۳-۱۱-۵ مجتمع‌های پذیرایی – تفریحی
ایجاد اینگونه واحدها نیز از سابقه زیادی برخوردار نمی‌باشند و به طور کلی از سال ۱۳۸۰ به بعد رواج یافته‌اند. مساحت این تاسیسات از مجتمع‌های تفریحی و توریستی کمتر و غالبا بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ مترمربع می‌باشد. مهمترین تاسیسات موجود در مجتمع‌های پذیرایی و تفریحی که عملکرد اصلی و غالب آنها نیز پذیرایی است عبارتند از: تالار برپایی جشن، رستوران به سبک‌های سنتی و جدید. باغ‌های ایرانی و… معمولا این نوع واحدهای توریستی دارای معماری ایرانی – اسلامی بوده و این ویژگی منجر به جذب بسیاری از شهروندان و زائران و گردشگران وارد شده به مشهد می‌گردد. مجتمع های پذیرایی و تفریحی نیز غالبا در مناطق ییلاقی وخوش آب و هوای پیرامون شهرها ایجاد می‌شوند و در شهر مشهد منطقه طرقبه و شاندیز دارای استعداد و توانمندی بالایی جهت ایجاد این نوع از تاسیسات توریستی به شمار می‌روند. در حال حاضر طبق آمار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی حدود ۵ واحد مجوز بهره برداری دریافت نموده و تعداد متقاضیان نیز رو به افزایش می‌باشد. مجتمع پذیرایی و تفریحی باغ سالار در حاشیه جاده مشهد به شاندیز با معماری ویژه و جذاب خود از مهمترین واحدهای پذیرایی و تفریحی مشهد به شمار می‌رود. (ضیایی،۱۳۸۹، ۴۷)
۳-۱۲ جاذبه های گردشگری از دیدگاه کاربرد
جاذبه های گردشگری مشهد را می‌توان در مجموع به چند دسته به شرح ذیل تقسیم نمود:
۳-۱۲-۱ جاذبه های تاریخی و مذهبی
مهمترین جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد جاذبه های تاریخی و مذهبی می‌باشند که در راس و سرآمد همه این جاذبه ها بارگاه مطهر امام رضا (ع) قرار دارد و اصلی‌ترین عامل ورود میلیونی زائران و مسافران به این شهر محسوب می گردد. دیگر جاذبه های تاریخی و مذهبی مشهد عبارتند از: مقبره خواجه ربیع، مقبره خواجه اباصلت، آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه محمدتقی‌خان پسیان، گنبد سبز، آرامگاه فردوسی، مجموعه تاریخی و توریستی توس، بنای هارونیه، بناها و ساختمان‌های قدیمی، گنبد خشتی و… در سال ۱۳۸۳ تعداد بازدیدکنندگان داخلی از آرامگاه فردوسی ۸۱۷۶۶۰ نفر و بازدیدکنندگان خارجی ۴۱۱۵ نفر، بنای هارونیه ۲۵۷۴۵۷ نفر گردشگر داخلی ۱۶۶۱ نفر خارجی و همچنین تعداد گردشگران داخلی بازدیدکننده از آرامگاه نادری ۳۹۵۸۲۳ نفر و گردشگران خارجی ۶۰۴ نفر بوده است.
۳-۱۲-۲ جاذبه های تفریحی
که معمولا شامل فضاهای سبزتفریحی و تفرجگاهی شهر نظیر پارک بزرگ ملت و کوهستان پارک شادی در ورودی شمال غربی مشهد، مجموعه فرهنگی و تفریحی کوهسنگی در جنوب شهر و پارک‌های وحدت و میرزا کوچک‌خان جنگلی، پردیس و… می‌باشد.
–کوهسنگی: مشهورترین و زیباترین گردشگاه کنار شهر مشهد، دو کوه در کنار هم به نام کوهسنگی است. گفته‌اند ((حضرت رضا (ع))) در سفر تاریخی خود به مرور از کوهسنگی دیدن فرمودند و همین طور تاجگذاری ((شاه عباس)) در این محل انجام شده است. (دهشیری،۱۳۸۸، ۲۵)
گذشته از این، کوهسنگی خاطرات ارزشمندی را در اذهان بسیاری از شهروندان مشهد و زائرین این شهر بر جا گذاشته است. کوهسنگی در دامنه کوههای جنوبی مشهد واقع است. در قسمت جلوی دو کوه، عمارت ییلاقی زیبایی مربوط به دوره پهلوی اول همراه با استخر بزرگی به طور ۱۰۰ متر و عرض ۶۰ متر احداث شده است که از آب قناب گناباد پر شده و سپس آب آن از ارتفاعات کوهسنگی به سوی مشهد سرازیر گردیده است.(مشاور ۱۳۸۲، ج ۶. ص ۱۴۳)
کمی جلوتر از محوطه کوه، بنایی است که در دوره صفویه با اسلوب بناهای قرن یازدهم هجری ساخته شده و در میان ایوان آن قبر ((میرزا ابراهیم)) از اجداد و بزرگان سادات رضوی است. وی دارای املاک بسیاری بوده و همه را به موجب وقف نامه‌ای بر فرزندان خود و عموم سادات رضوی ساکن مشهد یا ارض اقدس وقف کرده است. درآمد این موقوفات به همان نحو که واقف مقرر داشته در حال حاضر میان ده‌هزار نفر تقسیم می‌شود. (رضوی، ۱۳۸۴، ص ۵۱۶)
تاسیسات تفریحی کوهسنگی یعنی استخر، باغچه‌ کاری اطراف و همچنین عمارت زیبای آن در دوره‌های مختلف بامدیریت ((آستان قدس رضوی)) ، ((شهرداری مشهد )) و اشخاص حکومتی دایر بوده و ملحقاتی نیز به آن اضافه شده است. (ماهوان، ۱۳۸۳، ص ۵۱۴)
از سال ۱۳۷۴ شهرداری به توسعه و بازپیرایی گردشگاه کوهسنگی اقدام کرد و با برنامه‌ریزی انجام شده در محدوده‌ای به مساحت ۳۵ هکتار پارک کوهسنگی رااحیا نمود. پارک فعلی مجموعه‌ای از کاربری های تفریحی، فرهنگی و مذهبی را در محیطی جذاب در دل خود جای داده است که عمارت کوهسنگی در مرکز آن، نقطه عطف مجموعه محسوب می‌شود. پارک کوهسنگی در حال حاضر یکی از کانونهای مهم جذب جمعیت (زائرین، مسافرین و مجاورین) است.
–کوهستان پارک شادی: بزرگترین مجموعه شهربازی و سرگرمی مشهداست که با برخورداری از انواع وسایل و دستگاه های بازی، محیطی مناسب جهت مخاطبین کودک و نوجوان محسوب می‌شود.
زیباترین ییلاقات مشهد که در طی دهه گذشته با تجهیز جداره‌های خدماتی و پذیرایی خود، آمادگی لازم را برای جلب و جذب مسافر در تمام دوره گردشگری داشته‌اند، طرقبه، جاغرق، شاندیز، زشک، نغندر، کنگ و گلمکان هستند که در این بین طرقبه و شاندیز مهم‌ترین فضاها را جهت ارائه خدمات پذیرایی و گردشگری دارند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

مورفولوژی و ساخت زمین شناسی محدوده حومه دشت مشهد به گونه‌ای است که در شکل‌گیری زمین به صورت کوهستانی تاثیر می‌گذارد و به طور مستقیم چهره و منظره دره‌ها و کوهسارها را شکل می‌دهد. گردنه‌های پرپیچ و خم، دره‌های متعدد عمیق و نسبتا تنگ، سرزمینهای ناهمواری را به هم مرتبط نموده که در کنار گونه‌های گیاهی متنوع و رودهای فصلی، تداعی کننده جنگلهای دره‌ای شمالی رشته‌ کوه البرز است.
۳-۱۲-۳ مراکز اقتصادی و بازارهای خرید
مهم‌ترین بخش اقتصادی مشهد را فعالیتهای خدماتی تشکیل می‌دهد. فعالیتهای خدماتی به لحاظ مقیاس عملکردی، لایه‌های مختلف دارد. این فعالیتها از مقیاس منطقه‌ای شروع و در برخی حوزه‌ها تا مقیاس ملی و فراملی نیز تاثیر گذارند. نقش زیارتی – توریستی مشهد در شکل‌گیری اقتصاد خدماتی و مقیاسهای مختلف آن، غیرقابل چشم‌پوشی است. بازار خدمات مشهد که کارکردهای وسیعی را در بر گرفته علاوه بر شکل سنتی به صورت رسمی نیز عملکرد و ظرفیت منحصر به فرد دارد. به صورتی که وجود مراکز آموزشی، فرهنگی ودرمانی که از جمله مهمترین کانونهای شرق کشور هستند، در بخش رسمی حوزه خدمات مشهد، حائز اهمیت است و هر روزه مخاطبین هستند، در بخش رسمی حوزه خدمات مشهد. حائز اهمیت است و هر روز مخاطبین را از سطح منطقه به خود جلب می کند.(حیدری،۱۳۸۴، ۶۰)
از سوی دیگر ارتباطات تجاری با کشورهای آسیای میانه نظیر تاجیکستان، ترکمنستان و حتی روسیه، بازار مشهد و نهادهای وابسته آن نظیر پایانه‌ها، گمرکات و بازارچه‌های مرزی و غیره را از اهمیت ویژه‌ای برخوردار نموده است. شهر مشهد در بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، مقیاسهای عملکردی مختلفی دارد که تحت عملکرد شهری و فراشهری در بخش تجارت و در سطوح کلانشهر و زائران میلیونی آن است. این مقیاس عملکردی، بازاری چند میلیونی را با کشش و ظرفیت بسیار بالا تشکیل می‌دهد. بخش قابل توجهی از بازار تجاری منطقه بر پایه تامین نیازهای ساکنان کلانشهر، زائران و نیز تامین کالا و سوغات مورد نیاز آنان، استوار است. دومین سطح عملکردی و تجاری شهر مشهد را متقاضیان از سطح استان و استانهای همجوار تشکیل می‌دهند. با توجه به گستردگی فعالیتهای کشاورزی، صنعتی و گردشگری در سطح استان، شهر مشهد، مهم‌ترین بازار خرید مازاد محصولات، فروشی فراورده‌های کشاورزی و خدمات فنی وتعمیراتی کشاورزی و فنی استان را تشکیل می‌دهد. این بازار به لحاظ حجم و تنوع مبادلات از مهم‌ترین بازارهای ملی محسوب می‌شود. علاوه بر مقیاسهای عملکرد منطقه‌ای – محلی بازار مشهد (عرضه و تقاضا)، این شهر در مقیاس کشورهای همجوار نیز به ویژه در سالهای اخیر عملکرد ویژه تجاری دارد.
براساس آمار سال ۷۵ بیشترین میزان فعالیت‌ در بخش خدمات شهر مشهد، مربوط به فعالیتهای عمده فروشی وخرده فروشی است. مقایسه تعداد خرده‌فروشیها در مشهد با تعداد این واحدها در استان نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد از کل واحدهای خرده‌فروشی و ۵۲ درصد از شاغلین این گروه خدماتی در سطح استان، در شهر مشهد به کار اشتغال دارند.
تعداد بسیار زیاد این واحدهای خدماتی در مشهد متاثر از نقش زیارتی – سیاحتی این شهر در سطح ملی و مرکزیت آن در اقتصاد شرق کشور هستند. (مرکز آمار ایران، ۷۵) از سوی دیگر برآورد مرکز آمار ایران (۱۳۸۳) حدود ۵ میلیون‌مترمربع فضای تجاری و خرده فروشی در شهر مشهد وجود دارد که نشان از گسترش دائمی این گروه فعالیتها در میان دیگر فعالیتهای گروه خدمات است.(راودراد،۱۳۸۹، ۳۱)
۳-۱۲-۴ شهرک های ییلاقی و توریستی طرقبه و شاندیز
طرقبه: براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۷۵ جمعیت شهر طرقبه ۹۹۸۲ نفر در غالب ۲۴۱۸ خانوار و بعد خانوار ۱/۴ بوده است، این شهر ییلاقی در ۱۶ کیلومتر جنوب غربی مشهد واقع شده است و به مرور زمان نقش توریستی و تفریحی آن درحال توسعه می‌باشد و این امر از افزایش تعداد مسافران ورودی در هر سال نسبت به سال قبل و ازدیاد مشاغل مرتبط با این مسئله کاملا مشهود است و وجود دما در شهر مشهد در نزدیکی این ناحیه یکی از عوامل مهم و موثر در گسترش صنعت گردشگری در طرقبه محسوب می‌گردد. ورود شهروندان مشهدی و زائران و مسافران به این دره حاصلخیز از فروردین‌ماه تا مهرماه هر سال بوده و در ایام تابستان بیشترین مسافران را پذیرا می باشد و ماه های تیر و مرداد اوج ورود مسافر به این منطقه است. توسعه گردشگری ورود خیل عظیم مسافران به این شهر منجر به افزایش قیمت زمین وهمچنین تغییر کاربردی اراضی شده است که مهمترین عوامل بروز این امر عبارتند از: (عکس آبشار طرقبه و شاندیز)
الف – نقش تفریحی و توریستی این دره و منافع اقتصادی حاصل از ورود از مسافران به آن رونق خرده‌فروشی و رستوران‌‌داری و در مجموع فعالیت‌های اقتصادی.
ب – روند رو به رشد خرید باغات میوه بویژه در حاشیه بین جاده عنبران و جاغرق و ساخت و ساز ویلا و بناهای مسکونی در این محدوده.
ج – گسترش کالبدی و فیزیکی شهر مشهد به سمت طرقبه در مسیر محور اصلی ارتباطی مشهد – طرقبه و تبدیل این شهر به شهر خوابگاهی در مجاورت مادر شهر بزرگ مشهد.
ب – شاندیز: شهر شاندیز نیز در ۳۸ کیلومتری جنوب غرب مشهد و در منطقه‌ای خوش آب وهوا واقع شده است. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۷۵، جمعیت این شهر ۴۰۷۷ نفر با بعد خانوار ۶/۴ نفر و ۸۸۷ خانوار بوده است. این منطقه از گذشته‌های دور به واسطه باغ ، دره های بسیار زیبا و رستوران‌های متعدد همواره موردتوجه اهالی توس و مشهد و همچنین گردشگران بوده است. اما وسعت باغ‌های شاندیز به وسعت باغ‌های طرقبه نبوده و این شهر بیشتر از آن که باغ‌های گسترده‌ای داشته باشد از مزارع گسترده برخوردار است، به ویژه در حد شمالی شهر، منظر زراعی بیش از هر منطقه دیگری نظرها را به خود جلب می‌کند و افزایش تعداد مجتمع‌های تفریحی و توریستی و پذیرایی در حاشیه جاده مشهد – شاندیز روز به روز بر اهمیت این شهر می‌افزاید.
۳-۱۳ مهمترین پروژه‌ها و برنامه‌های اجرائی تاثیرگذار در توسعه گردشگری شهر مشهد
حفاظت و ساماندهی مکانهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی در شهر
وجود بارگاه ملکوتی امام هشتم شیعیان به عنوان اصلی‌ترین و مهمترین جاذبه های گردشگری مشهد، جاذبه و قابلیت سایر آثار تاریخی، مذهبی و فرهنگی راتحت‌الشعاع قرار داده است، با توجه به اینکه آثار و یادمان‌های تاریخی، مذهبی و فرهنگی از عناصر مهم جذب گردشگر، بویژه گردشگر خارجی است و کلان شهر مشهد از این نظر برخوردار از جاذبه‌های متنوع و متعددی است، توجه بیش از پیش به سایر جاذبه‌های تاریخی، مذهبی و قابلیت آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا مهمترین پروژه‌هایی که می‌توانند در ساماندهی و احیاء مکانهای تاریخی و مذهبی مؤثر باشند عبارتند از:
احیاء و بهره‌برداری از کاروانسراها و رباطهای قدیمی با همکاری شهرداری و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
احیاء و بهره‌برداری از ساختمانهای مسکونی قدیمی که دارای ارزش‌های معماری وهنری می‌باشند.
احیاء گذرها و دربندهای مسکونی که هدف از آن علاوه بر حفظ و احیای این اماکن که دارای نقش و هویت معماری خاص دورانهای مختلف می‌باشد، تجهیز و آماده‌سازی فضاهای داخلی آن به صورت موزه مردم شناسی جهت بازدید گردشگران و شهروندان است.
احیای باغ‌ها و کوشک‌های قدیمی که هدف از اجرای آن ضمن آشنا ساختن شهروندان و گردشگران با روش های استفاده از فضای سبز در گذشته، تجهیز این فضاها به چایخانه سنتی واحدهای پذیرایی جهت گذران اوقات فراغت شهروندان گردشگران است.
احیای حسینیه‌ها و تکایای قدیمی با هدف آشنایی شهروندان و گردشگران با مراسم و آیین‌های مناطق مختلف کشور در این اماکن .
جدول ۳-۳ : تقسیم بندی انواع جاذبه های گردشگری مشهد بر اساس کارکرد

منبع : سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی ۱۳۹۲
نقشه ۳-۳ : پراکندگی فضایی جاذبه های گردشگری شهر مشهد

منبع : سازمان زمین شناسی خراسان رضوی ۱۳۹۰
۳-۱۴ مدیریت و سازمان های مرتبط با گردشگری مذهبی – فرهنگی مشهد
۳-۱۴-۱ آستان قدس رضوی
از نظر تاریخی اداره این بارگاه در قرون اولیه اسلامی بر عهده کلیدداری بود که در ساعات خاصی از روز آن را می گشود؛ وی بزرگ ساداتی بود که سرپرستی شیعیان طوس را نیز بر عهده داشت . در دوره ی صفویه با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران، توجه شیعیان به زیارت افزایش یافت و املاک زیادی وقف این مجموعه گردید، تا اینکه شاه عباس (۹۶۶ ه.ق) اقدام به تأسیس تشکیلات اداری برای رسیدگی منظم به اموری مانند وقف، نذورات ، امکانات رفاهی زائران ؛ توسعه ی حرم و … در قالب کشیک ها نمود . او خود را تولیت آستان قدس نامید و با انتصاب جانشینی (نائب التولیه) سرپرستی این مجموعه را به آن سپرد و از آن زمان تا به حال ، اداره ی آستان قدس بر عهده ی متولی (نائب التولیه) بود که از طرف شاه و یا اول شخص مملکت انتصاب می شده است. اگر چه تشکیلات اداری آستان قدس از آن زمان تاکنون تغییرات زیادی دیده و آخرین آن در سال ۱۳۸۳ بازنگری و مکمل آیین نامه مورخ ۱۳۷۷ بوده است؛ اما وجه مشترک همه ی آنها با اندکی تغییر، موروثی بودن مشاغل آن است
به هر حال قدرت اقتصادی- فرهنگی کنونی سازمان غیر دولتی آستان قدس رضوی (مجموعه حرم، تشکیلات اداری ، موقوفات، شرکت های اقتصادی، بخش های فرهنگی و …) از یک طرف ماحصل کارکرد (فرهنگی، اقتصادی و …) زیارت و گردشگری مذهبی – فرهنگی می باشد که ریشه در باورهای مذهبی- فرهنگی شیعه دوازده امامی (اعتقاد به امامت و …) دارد و از طرف دیگر حمایت سیاسی حاکمیت کشور (پیوند عاطفی) است. تولیت این سازمان بر عهده ی رهبری نظام است؛ ایشان این سمت را بر عهده یکی از روحانیون شهر واگذار نموده است. وی در حال حاضر (سال ۱۳۸۶) علاوه بر تولیت آستان قدس رضوی ، نماینده ولی فقیه در استان، نماینده مجلس خبرگان ، عضو شورای مصلحت نظام و … نیز می باشد. مسؤولین آستان قدس رضوی در توجیه محبوبیت و رابطه عاطفی خود با حکومت استناد به بیانات امام خمینی (ره) در جمع کارکنان آن سازمان می کنند که فرموده اند « اصلاً مرکز ایران آستان قدس است » (اداره امور روابط عمومی آستان قدس رضوی ، ۱۹:۱۳۶۴) و همچنین با توجه به حکم انتصاب تولیت آستان قدس (در تاریخ ۱۵/۱/۱۳۵۹) از طرف رهبر انقلاب اسلامی که صراحتاً در آن حکم آمده که هیچ یک از نهادهای جمهوری اسلامی ، یا اشخاص عادی حق دخالت در موقوفات و سایر متعلقات آستان قدس را ندارند؛ بعلاوه آنها افتخار می نمایند از اینکه توانسته اند برای زوار حرم حضرت امام رضا (ع) امنیت، آرامش، آب، نور، فرش، عطر، کتابخانه و یک وعده نهار را برای عده ای از زائران (در سال به حدود ۲ میلیون نفر نهار می دهند) فراهم کنند و تأکید دارند در هیچ کجای دنیا چنین خدمتی به زوار و گردشگران مذهبی ارائه نمی شود.
همچنین بر اساس مطالعات به عمل آمده توسط نگارنده با بهره گرفتن از معیار گتنر از مجموع منابع گردشگری شهر ، ۳۳ جاذبه قابلیت توسعه گردشگری را داشته اند که از این تعداد آستان قدس رضوی بیشترین مدیریت (۲۴/۲۴ درصد) را بر عهده داشته است. به طور کلی آستان قدس حدوداً برای ۲۰۰۰۰ نفر اشتغال مستقیم و ۱۰۰۰۰۰ نفر اشتغال غیر مستقیم در فعالیت های صنعتی ، عمرانی و … (حدود ۷۰۰۰۰ نفر اشتغال در ۴۲ شرکت و مؤسسه فعال و نیز ۳۰۰۰۰ نفر در سایر فعالیت ها) ایجاد کرده و بودجه مصوب آن در سال ۱۳۸۴ حدود ۱۵۰ میلیارد تومان بوده است.
۳-۱۴-۲ سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان
این سازمان در راستای وظایف اصلی خود که همانا مدیریت و توسعه گردشگری شهر و منطقه ، حفظ و احیای آثار تاریخی و … است؛ مسؤولیت سیاست گذاری ، بازاریابی ، نظارت بر آموزش گردشگری ، نظارت بر واحدهای اقامتی (هتل ها، هتل آپارتمان ها، مهمان پذیرها، دفاتر خدمات مسافرتی و …) که از جمله ساختارهای گردشگری شهر می باشند را عهده دار است . در واقع هر چند مدیریت بنیادی ترین جاذبه شهر (بارگاه حضرت رضا علیه سلام) بر عهده آستان قدس رضوی است، اما نظارت بر عناصر ثانویه گردشگری شهر بر عهده این سازمان می باشد و آن را مرتبط مستقیم با گردشگری مذهبی – فرهنگی شهر نموده است. همچنین این سازمان مدیریت مستقیم (۱۲/۱۲ درصد) (مصلای مشهد، باغ و موزه نادری، خانه ملک و مصلای طرق)از جاذبه های گردشگری شهر را عهده دار است.
۳-۱۴-۳ اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی
این اداره به جهت مدیریت مستقیم بر ۴ جاذبه شهر مشهد (گنبد خشتی، گنبد سبز، مدارس علمیه نواب و عباسقلی خان)، نظارت بر حسینیه ها (یکی از واحدهای اقامتی مورد استفاده ی زائران) و نیز انجام فعالیت های عمرانی همانند ساخت راه و زائر سرا ، ایجاد بازار ، اشتغال در پیرامون جاذبه های مذهبی- فرهنگی منطقه و نظایر آن به طور مستقیم با گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر و منطقه ارتباط داشته است . این سازمان توانسته در طول سال حدود ۷ میلیون گردشگر مذهبی- فرهنگی را در بقاء متبرکه که تولیت آن را عهده دار است ، جذب نماید
۳-۱۴-۴ شهرداری مشهد