشده اند و به بررسی حدود آن نپرداخته اند و بر اثر دید محدودی که در این زمینه داشته اند ،منطقه معنوی اسناد مجازی را در حدود همان امثله رایج در کتب بلاغت تعیین کرده اند ،در صورتی که فراخنای دامنه اسناد مجازی چندان هست که حد برای آن نمی توان تصور کرد ،و یکی از بهترین گواههای این دعوی شاهنامه فردوسی و تصاویر مجازی آن است که از حد و حصر بیرون است و هر کدام از تصاویر رزمی شاهنامه را که بررسی کنیم ،هسته اصلی آن نوعی اسناد مجازی است که بیش و کم با نوعی تشبیه ممکن است ترکیب شده باشد، ولی در حقیقت تشبیه نیست حتی ابیاتی از نوع :

شود کوه آهن چو دریای آب

اگر بنود نام افراسیاب

که به ظاهر تشبیه می نماید ،عمق آن نوعی اسناد مجازی است .
محمد رضا شفیعی کدکنی
(صورخیال در شعر فارسی ،ص۴۴۰-۴۴۹ ) (همان ،۳۶-۳۹ )
فردوسی در مقدمه یوسف و زلیخا می گوید :

که یک نیمه از عمر خود کم کنم

جهانی پر از نام رستم کنم

رستم در حال نشسته به اندازه یک سرو گردن از آنهایی که درکنار او ایستاده اند بلند تر است . تولد رستم بسیار دشوار است به دلیل بزرگی اندام رستم و با شمشیر زنی ماهر پهلوی تهمینه پاره می شود تا رستم بدنیا آید .توانایی رستم از حد قوای بشری بیشتر است. و برای کندن درخت هیچ زحمتی ندارد و تازه آن د رخت در دست او به اندازه یک پر پرنده وزن ندارد .
او طوری دست مرد مازندرانی را فشار می دهد که از اسب به زمین می افتد در جواب یک نفر دیگر که دست اورا به طور محسوس فشار می دهد طوری اظهار لطف می کند که ناخن های او ریخته شده و دستش می شکند.
سنگی را که هفت پهلوان دیگر نمی توانند از جا تکان دهند او به تنهایی دور می اندازد . فقط با گذاردن پاسنگهای روی زمین را خورد می کند ،این وضع و حال بسیار اذیت او بود پس از خدا خواست که مقداری از قوای او کاسته شود؛ خوراک او نیز متناسب با این طبیعت قوی او بسیار زیاد است . ده دایه باید به او شیر بدهند.