• • • • 1. 1. اختیار

آنچه عموم متفکران برآن اتفاق نظر دارند، این است که هرگونه سیراخلاقی و عرفانی انسان برای وصول به کمال و نجات، منوط به پذیرش اختیار در وجود اوست. اگر فعلی اختیاری نباشد، متعلّق حسن و قبح اخلاقی و یا رضا و عدم رضای الهی، خواست و عدم خواست انسان واقع نمی­گردد؛ این است که در علم اخلاق و عرفان، اصل مختاربودن انسان، به منزله­ی یک اصل، از فلسفه گرفته شده است. حصول هر کمالی در دایره وجود برای انسان امکان­ پذیر است، فقط باید خود او بخواهد و بذر کمالات در درون خود اوست (نبیان، ۱۳۸۸: ۲۰۲).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

قرآن کریم بر اصل اختیار و آزادی همه انسانها، مهر صحت بنانهاده است و می فرماید: «فَمَن شَاءَ اتخََّذَ إِلی‏ رَبِّهِ مََابًا (نبأ، ۷۸/ ۳۹)، «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَ إِمَّا کَفُورًا» (انسان، ۷۶/ ۳)، «فَمَن شَاءَ فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاءَ فَلْیَکْفُرْ» (کهف، ۱۸/ ۲۹) و… . موضوع اختیار در قرآن به گونه ­ای تبیین شده که اولاً با اصول و آموزه­های دیگر قرآن و حقایق دیگر ادیان آسمانی سازگاری دارد و ثانیاً راه را برای توجیه انسان در ارتکاب گناه و ترک وظایفش می­بندد. در این دیدگاه انسان می ­تواند آزادانه مسیر حق را انتخاب نموده و به اهداف عالی خلقتش نائل آید.
در یک تقسیم ­بندی فعل انسان بر دو گونه است: ۱- فعل ارادی ۲- فعل غیرارادی؛ فعل ارادی فعلی است که نیاز به تصمیم گیری دارد مانند بسیاری از امور روزمره از جمله گفتگو بین دو نفر و فعل غیر ارادی مانند ضربان قلب و حرف زدن در خواب. در این مثال، انسانی که با شخص مقابل خود صحبت می­ کند، این عمل را از روی اراده انجام می­دهد این اراده در اثر انگیزه­­ها و عوامل مختلف، ایجاد شده است. اگر واقعاً خود انسان تصمیم گرفته که چنین سخنانی بگوید اراده او از روی اختیار است ولی اگر این کار را از روی اجبار انجام دهد اراده او با اختیار خودش صورت نگرفته است. البته فعلی که اراده انسان نقشی درآن نداشته باشد، مانند وقتی که به زور غذایی را در دهان انسان بریزند و به خورد او دهند، اصلاً فعل او محسوب نمی­ شود (ر. ک: نبیان، ۱۳۸۸: ۷-۱۱). بنابراین اراده اعم از اختیار است و فعل ارادی شامل فعل اختیاری و فعل جبری است.
انسان­ها در هر مرتبه از فعلیت وجودی که باشند، صاحب اراده هستند؛ خواه فعلیت آنها صرفاً در مرتبه حیوانی آنان باشد «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل‏» (اعراف، ۷/ ۱۷۹)، خواه در مرتبه خلافت­اللهی «إِنی‏ِ جَاعِلٌ فی الْأَرْضِ خَلِیفَهً» (بقره، ۲/ ۳۰)؛ اما همه آنها صاحب اختیار نیستند بلکه تنها انسان­هایی که از مرتبه حیوانی خود فراتر رفته و در مرتبه انسانی خود بالا می­روند، صاحب اختیارند. هر انسانی که به خدا نزدیکتر شود یعنی به خود حقیقیش (نفخت فیه من روحی) نزدیکتر شده و مختارتر می­گردد. زمانی که انسان خود را شناخت، بیگانه­های درونی و برونی را نیز بهتر خواهد شناخت. اگر بیگانه­ درونی یعنی هوای نفس و بیگانه­های بیرونی مانند شیاطین انس و جن بر اعمال انسان حاکم باشند فعل او آزادانه و یا از روی اختیار نیست، هر چند آن فعل را خودش اراده کرده باشد. ولی زمانی­که انسان آزادانه تصمیم بگیرد و فعلی را برای خدا انجام دهد و تنها خدا بر عمل او حاکم باشد در حقیقت این فعل را به نفع خود و برای خود انجام داده و در این فعل مختار است. کسی که مقهور خدا و بنده خالص اوست مقهور دیگری نیست و در حقیقت مختار است. پس اختیار در حوزه بشری یعنی «مقهور خدا بودن» (ر. ک: نبیان، ۱۳۸۸: ۲۱۴-۲۱۷). هر چه انسان از نظر تقوا و علم خود را تقویت کند به خدا نزدیک­تر می­ شود. در نتیجه از قیود و جبرهای درونی و بیرونی آزادتر گشته، مراتب بالاتری از اختیار را کسب می­نماید. تا جایی که قادر است به یاری پروردگار و لطف او با ایمان و عمل صالح خود را از اسفل السافلین نجات داده و به مقام خلیفه اللّهی برساند. مقام خلیفه اللهی بالقوه در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده تاهر وقت در آن راه قرار گیردو هدایت شود، بتواندآن ودیعه را از قوه به فعل در آورد ودر بالاترین مقام، مظهر صفات الهی گردد (ر. ک: طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱: ۱۱۵).
مختار بودن انسان با اذن الهی است و اختیار جزء مقدرات انسان است. جهان دقیقاً به همان مسیری می­رود که خداوند می­خواهد. تقدیر و آفرینش او با خواست او مناسبت تام و تمام دارد. اختیار یا جبر در واقع یکی از اجزای این عالم هستند. جبر و اختیار در برابر تقدیر خداوند قرار نمی­گیرد، بلکه در دل تقدیر او جای می­گیرد و پاره­ای از آن هستند نه معارض آن. این واقعیت که بهشت و جهنمی هست و گروهی به اختیار، اهل بهشت و گروهی اهل جهنم خواهند شد عین تقدیر الهی است یعنی خداوند آدمیان را به گونه ­ای آفریده است که نهایتاً بعضی بهشتی می­شوند و بعضی جهنمی. البته دایره اختیار انسان محدود است. بسیاری از امور، حتی امور فردی او مانند تولد و مرگ در دایره اختیار اونیست. همچنین اختیار به این معنا نیست که آدمی بتواندنظم و حصارهای نهایی دنیا و تاریخ را برهم زند. انسان نباید گمان کند که چون موجود مختاری است، پس می ­تواند همه هوسهایش را در این عالم محقق کند. همچنین انسان نمی­تواند کاری را که اراده کرده است انجام دهد و نتیجه­ای غیر از نتایج عادی و طبیعی آن به دست آورد. بنابراین اختیار به معنای آزادی اراده نیست. زیرا اراده انسان قید و بندهایی دارد که ناشی از شرایط زمان و محیطِ رشد و پرورش شخصیت اوست. انسانی که بد پروده شده کارهای بد را اراده خواهد کرد و برعکس (ر. ک: سروش، ۱۳۷۳: ۶۸ -۷۹).

• 1. 1. معاد

مسلّماً تنظیم هر نظام اخلاقی به منظور عمل به اصول آن و پیاده شدن در زندگی وشکل دهی به رفتار و عمل پیروان آن نیاز به ضمانت اجرایی دارد. تعداد کمی از مردم به این درجه از درک و شناخت رسیده ­اند که به خوبی به خاطر حسنش پایبندند و از بدی به خاطر قبحش دوری می­گزینند. اکثر مردم اسیر امیال و غرائزی هستند که خیرخواهی و خیرطلبی فطری ایشان را به چالش می­کشد. در این میان نیاز به نیروی محرکّی هست تا با بالا بردن انگیزه و اراده در شخص،زمینه‌ی تربیت اخلاقی را در وی فراهم سازد. دین‌ می‌تواند بنیاد اخلاق‌ باشد و از این‌ طریق‌ می‌تواند آن‌ را ضمانت‌ کند. قدر مسلم‌ این‌ است‌ که‌ دین‌ حداقل‌ به‌عنوان‌ پشتوانه‌ برای‌ اخلاق‌ بشر ضروری‌ است؛ چراکه‌ اولاً‌ تاریخ‌ و تجربه‌ نشان‌ داده‌ آنجا که‌ دین‌ از اخلاق‌ جدا شده،اخلاق‌ خیلی‌ عقب‌ مانده‌ است. ثانیاً‌ دین‌ به راحتی‌ می‌تواند انضباط‌های‌ اخلاقی‌ محکم‌ و پولادین‌ را به‌وجود آورد.(مطهری،۱۳۷۳،ص۱۳۵ و ۱۳۶). بنابراین در مقام تضمین عملی،اخلاق به دین وابسته است. اعتقاد به معاد و ثواب و عقاب، نوعی کنترل درونی ایجاد می‌کند؛ چراکه در قیامت،اعمال حسابرسی خواهند شد.
یکى از سه اصلى که دین مقدس اسلام بر آنها استوار است اعتقاد به معاد مى‏باشد یعنى ایمان به اینکه خداى متعال همه را پس از مرگ دوباره زنده مى‏کند و به حساب اعمالشان رسیدگى فرموده نیکوکاران را پاداش نیک و نعمت جاوید مى‏دهد و بدکاران را به سزاى کردارشان مى‏رساند و این روز «قیامت» نامیده مى‏شود. وجود حدود ۱۲۰۰ آیه درباره معاد در مجموع قرآن مجید که قریب به یک سوّم آیات قرآن را تشکیل می­دهد، و این که تقریباً در تمام صفحات قرآن بدون استثناء ذکری از معاد به میان آمده و این که بسیاری از سوره های اواخر قرآن به طور کامل، یا به طور عمده، درباره معاد و مقدّمات و علائم و نتایج آن سخن می گوید، شاهد گویایی بر این مدّعی است. قرآن کـل زنـدگـی بـشـر را بـه دو روز تـقـسـیم کرده است، روز و مرحله زندگی دنیا و روز و مرحله زنـدگـی آخـرت، و از آن دو به (حیاه الدنیا) و (حیاه الاخره)، (دارالدنیا) و (دارالاخره) و (الاولی) و (الاخره) تعبیر کرده است.
در جای جای قرآن مجید بعد از موضوع ایمان به خدا، ایمان به جهان دیگر آمده، و تقریباً در ۳۰ آیه این دو موضوع را قرین هم قرار داده; «یُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ» و یا تعبیری شبیه آن فرموده است همچنین در بیش از ۱۰۰ مورد اشاره به «اَلْیَوْمِ الاْخِرَهِ» یا «اَلاْخِرَه» فرموده است.
در آیه­ی ۸۷ سوره­ نساء، سخن از اجتماع قطعی انسان ها در آن روزی که هیچ شک و تردیدی در آن نیست به میان آمده می فرماید: «اَللهُ لَا اِلهَ اِلَّا هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ اِلَی یَوْمِ الْقِیامَهِ لَا رَیْبَ فیهِ» (نساء۴/ ۸۷)، سپس برای تأکید بیشتر می افزاید «وَ مَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَدیثاً» (همان).
قابل توجّه این که «رَیْب» به گفته مقاییس اللّغه در اصل به معنای هرگونه شک است، یا شکی که آمیخته با خوف و ترس باشد، و اگر این واژه بر حاجت نیز اطلاق می شود به خاطر آن است که صاحب حاجت معمولا شک در حصول آن دارد، شکّی آمیخته با خوف از دست رفتن (ابن­فارس، ۱۳۸۷، ذیل واژه ریب) شاید به کار رفتن این واژه در قرآن مجید در مورد معاد نیز به خاطر همین باشد که مخالفان علاوه بر این که درباره معاد اظهار شک می کردند پیامبر را نیز متّهم می نمودند که این مطالب را از خود ساخته است.
در آیه­ای دیگر خداوند به پیامبر اکرم (ص) دستور می دهد که مؤکّداً سوگند یاد کند که قیامت و حشر و نشر در کار است: «زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَّنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلَی وَرَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ» (تغابن، ۶۴/ ۷). علاوه بر تأکیداتی که در «لَتُبْعَثُنَّ» وَ «لَتُنَبَّئُنَّ» وجود دارد، در پایان آیه نیز تصریح می کند که این کار برای خدا آسان است; و لذا نباید در آن شک و تردید کنید.