هر چند ایران از اواسط دهه ۱۹۸۰ سعی بر تکمیل ساختمان نیروگاه اتمی بوشهر داشت لکن مجبور شد تا اواخر دهه۱۹۸۰، یعنی تا پایان جنگ تحمیلی هشت ساله با عراق، برنامه توسعه انرژی اتمی را از یاد ببرد. علاوه بر این امکانات مالی ایران از سال ۱۹۷۴، یعنی پس از تصویب برنامه گسترده ساخت نیروگاههای اتمی تا اواخر دهه ۱۹۸۰ در رابطه با سقوط دو برابر قیمت جهانی نفت که منبع اصلی درآمدهای کشور بود بشدت کاهش یافت.
بنا به اظهار محمد صادق آیت اللهی نماینده وقت ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، تصمیم تکمیل ساخت نیروگاه و از سر گرفتن برنامه توسعه انرژی اتمی در ارتباط و ناشی از موارد ذیل می باشد:

• • • چند میلیارد دلار پول قبلاً برای ساخت نیروگاه هزینه شده است (بنا به داده ها این رقم بالغ بر ۳/۵ میلیارد مارک آلمان می باشد) ؛ (اتم پرس، ۱۹۹۹)

    (( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

• • در صورتی که استفاده از سوخت هیدروکربنی بخاطر ملاحظات امنیتی ممکن نباشد یا مسائل اکولوژیک ایجاد کند ، وابستگی کامل به این نوع سوخت می‌تواند در آینده باعث بروز بحران شود؛

• • تا سال ۲۰۱۰ سطح مصرف برق در ایران به حدی افزایش خواهد یافت که تمام نفت استخراجی تنها برای مصارف داخلی مصرف خواهد شد و صادرات آن ممکن نخواهد بود. (Ayatollahi Mohamed Sadegh,1996,p2-3)

بر این مبنا یکی از راه های احتمالی حل مسئله تکمیل ساخت نیروگاه، مشارکت کنسرسیومی با عضویت آرژانتین، اسپانیا و آلمان (فدرال) تلقی می‌شد. در سال ۱۹۸۷ گروهی از کارشناسان آلمانی برای بررسی اوضاع بناها و ماهیت لطمات وارده به نیروگاه ، وارد بوشهر شد. لکن پس از آنکه نیروی هوایی عراق بوشهر را بمباران کرد و در نتیجه آن یک کارشناس آلمانی کشته و چند تن مجروح شدند ، همکاری کنسرسیوم با ایران متوقف شد. ظرف چند سال پس از جنگ ، تهران چند بار دیگر تلاش کرد کارشناسان آلمانی را به بوشهر بازگرداند چرا که آلمان را بهترین مقاطعه کار تکمیل راکتورهای نیمه ویران تلقی می‌کرد لکن نتیجه ای در بر نداشت. (خلوپکوف، آنتون، ۲۰۰۱)
ایران خرید تجهیزات ضروری برای نیروگاه نیمه تمام از اروپای شرقی و آمریکای جنوبی را یکی از راه‌های جایگزین تکمیل ساخت نیروگاه تلقی می‌کرد. منجمله با برزیل در مورد امکان خرید راکتور نیمه ساخته شده ”آنگرا- ۳“ PWR (مشابه با راکتور بوشهر) که ۸۰ درصد تجهیزات ضروری در آن کار گذاشته شده بود مذاکره ‌شد. همچنین امکان خرید تجهیزات نیروگاه شهر ”ژارنوویتس“ لهستان بررسی می‌شد، ساخت این نیروگاه در سال ۱۹۹۰ تحت تأثیر افکار عمومی منفی در رابطه با فاجعه نیروگاه چرنوبیل متوقف شده بود، تا آن زمان کارشناسان شوروی ساخت اولین بلوک با راکتور ”و.و.ا.ار ۴۴۰“ را تقریباً بطور کامل به پایان رسانده بودند. (پیشین)
بنا به گزارشها ایالات متحده از دولت آلمان درخواست کرده بود اجازه فروش قطعات بلوک پنجم نیروگاه ”نورد“ در گریسفالد را به ایران ندهد و از دولت جمهوری چک نیز خواسته بود اجازه فروش قطعات یدکی به ایران توسط کمپانی ”اشکودا“ را ندهد. (پیشین)
ایران در نیمه دوم دهه ۸۰ و پس از عقیم ماندن تلاش برای از سر گرفتن تماس با کشورهای اروپایی، به توسعه فعالانه همکاری با چین در زمینه انرژی اتمی پرداخت.
حدود ۱۵ متخصص مرکز اتمی اصفهان از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۲ در چین تعلیم دیدند. بنا به برخی ارزیابی‌ها، تعداد کل دانشمندان، مهندسین و متخصصین دست اندر کار در زمینه اتمی در ایران در اواخر دهه ۱۹۸۰ کمتر از ۵۰۰ تن بود (برای مقایسه باید گفت، رقم مربوطه در عراق ۷۵۰۰ نفر بود).
در جریان دیدار آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور ایران از پکن در سپتامبر ۱۹۹۲، پروتکل همکاری بین دو کشور در زمینه انرژی اتمی امضاء شد. مطابق با این موافقتنامه، چین به مرکز پژوهشهای اتمی اصفهان، تجهیزات و دستگاه های اتمی ضروری برای فعالیت علمی پژوهشی را صادر می‌کرد. این تجهیزات عبارت بود از دو دستگاه زیربحرانی که بخاطر محدودیت در توزیع و شکل ماده شکاف یابنده امکان بروز واکنش زنجیره‌ای مستمر را نمی‌داد (در سال۱۹۹۲)، منبع مینیاتور نوترونها به توان ۲۷ کیلووات (در سال ۱۹۹۴)، راکتور پژوهشی توان صفر با آب سنگین (راکتوری که حداکثر پلوتونیوم تولیدی در آن از سالانه ۱۰۰ گرم فراتر نمی‌رود و نمی‌تواند به نحوی تغییر یابد که بتواند بیش از این پلوتونیوم تولید کند) (در سال ۱۹۹۵). همچنین موافقتنامه ساخت دو راکتور آب سبک به توان ۳۰۰ مگاوات در بوشهر منعقد شد (بنا به دیگر داده‌ها، در منطقه دارخوین اهواز در محوطه‌ای که فرانسویها برای ساخت نیروگاه آماده کرده بودند). متعاقباً آمریکا، چین را وادار کرد تا این معامله را فسخ کند. (پیشین)
تقریباً تمام کشورهای قادر به صادرات تجهیزات و فن‌آوریهای اتمی تا اواسط دهه ۱۹۹۰ زیر فشار ایالات متحده از همکاری با ایران در زمینه انرژی اتمی صرف‌نظر کردند.(پیشین)
پس از آنکه طرف ایرانی به روسیه پیشنهاد کرد نیروگاه اتمی بوشهر را بسازد، میخایلوف وزیر انرژی اتمی روسیه به آلمان پیشنهاد کرد در این پروژه مشارکت کند (نامه مربوطه به وزیر اقتصاد آلمان فرستاده شده بود). لکن طرف آلمانی به این پیشنهاد توجه نکرد. با این وصف ورود کمپانی‌های اروپایی با پیشنهادات جدید در زمینه انرژی اتمی به ایران منتفی نبود.
مناسبات ایران با کشورهای اتحادیه اروپا در دوران ریاست جمهوری آقای خاتمی بدلیل اتخاذ سیاستهای بین المللی و ارائه طرح گفتگوی تمدنها از سوی وی، بطور فزاینده‌ای بهبود ‌یافته بود. در سال ۲۰۰۰ حجم بازرگانی اتحادیه اروپا و ایران ۶۴ درصد افزایش یافته و به ۱۲ میلیارد دلار بالغ شد.
برغم جنجال آفرینی های واهی مربوط به پرونده معروف به میکونوس ( در مورد قتل کردهای ایرانی در برلین ) و مقصر شناختن سرویس‌های ویژه ایرانی توسط دادگاه آلمانی و فراخوانده شدن سفرای کشورهای اتحادیه اروپا از تهران و بالعکس، آلمان در سال ۱۹۹۸ مسئله از سر گرفته شدن همکاری اتحادیه اروپا با ایران در زمینه انرژی اتمی را مطرح کرد. مشورتهای غیررسمی با تهران انجام و نمایندگان ایران به از سر گرفته شدن هرچه سریعتر مشارکت ابراز علاقمندی کردند. پس از پیروزی آقای محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری ایران ، این موضوع در نشست گروه کاری امور عدم اشاعه اتحادیه اروپا بررسی شد و برخی کشورها ( اتریش ، بلژیک و فنلاند) از پیشنهاد آلمان حمایت کردند. وقتی یوشکا فیشر نماینده حزب ”سبزها“ به سمت وزیر امور خارجه آلمان منصوب شد بررسی این امر متوقف شد. برغم این همه، منجمد کردن برخی برنامه‌های ساخت نیروگاه اتمی در کشورهای اروپایی و همچنین منفعت بالای کار در این زمینه، بطور اجتناب ناپذیر کمپانی‌های ذینفع اروپایی را وادار می‌کند امکان راه یافتن به بازار ایران را جستجو کنند.(پیشین)
در این رابطه غلامرضا آقازاده رئیس سازمان انرژی اتمی در پاسخ به این سؤال که آیا تاکنون کشوری برای کمک به فن‌آوری هسته‌ای در ایران اعلام آمادگی کرده‌ است یا خیر، به فرانسوی‌ها اشاره کرد و گفت: آنها می‌دانند به محض این که فضا باز شود ، چندین قرارداد مهم می‌توانند امضاء کنند. (خبرگزاری فارس، ۳/۷/۱۳۸۵) وی همچنین می گوید: ایران امروز یک کشور هسته‌ای محسوب می‌شود، حالا چرا آنها (اروپایی ها) از توسعه این صنعت در ایران استفاده نکنند؟ ما فکر می‌کنیم در آینده وقتی اراده و سیاستی قوی جدی برای توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید سوخت به وجود می‌آید، این بازار جذابی برای دنیا است و کشورهایی مانند فرانسه می‌دانند به محض اینکه فضا باز شود، چندین قرارداد مهم با خود فرانسوی ها ممکن است منعقد شود. همچنین با توجه به موقعیت ممتاز جمهوری اسلامی در منطقه و قابلیت‌هایی که امروز در ایران فراهم شده، به نظر می‌رسد اینها بتدریج به این سو پیش می‌روند که همکاری با ایران منافع بیشتری از تقابل دارد. (خبرگزاری فارس، ۷/۷/۱۳۸۵)
میلان اوربان وزیر صنعت و تجارت جمهوری چک در دیدار با هیات مجلس شورای اسلامی ایران در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۸۴، آمادگی دولت متبوعش را برای مشارکت در اجرای طرحهای هسته‌ای صلح آمیز ایران اعلام کرد. وی در دیدار هیات مجلس شورای اسلامی ایران ضمن اعلام آمادگی این وزارتخانه برای مشارکت در اجرای طرحهای هسته‌ای ایران اظهار داشت: پراگ و تهران باید روابط خود را بر اساس مناسبات خوب گذشته و با نگاه جدید برای آینده، ترسیم کنند. حمیدرضا حاجی بابایی عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی و رئیس گروه دوستی پارلمانی ایران با چک نیز ضمن تأکید بر توسعه متوازن همه ابعاد سیاسی و اقتصادی روابط دوجانبه، از سرمایه‌گذاری و مشارکت کشورهای خارجی در طرحهای ایران به ویژه برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای استقبال کرد. (سایت خبری بازتاب، ۱۱/۹/۱۳۸۴)
آقای احمدی نژاد رئیس جمهوری اسلامی ایران در سفر شهریور ماه سال ۱۳۸۴ خود به نیویورک، طی سخنانی در مجمع عمومی سازمان ملل خواستار مشارکت کشورها و شرکت‌های خارجی در طرحهای هسته‌ای ایران برای اطمینان از صلح آمیز بودن این طرحها شد. (کولایی، الهه، ۸/۱/۱۳۸۵)
گفتار دوم: روند همکاری مسالمت آمیز اتمی ایران و روسیه :
پس از سرنگونی رژیم شاهنشاهی که به غرب و به ویژه آمریکا گرایش و وابستگی شدید داشت، روابط شوروی و ایران برغم سیاست ”نه غربی نه شرقی“ دولت انقلابی ایران رو به بهبود گرائید. لکن اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروی و صادرات بزرگ تسلیحات شوروی به عراق در بحبوحه جنگ ایران و عراق و انحلال حزب کمونیستی ”توده“ در ایران، همراه با افتضاح جاسوسی و اخراج ۱۸ تن از دیپلماتهای شوروی از تهران باعث به درازا کشیده شدن ملموس عادی شدن روابط ایران و شوروی شد.
پس از آنکه ایران در تاریخ ۲۰ ژوئیه ۱۹۸۸ شرایط آتش بس با عراق را بر اساس قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل قبول کرد تماسهای دوجانبه شوروی و ایران از سر گرفته شد.
ارسال پیام حضرت امام خمینی (ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی به گورباچف رئیس جمهور و صدر هیئت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سابق و متعاقب آن سفر ادوارد شواردنادزه وزیر امور خارجه شوروی به ایران و ملاقات با امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۶ فوریه ۱۹۸۹ برگی جدید از بهبود مناسبات ایران و اتحاد جماهیر شوروی بود. خود شواردنادزه از این دیدار به عنوان ”نقطه عطف“ روابط دو کشور یاد کرد.
توسعه روابط دوجانبه در ژوئن ۱۹۸۹، در جریان دیدار هیئت عالیرتبه ایرانی به ریاست آقای هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی ایران از روسیه ادامه یافت. ۲۲ ژوئن ۱۹۸۹ برنامه بلند مدت همکاری تجاری- اقتصادی و علمی- فنی شوروی و ایران تا سال ۲۰۰۰ امضاء شد که در آن ازجمله شرکت کارشناسان روس در مدرنیزه کردن بنیه انرژتیک ایران منظور شده بود. تهران پیشنهاد کرد به کمک سازمانهای شوروی چند سد مولد برق روی رودخانه‌هایی که به خلیج فارس (کارون و دیگر رودها) می ریزد ساخته شود. توان کل این سدها ۱۰ مگاوات تعیین شده بود. لکن ارزیابی‌های مقدماتی طرف روس نشان داد ذخایر آب این رودخانه‌ها حتی برای ساخت چند سد کوچک کفایت نمی‌کند. لذا تصمیم گرفته شد به همکاری در زمینه انرژی اتمی توجه شود. (خلوپکوف، آنتون، ۲۰۰۱)
۳-۲-۱) توافقات دو کشور برای همکاریهای اتمی :
۲۵ اوت ۱۹۹۲ ایران با روسیه دو موافقتنامه، درباره ساخت نیروگاه اتمی (بنا به داده‌های مختلف ساخت دو تا چهار بلوک توان متوسط در نظر بود) و همکاری در زمینه استفاده مسالمت آمیز از انرژی اتمی امضاء کرد. در این توافق امکان صادرات راکتورهای اتمی پژوهشی به ایران، ‌همکاری در زمینه تحقیقات علمی، دریافت ایزوتوپ برای مصارف طبی و فنی و تعلیم کارشناس برای طرف ایرانی در نظر گرفته شده بود. (پیشین)
مطابق با برنامه تأیید شده، بکارگیری کارشناسان شوروی برای ارزیابی از چشم‌اندازهای افزایش تولید انرژی برق مدنظر بود. همچنین روسیه می‌بایست در شمال ایران در نزدیکی شهر گرگان (در ساحل دریای خزر) نیروگاه برق اتمی بسازد.
یکی از بندهای موافقتنامه ۲۵ اوت ۱۹۹۲ عبارت بود از تعلیم کارشناسان ایرانی در مؤسسات آموزش عالی و مراکز پژوهشی روسیه. مؤسسه ”زاروبژ انرگو اتم استروی“ سازمان مسئول انعقاد و اجرای قرارداد تعلیم کارشناسان از طرف روسی بود. در نظر بود از برنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی در زمینه تعلیم کارشناسان فیزیک اتمی به عنوان برنامه پایه تعلیم کارشناسان ایرانی استفاده شود ، تصور بر این بود که این بند حاوی موارد زیر خواهد بود:

• • کارورزی کارشناسان و مهندسین ایرانی در مراکز تخصصی؛

• • کارآموزی برای فارغ التحصیلان دانشگاههای ایرانی؛

• • تحصیل ایرانیان در مقاطع لیسانس؛ فوق لیسانس و دکترا؛

سالانه باید تا یکصد تن از اتباع ایران در روسیه تعلیم داده می‌شدند.
میخایلوف وزیر انرژی اتمی روسیه به دعوت رضا امراللهی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران از ۵ تا ۸ ژانویه ۱۹۹۵ از ایران بازدید داشت. در جریان دیدار مذاکراتی در مورد مسائل همکاری در زمینه استفاده مسالمت آمیز از انرژی اتمی صورت گرفت و اسنادی امضاء شد که زمینه های همکاری مقرر در موافقتنامه سال ۱۹۹۲ را معین‌تر کرد. در این ضمن برنامه تعلیم کارشناس برای طرف ایرانی بطور ملموس کاهش داده شد. (پیشین)
اسناد امضاء شده در جریان این دیدار عبارت بود از:
الف) قرارداد تکمیل ساخت بلوک اول نیروگاه بوشهر؛
ب) پروتکل مذاکرات میخایلوف وزیر انرژی اتمی روسیه و رضا امراللهی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران.
در پروتکل مذاکرات خاطر نشان شده بود که طرفین قرار گذاشتند:
۱- مشترکاً در ایران راکتورهای پژوهشی توان نازل (کمتر از یک مگاوات) برای تعلیم کارشناسان ایرانی بسازند (طرف روس متعهد شد در مهلت ۶ ماهه پیشنهاد فنی- اقتصادی مربوطه را ارائه دهد)؛
۲- مسئله همکاری در ساخت دستگاه های شیرین کردن آب در ایران بررسی شود؛
۳- در موارد همکاری و بالاخص در عملیات تکمیل ساخت بلوک اول نیروگاه بوشهر از پرسنل ایرانی حداکثر استفاده شود؛
۴- بعداً سوخت لازم برای بلوک اول نیروگاه بوشهر با شرایط و قیمت جهانی واگذار شود؛
۵- حداقل سالی یک بار ملاقات سطح عالی بین مقامات وزارت انرژی اتمی روسیه و سازمان انرژی اتمی ایران برای کنترل مناسب روند همکاری ، بالاخص عملیات مربوط به ساخت بلوک اول نیروگاه بوشهر برگزار شود.
طرفین همچنین تصمم گرفتند به سازمانهای مسئول دستور دهند اسناد ذیل را آماده و امضاء کنند:

• • قرارداد تحویل راکتور آب سبک روسی برای اهداف تحقیقاتی به توان ۳۰ تا ۵۰ مگاوات – ظرف سه ماه؛

• قرارداد تحویل دو هزار تن اورانیوم طبیعی از روسیه – ظرف سه ماه اول سال ۱۹۹۵؛