مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲- فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱- فرهنگ

۲-۱-۱- مقدمه

به زعم امام خمینی(ره) بدون هیچ تردیدی بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ آن جامعه است و اساسا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن را تشکیل می‌دهد.^[۱] «راه اصلاح یک مملکت فرهنگ آن مملکت است.»^[۲] «فرهنگ است که مبدأ همه خوشبختی ها و بدبختی های یک ملت است»^[۳]. آن چیزی که ملت ها را می‌سازد فرهنگ صحیح است^[۴] و « اگر فرهنگ درست شود یک مملکت اصلاح می شود»^[۵] با همه اهمیت که فرهنگ در بیانات امام به آن اشاره شد، صاحب نظران برای فرهنگ کارکردهای مختلفی برشمرده اند مثل نقش فرهنگ در چگونگی زندگی و ادامه حیات اجتماعی و ملی ملت ها، تأمین نیازهای درونی و بیرونی انسان، ایجاد و حفظ همبستگی بین افراد جامعه، هویت بخشی و مواردی از این قبیل دلالت های روشنی در تآیید اهمیت فرهنگ وجود دارد.

۲-۱-۲- فرهنگ:

۱-۲-۱-۲- مفهوم فرهنگ و انواع رویکردها به آن

در تعریف فرهنگ از آنجا که مفهوم بسیار گسترده و پیچیده ای است به طوری که مورد مداقه صاحب نظران در طول زمان‌های متمادی گرفته است و تاکنون بیش از ۲۰۰ تعریف برای فرهنگ ارائه شده و هرکدام از تعاریف ‌بر مبنای‌ رویکرد خاصی بنا شده است، در اینجا سعی می شود ابتدا به تعریف فرهنگ از منظر صاحب نظران غربی پرداخته و سپس به آنچه توسط اندیشمندان ایرانی مطرح شده و مرتبط با موضوع این پژوهش است، ارجاع داده شود.

همان‌ طور که پیشتر اشاره شد از سالیان دور فرهنگ با رویکردهای مختلفی مورد بررسی و تحقیق پژوهشگران علوم مختلف از جمله جامعه شناسی، مردم شناسی، روان شناسی، انسان شناسی و … قرار گرفته است و بالطبع تعاریف مختلفی با دیدگاه های مختلف برای آن ارائه شده است که در این مجال به صورت مجمل به آن ها اشاره می‌کنیم:

دیدگاه توصیفی به تبیین عناصر موجود در فرهنگ می پردازد. تیلور در کتاب فرهنگ ابتدایی جامع ترین تعریف توصیفی از فرهنگ را اینگونه بیان می‌کند: “فرهنگ مجموعه پیچیده ای شامل معارف، اعتقادات، هنر، حقوق، اخلاق، رسوم و تمام توانایی ها و عاداتی است که بشر به عنوان عضوی از جامعه اخذ می کند.” (تیلور، ۱۲۶-۱۱۸: ۱۸۷۱)

دیدگاه تاریخی بر وجه میراث فرهنگی و تمدنی تأکید دارد. سایپر^[۶] فرهنگ را از این منظر اینگونه تعریف می‌کند: “مجموعه ای همبسته از کردارها و باورها که از جامعه به ارث رسیده و بافت زندگی ما را می‌سازد.”

دیدگاه هنجاری بر جنبه قواعدی و راه و روشی فرهنگ نظر داشته و فرهنگ را مجموع راه و رسم های عمل و اندیشه یک گروه اجتماعی در گذشته و حال می‌داند.

دیدگاه روانشناسی فرهنگ به جنبه سازگاری، یادگیری و به عادت در آمدن فرهنگ می پردازد و فرهنگ را عامل سازگاری انسان با محیط می‌داند که از راه آموزش و یادگیری انتقال می‌یابد.

دیدگاه ساختاری بر ماهیت سیستمی و سازمانی فرهنگ تأکید داشته و آن را شامل نوآوری ها و ویژگی های خاصی دانسته که در یک سیستم یکپارچه شده و اجزاء آن کم و بیش با یکدیگر در ارتباط می‌باشند.

دیدگاه تکوینی نیز فرهنگ را یک برساخته و محصول تعریف می‌کند. هانتینگتون^[۷] فرهنگ را عبارت از هر شیء، عادت، نهاد، شیوه زندگی عملی می‌داند که انسان آفریده و به نسل بعدی می سپارد. (آشوری، ۷۴-۴۷: ۱۳۸۱)

در جمع بندی دیدگاه های محققین غربی ‌در مورد فرهنگ می توان ‌به این نتیجه رسید که فرهنگ مجموعه ای از باورها، ارزش ها و رفتارهای برآمده از انسان و فعالیت ها و روابط او در یک جامعه است که در اجزاء و عناصر یک نظام پیچیده و منسجم بازشناسی می شود و در طول تاریخ از نسلی به نسل دیگر به واسطه یادگیری و جنبه‌های سازگاری و عادتی آن انتقال می‌یابد و بدین سان چارچوب های اندیشه و اقدام را در یک اجتماع مشخص می‌سازد. (حسن بیگی، ۱۳۹۰)

بر اساس جمع بندی انجام شده دو عامل مهم در شکل گیری فرهنگ دخالت دارد. اول، ارتباط ذهنی، شیوه تفکر، احساس و عمل افراد دارای فرهنگ مشترک و دوم، تجلی نوع تفکر افراد در نهادها و تولیدات ملموس جامعه. به عبارتی می توان گفت فرهنگ دارای دو ساحت مادی و معنوی است که ساحت مادی شامل مصنوعات، رفتارها و نهادهاست و ساحت معنوی شامل باورها، مفروضات و ارزش‌ها. (روسک، ۱۳۶۹) می توان جمع بندی حاصل از تعاریف مختلف فرهنگ را در مدل ساده ای ترسیم کرد. مدل شاین^[۸] به خوبی این مطلب را بیان ‌کرده‌است. بر اساس این مدل فرهنگ بر روی سه سطح شکل می‌گیرد: سطح باورها و مفروضات، سطح هنجارها و ارزش‌ها، و سطح مصنوعات ونمادها. هچ (۱۳۸۵) معتقد است نمادها و مصنوعات خود به سه دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول نمودهای فیزیکی(آرم ها، آثار و طراحی های هنری، معماری، لباس و اشیاء مادی و …)، دسته دوم نمودهای رفتاری(مراسم، الگوهای ارتباط، آداب، پاداش ها و …) و دسته سوم نمودهای شفاهی(حکایتها، داستان ها، اسطوره ها، تاریخ و قهرمان ها و …) (هچ^[۹]، ۳۵۳-۳۴۴: ۱۳۸۵) وی معتقد است میان سطوح فرهنگ تاثیر متقابل و ربط و برگشتی وجود دار و هر یک، دیگری را دچار تغییر و تحول می‌سازد. (هچ، ۳۴۵:۱۳۸۵؛ شاین، ۴: ۱۳۸۸)

با توجه به تعاریف رایج مفهوم فرهنگ که از عامل در برگیرنده مجموعه ای از عناصر برای حفظ وضعیت موجود برخوردار می‌باشد، دو موضوع مهم مورد غفلت واقع شده است؛ اول آنکه تمرکز بر رابطه و پیوند عناصر سازنده فرهنگ، هسته هر گونه اقدامی در راستای مهندسی فرهنگی است و دوم اینکه تمرکز بر هدف تعالی سازی جامعه به وسیله فرهنگ که روح مهندسی فرهنگی است در این تعاریف جنبه محوری نداشته و حداکثر به صورت حاشیه ای مطرح شده است. ‌بنابرین‏ از کنار هم قرار دادن اجزای منفعل بدون در نظر گرفتن اصل پیوستگی که عامل اتحاد بخش آن اجزاست و گوهر اساسی فرهنگ را شکل می‌دهد، نمی توان به مفهوم فرهنگ پی برد. فرهنگ در درجه اول به همبستگی و منطقی وحدت بخش قابل تعبیر است که ورای رفتارهای واقعی جای داشته و می‌تواند امکان توضیح این رفتارها را فراهم آورد. (عیوضی، ۱۳۸۷؛ بدیع، ۱۳۷۶) فلذا ایجاب می‌کند تعریفی مناسب با این مسئله از فرهنگ ارائه شود. در مهندسی فرهنگ می بایست فرهنگ را سیستمی در نظر گرفت که دارای اجزایی است که این اجزاء در تعامل با یکدیگر قرار دارند و در جهت هدف معینی حرکت می‌کنند؛ ‌بنابرین‏ در مهندسی فرهنگ تعریفی مبنا قرار می‌گیرد که الف) حداکثری باشد، ب) نگاه سیستمی به آن شده باشد و ج) ارتباط آن با سایر نظامات جامعه اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی لحاظ شده باشد. (ناظمی، ۱۳۸۵)

اندیشمندان ایرانی نیز به سبب اتصال عمیق مقوله فرهنگ با مسائل مختلف ملی و بین‌المللی مواردی را ‌به این تعریف افزوده اند از جمله اینکه مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای، در تعریفی که از فرهنگ ارائه داده‌اند، می فرمایند: