در این فرمول:
n= حجم جامعه
= مقدار خطا
P= درصد صفت مورد نظر در جامعه
q= -1P
Z= متغیر استاندارد
حجم نمونه آماری این تحقیق با خطای ۰۵/۰ و طبق جدول کرجسی و مورگان برابر ۳۸۵ می باشد.
۲-۴-۳ روش نمونه گیری
انواع روش­های نمونه گیری به دو گروه احتمالی و غیراحتمالی تقسیم می­شوند:
انواع روش­های نمونه گیری
نمونه گیری غیراحتمالی
نمونه گیری احتمالی
تصادفی ساده
طبقه ­بندی شده
خوشه­ای (گروهی)
منطقه­ای
قضاوتی
ساده (آسان، دردسترس)
سهمیه­ای
نمودار ۱-۳ انواع روش­های نمونه گیری
منبع: روستا، احمد، ونوس، داور، و ابراهیمی، عبدالحمید. (۱۳۸۷). مدیریت بازاریابی (چاپ دوازدهم). تهران: انتشارات سمت. ص. ۱۰۲٫
در این مطالعه از آنجایی که حجم جمعیت مورد نظر معلوم نبوده و از طرفی امکان دسترسی به همه اعضای جامعه وجود نداشت، از روش نمونه گیری غیر احتمالی استفاده شده است. از میان روش های غیر احتمالی، روش در دسترس را به کار برده ایم و سعی شده است نمونه ها تا آنجا که ممکن است، معرف گروه های متفاوت باشند.
۵-۳ تکنیک­ها و ابزارهای گردآوری داده ­ها
پژوهشگر برای گردآوری داده ­ها به ابزارهای گوناگونی نیاز دارد که نوع این ابزارها تابع عوامل گوناگونی مانند نوع و فرایند (روش) پژوهش است. هر یک از ابزارهای گوناگون گردآوری داده، مزیت­ها و عیب­هایی دارند که در هنگام به کارگیری، باید به تأثیر آنها در هدف پژوهش توجه کرد و با رعایت نکته­های لازم، امکان افزایش اعتبار پژوهش را فراهم آورد. داده­هایی که در پژوهش به کار برده می­شوند ممکن است «اولیه» یا «ثانویه» باشند. داده ­های اولیه را پژوهشگر به صورت دست اول و بیشتر با مشاهده، پرسشنامه و مصاحبه به دست می ­آورد و داده ­های ثانویه از منابع دیگر و به شیوه ­های گوناگون به دست می­آیند (خاکی، ۱۳۹۰: ۲۰۴-۱۹۷).

۱-۵-۳ داده ­های اولیه: پرسشنامه
یکی از روش های بسیار متداول در گردآوری اطلاعات میدانی روش پرسش نامه ای است که امر گردآوری اطلاعات را در سطح وسیع، امکان پذیر می سازد. در تحقیقات توصیفی پیمایشی و نیز تحقیقاتی که از گستره جغرافیایی زیادی برخوردار باشند یا افراد جامعه آماری و نمونه آن زیاد باشند، معمولا از روش پرسشنامه ای استفاده می شود. پرسشنامه حاوی تعدادی سوال درباره متغیر های مورد سنجش از جامعه مورد مطالعه است. این سوالات با بهره گرفتن از تکنیک های خاص و نیز مقیاس ها بگونه ای ساخته می شود که بتوان اطلاعات مورد نظر را از جامعه یا نمونه مورد مطالعه گردآوری کرد (حافظ نیا، ۱۳۸۹: ۲۱۴).
سوالات پرسشنامه با بهره گرفتن از طیف پنج گزینه‎ای لیکرت، و در جهت پاسخ به پرسش‎های پژوهش طراحی شده‎اند.
پژوهشگر با بهره گرفتن از ۵۱ سوال اصلی، که در طیف لیکرت طراحی شده ­اند، اقدام به بررسی متغیرهای اصلی پژوهش نموده است.
ترکیب سوالات پرسشنامه با توجه به متغیرهای پژوهش، ابعاد و شماره سوالات اختصاص یافته به شاخص‎ها، در جدول ۲-۳ آمده است. پس از تدوین طرح مقدماتی پرسشنامه، تلاش گردید تا میزان روایی و پایایی پرسشنامه تعیین شود.
جدول ۲-۳: ترکیب سوالات پرسشنامه

مؤلفه
بعد
شماره سوالات
تعداد سوالات
محدودیت­های مقصد
محدودیت­ها و تنگناهای شرعی و قانونی

بخش اول: سوال ۶-۱

۶

محدودیت­های سیاسی

بخش اول: سوال ۷

۱

محدودیت­های اقتصادی

بخش اول: سوال ۹-۸

۲-۲-۱-۳- شناسایی به روش BJ
در شناسایی به روش BJ که یکی از روش‌های شناسایی خطی سیستم‌های دینامیکی می‌باشد، ساختاری که برای سیستم در نظر گرفته می‌شود به صورت زیر است:

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در این صورت معادله تابع، که به صورت بسط چند جمله‌ای ها برای سیستم به دست می‌آید برابر با معادله ۲.۱۰ می‌باشد:
(۲.۱۰
با ضرب چند جمله ای مخرج در دو طرف تساوی، رابطه ۲.۱۱ به صورت زیر بیان می‌گردد:
(۲.۱۱
با بهره گرفتن از معادله ۲.۱۱ و استخراج رگرسورهای سیستم و تخمین ضرایب چند جمله ای، سیستم شناسایی می‌گردد. در این روش نیز برای استخراج ماتریس ضرایب، می‌توان از روش حداقل مربعات خطا همانند دو روش بحث شده قبلی استفاده نمود]۲۴،۲۵،۳۰[.
۲-۲-۲- شناسایی خطی به روش مبتنی بر تحلیل زیر فضا
روش تحلیل زیر فضا N4SID¹ به عنوان جایگزینی برای روش های قدیمی شناسایی سیستم چند‌متغیره پیشنهاد شده‌اند. جذابیت روش زیر‌فضا در این است که تحقق فضای حالت سیستم را از روی داده های ورودی و خروجی تخمین می‌زنند]۲[.
تمام روش های N4SID مستقیما بیان فضای حالت سیستم را بدون استفاده از بیان پارامترهای خاص کانونیک سیستم مورد استفاده قرار می‌دهند]۲[.
در این روش نیاز به انتخاب یک پنجره از اطلاعات(M) داریم. اگر کل اطلاعات اندازه گیری شده سیستم N باشد، عموما بعد پنچره را به شکلی انتخاب می‌کنند که باشد]۳۵-۳۱[.
پس از انتخاب M، ماتریس های هنکل^۲ به شکل زیر تشکیل می‌گردند:
——————————————————————–۱- Numerical methods for subspace system identification2-Henkel Matrix
(۲.۱۲
می‌توان نشان داد که با تعریف ماتریس های فوق و با بهره گرفتن از معادلات حالت سیستم خواهیم داشت:
(۲.۱۳
که در آن:

قدم بعدی از روش مبتنی بر زیر فضا، تخمین زیرفضای سیگنال یا به عبارتی فضای برد ماتریس رؤیت پذیری می‌باشد. روش‌های متعددی برای حل این مسئله بیان شده که ما به بررسی یکی از این روش ها می‌پردازیم]۲،۳۵[.
دراین روش ماتریس نگاشت عمود را در درون فضای پوچی ایجاد می‌کنیم. اگر دارای رتبه کامل بود ماتریس نگاشت به صورت زیر تعریف می‌گردد:
(۲.۱۴
به دلیل اینکه اگر ماتریس را از طرف راست بر روی معادله ۲.۱۳ اثر دهیم در این صورت داریم:
(۲.۱۵
در مرحله بعد با بهره گرفتن از تجزیه مقادیر منفرد ماتریس به صورت زیر تجزیه می‌شود:
(۲.۱۶
که در آن S ماتریس مقادیر منفرد می‌باشد. تعداد عناصر غیر صفر مقادیر منفرد در واقع همان درجه واقعی سیستم است.
در مرحله بعد با بهره گرفتن از ماتریس به صورتی که در زیر ارائه می‌گردد ماتریس ضرایب AوC تخمین زده می‌شوند:
به تعداد n ستون از ماتریس را انتخاب و آن را می‌نامیم. اولین m (تعداد خروجی) ردیف از ماتریس همان C می‌باشد. ماتریس A از رابطه زیر به دست می‌آید:
(۲.۱۷
که در آن همان است وقتی اولین m ردیف آن برداشته شده باشد و همان است وقتی آخرین m ردیف آن برداشته شده باشد.
در گام بعدی ضرایب B و D به ترتیب زیر تخمین زده می‌شوند:
ماتریس با حذف n ستون اول ماتریس به دست می‌آید:
(۲.۱۸
ماتریس H طوری محاسبه می‌شود که:
(۲.۱۹
از روی ماتریس H و مقایسه آن با رابطه زیر، ماتریس های B و D تخمین زده می‌شوند.

بدین ترتیب سیستم به روش مبتنی بر زیر فضا شناسایی می‌گردد.
۲-۳- شناسایی به روش های غیر خطی
در بخش ۲-۲ به بررسی روش‌های شناسایی‌خطی برای شناسایی سیستم های دینامیکی پرداختیم. در این بخش به بررسی تعدادی از روش‌های غیر خطی برای سیستم های دینامیکی خواهیم پرداخت.
۲-۳-۱-شناسایی به روش ARX غیر خطی(NLARX )
در فصل دو اشاره گردید که مدل ARX به صورت رابطه زیر می‌باشد:
(۲.۲۰
که در این رابطه y(k) به صورت زیر به دست می آید:
(۲.۲۱
اشاره گردید که در روش خطی، خروجی تخمین زده شده، جمع وزنی از مقادیر گذشته خروجی و ورودی ها که بردار رگرسور نامیده می‌شوند، می‌باشد. حال در روش غیر خطی تعریف متفاوتی برای خروجی تخمین زده شده ارائه می‌گردد، در این روش y(k) تخمین زده شده از رابطه۲.۲۲ به دست می‌آید]۲۴،۲۵[.
(۲.۲۲
ساختار روش شناسایی ARX غیر خطی در شکل (۲-۲)نشان داده شده است. در این روش رگرسورها و ماتریس ضرایب به‌صورت رابطه ۲.۲۳ در نظر گرفته می‌شود.
(۲.۲۳
(۲.۲۴
شکل(۲-۲):ساختار شناسایی به روش NLARX [36]
با توجه به شکل (۲-۲) و رابطه ۲.۲۴ در می‌یابیم که قسمت تخمین‌گر غیر خطی در این روش می‌تواند از بخش خطی و غیر خطی تشکیل یابد. در رابطه ۲.۲۴، L قسمت خطی و تابع g قسمت تخمین‌گر غیر‌خطی می باشد، تابع g که قسمت اصلی تخمین‌گر غیر خطی را تشکیل می‌دهد، می‌تواند هر یک از ساختار های غیرخطی ویولت، سیگموید‌نت، شبکه های عصبی و سایر شبکه های غیر خطی را به خود اختصاص دهد. ما در این رساله برای تخمین‌گر از شبکه سیگموید‌‌نت استفاده نموده ایم. g برای شبکه سیگموید‌نت در رابطه ۲.۲۵ نشان داده شده است.
(۲.۲۵
با توجه به آن‌چه بیان شد با بهره گرفتن از ماتریس رگرسورهای متشکل ازورودی ها و خروجی های گذشته و انتخاب مناسب تخمین‌گر غیر خطی پارامترهای سیستم را تخمین زده و سیستم را شناسایی می‌نماییم]۳۶،۳۹[.
۲-۳-۲-شناسایی به روش همرشتاین- وینر (NLHW¹ )

۱ – ۹ – ۶ مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا دوره قاجاریه
در دوره افشاریه شهر مشهد به­عنوان مقر حکومتی نادرشاه برگزیده شد، به­همین دلیل نادرشاه توجه ویژه­ای به­این شهرمبذول داشت. از جمله اقداماتی که در دوره سلطنت نادرشاه در حرم­ مطهر­ صورت پذیرفت، طلاکاری ایوان جنوبی صحن عتیق و ساخت سقاخانه طلا در وسط صحن عتیق است. مطابق با کتیبه­ای که به­ صورت قصیده شعری بر روی این ایوان قراردارد، مشخص می­ کند که ایوان مزبور، در بین سال­های ۱۱۴۵ تا ۱۱۴۸ طلاکاری شده است. در این کتیبه نام محمد ­علی­ ­بن ­سلیمان الرضوی به­سال ۱۱۴۵­ به­عنوان خوشنویس آمده است و همچنین نام محمد ­طاهر فرزند استاد مسیح­ شیرازی به­تاریخ ۱۱۴۶ در مصرع آخر قصیده ذکر شده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۲۱؛ ­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۰۳ – ۲۰۲) گفته شده نادرشاه طلاهایی را که از هند به­غنیمت آورده را برای این کار استفاده کرده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۱۹۶) سنگ­های کف بقعه حضرت نیز به­دستور نادرشاه از آذربایجان آورده شد و در این مکان نصب گردیده است. (­موسوی­مغانی، ۱۳۴۱: ۵۷، ­امام، ۱۳۴۸: ۴۷۱) در وسط صحن عتیق نیز سقاخانه­ی طلای نادری قرار دارد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۲۹) این سقاخانه دارای گنبدی طلایی بوده و در بین مردم معروف به­سقاخانه اسماعیل طلا نیز می­باشد، که نام معمار آن­ را بر این سقاخانه نهاده­اند. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۳۷) و عنوان شده این سقاخانه با کتیبه­ای طلاپوش شده از یادگاری­های نادرشاه افشار می­باشد. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۷۱، ­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۴) دو کتیبه نیز در مسجد گوهرشاد موجود است که خبر از ترمیم آن در دوره افشاریه می­دهد، از جمله­کتیبه­ای­ که بر سر در یکی از غرفه­های سمت چپ جنوبی ایوان غربی مسجد است و کتیبه­ای دیگر بر سر در یکی از غرفه­های شمال­شرقی مسجد است که به­اهتمام اسحاق­ خان قرایی حاکم تربت حیدریه صورت گرفته است. در کتیبه دوم نام کربلایی ­ابراهیم­ کاشی­­پز­ مشهدی عنوان شده است. (­سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۶۱) به­گفته­ی اعتماد­السلطنه، پس از نادرشاه شکوه مشهد رو به­انحنا رفت. (­اعتماد السلطنه، بی­تا: ۲۳) برادر­زاده­ی نادرشاه، به نام علیقلی­­خان (­عادل­شاه) در مشهد به­سال ۱۱۶۰ ق، تاج­گذاری نمود. از جمله اقداماتی که انجام داد، موقوفه­هایی را به­آستان­قدس اضافه کرد و نخستین آیین­ نامه­ی خدمت در حرم مطهر را که به­طومار علی­شاهی معروف می­باشد را ترتیب داد. (­ولیان، ۱۳۵۶: ۳۸) اما در سال ۱۱۸۳­ق دوران حکومت شاهرخ فرزند رضا قلی­میرزا از نوادگان نادرشاه بود که در سال ۱۱۹۰ خزانه شاهرخ خالی شد و پسر وی نصرالله ­میرزا برای پرداخت سپاهیان خویش طلا و جواهرات حرم مطهر را از قندیل­ها و درب­ها جدا نمود و مقداری را فروخت، چندی را سکه زده و حقوق سپاه را با آن­ها پرداخت نمود. (­اعتماد السلطنه، بی­تا: ۲۳) به­گفته محمد­کاظم امام، نادر ­میرزا تنها قسمتی از خشت­های طلا را ربوده است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۲۵)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱ – ۹ – ۷ مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه
در این دوره، حوادث متعددی در مشهد به­وقوع پیوست، همچنین این شهر توسعه پیدا کرده و اماکن متبّرکه دیگری به­مجموعه زیارتی امام رضا (ع) اضافه گردید، از جمله می­توان احداث صحن نو، رواق دارالسعاده­، رواق دارالضیافه و مرمت­هایی که در رواق­ها و اماکن متبرکه حرم مطهر صورت گرفت را عنوان کرد. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۷ – ۱ صحن نو
صحن نو که امروزه به­ صحن آزادی هم نامیده می­ شود، از بخش­های ساخته شده حرم در دوره قاجار محسوب می­گردد. گفته شده این صحن از ساخته­های فتحعلی شاه قاجار می­باشد.­ (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۵) کاشی­کاری این صحن در زمان محمد شاه قاجار و به­اهتمام حاجی ­میرزا موسی­خان متولی­­ باشی انجام گرفته است. (­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۲؛ ­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۴۷) کتیبه­ای بر سر در ایوان جنوبی صحن نو موجود می­باشد که در آن ساخت ایوان در دوره فتحعلی­شاه قاجار و تزیین آن در دوره محمد ­شاه قاجارآمده است.­ (اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۷) و گفته شده است که در احداث این صحن کوشش شده تا قرینه­ای برای صحن کهنه ایجاد گردد. (­شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۴) صحن مزبور به­ صورت چهار ایوانی می­باشد.(­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۶؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۰ج: ۵۷) قسمت بالای ازاره­ی ایوان و سر در غربی صحن نو تا سقف دارای مقرنس می­باشد در دوره ناصرالدین­ شاه قاجار (­مؤتمن، ۱۳۴۰­ج: ۵۹؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) و دوران تولیت عضدالملک (­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) طلاکاری گردیده است، به­همین منظور به­ایوان طلای ناصری ملقب گشته است. (­مؤتمن، ۱۳۴۰­ج: ­۵۹؛ ­امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) هزینه این طلاکاری از موقوفات پرداخت گردیده است. (­مولوی، ۱۳۸۸: ۶۵) ایوان مزبور دارای کتیبه­هایی از دوره قاجار می­باشد. دو کتیبه در پیشانی و دور ایوان می­باشد که در هر دوی آ­نها، تاریخ نصب کتیبه به­سال ۱۲۶۲ و نام کاتب آن محمد ­حسین­ الشهید ­المشهدی ذکر شده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۷-۱۳۶؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۳۶) بنای آجری ایوان­ شرقی صحن نو نیز در زمان فتحعلی­شاه قاجار ایجاد گشته است. (رضوان، ۱۳۴۱: ۵۳) در ایوان شرقی صحن نو کتیبه­هایی به­رقم محمد­ حسین ­الشهید­المشهدی وجود دارد که شامل کتیبه­ی دور ایوان، متن سوره­ی والعصر و سوره­ی مبارکه القیامه به­سال­ ۱۲۷۰ق می­باشد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۶) کتیبه­های دیگری نیز از این دوره در این ایوان نقش بسته است. کتیبه­هایی نیز به­رقم محمد­ حسین­ الشهید­المشهدی در ایوان جنوبی صحن نو از دوره قاجار مرقوم می­باشد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۷؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۳) ایوان جنوبی صحن نو، معروف به­ایوان شربت­خانه و آشپزخانه نیز می­باشد. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۷) اما امروزه به­ایوان ساعت شهرت یافته است. (صحراگرد، ۱۳۹۰: ۴۵) کتیبه­ای در بالای ایوان جنوبی، به­تاریخ ۱۲۷۳ نقش بسته است. این کتیبه شامل متنی می­باشد که در آن احداث ایوان در زمان فتحعلی­شاه قاجار عنوان شده است و نام محمد­حسین­ شهید­المشهدی به­عنوان راقم کتیبه آمده است، همچنین در این کتیبه به­تزییناتی که در دوره محمد ­شاه قاجارصورت گرفته، اشاره شده است.
(­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۸ – ­۱۳۷) ایوان شمالی این صحن که مربوط به­دوره قاجار است، نیز دارای کتیبه­هایی از هنرمندان این دوره می­باشد، از جمله می­توان کتیبه­ی زرد ­رنگ (­مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۴)­ که به­خط ثلث بر کاشی مرقوم می­باشد را عنوان کرد که در آن ساخت بنا در دوره ناصرالدین­شاه قاجار و تولیت مؤتمن­الملک میرزا­ سعید­ خان ­لازان­ و­ رقم احمد بن­ الشهید­المشهدی، به­سال ۱۲۵۹ آمده است.
(­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۳۸؛ مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۴)
۱ – ۹ – ۷ – ۲ مدرسه علینقی ­میرزا
این مدرسه از بناهای ساخته شده در دوره قاجار می­باشد،­­که به دستور شاهزاده علینقی ­میرزا پسر فتحعلی ­شاه قاجار احداث شده است، پس از ساختمان صحن نو قسمتی از اراضی وقفی شاه ­عباس­ که بین صحن عتیق و صحن نو در قسمت پشت زاویه صحن نو بود، شکل قناسی را ایجاد کرده، به­همین منظور به­دستور علینقی­میرزا مدرسه­ای به­نام شاهزاده در این مکان ساخته شد. (­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۴) گفته شده تاریخ دقیق این مدرسه مشخص نیست. (­خراسانی، ۱۳۴۸: ۶۷۰)
۱ – ۹ – ۷ – ۳ رواق­ها
ساخت رواق دارالسعاده مربوط به­دوره قاجار می­باشد و درباره آن عنوان شده است که در سال ۱۲۵۹ احداث شده و بانی­ آن الله­یار­خان آصف­الدوله (­امام، ۱۳۴۸: ۴۴۴) دایی محمد ­شاه قاجار، حاکم خراسان بوده است. (­مولوی، ۱۳۸۸: ۴۱) در این دوره با برداشتن پنجره فولاد مشبک که در دهانه­ی شرقی رواق حاتم­خانی بود، رواق پایین­­پا و دارالسعاده به­هم متصل شدند. (­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶؛ ­مولوی، ۱۳۸۸: ۴۱) آیینه­کاری دارالسعاده نیز در سال ۱۳۰۰­ق (­مؤتمن، ۱۳۴۰الف: ۳۸؛ ­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶) توسط علی­اصغر­خان امین­السلطنه انجام شده است. (­اعتمادالسلطنه، بی­تا: ۱۰۷؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۰الف: ۳۸)­ کتیبه­هایی از دوره قاجار در این مکان موجود می­باشد. مانند کتیبه­های شعر که بر سنگ مرمر حک شده است.
(­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶) کتیبه حدیثی نیز به­خط ثلث و به­سال ۱۲۹۰ در این مکان موجود می­باشد. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۰)
از دیگر رواق­های ساخته شده در این دوره، رواق دارالضیافه می­باشد. این رواق بعد از بنای صحن جدید ایجاد گردیده است و بین گنبد الله­ وردی­خان و قسمتی از بنای صحن جدید قرار دارد. (­مؤتمن، ۱۳۴۰ب: ۳۳) گفته شده این رواق در دوره ناصری به­سال ۱۲۶۴ق و به­اهتمام میرزا شفیع­ اعتمادالتولیه وزیر آستان­قدس در مقابل ایوان شرقی گنبد الله­ وردی­خان ساخته شده و هدف از ساخت آن، پر کردن فاصله­ی میان گنبد و صحن نو بوده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۶) از جمله کتیبه­های موجود در این مکان کتیبه­ای در قسمت بالای درب دارالضیافه می­باشد که در آن نام احمد ­شاه قاجار و دوره وزارت میرزا­ محمد­ علی رضوی آمده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۵)
در دوره قاجاریه، علاوه بر مکان­هایی که احداث آنها ذکر شد، ابنیه دیگری نیز مانند مسجدگوهرشاد، رواق دارالسیّاده، رواق دارالحفاظ، رواق توحید­خانه، ایوان­های صحن عتیق، مدرسه میرزا­ جعفر، گنبد حاتم­خانی، مدرسه سعدالدین و مدرسه ملاتاجی مورد مرمت قرار گرفته و بازسازی گردیدند، کتیبه­هایی که تواریخ مرمت آن­ها مربوط به­دوره قاجار می­باشد در این اماکن وجود دارد که حاکی از مرمت و ترمیم آن­ها در این دوره از تاریخ است.
۱ – ۹– ۸ مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی
در این دوره رواق­هایی در حرم مطهر احداث شد و مرمت­هایی نیز صورت­گرفت، ­از جمله می­توان احداث صحن موزه، ساخت عمارتی برای­کتابخانه، احداث رواق دارالاخلاص، دارالزهد، دارالسرور و دارالشرف را عنوان کرد. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۸ – ۱ رواق­ها
از جمله رواق­های احداث شده در این دوره، رواق دارالاخلاص می­باشد. گفته شده در بین سال­های ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹) در دوره نیابت امیر عزیزی (­­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۱۸) راه­روی سقاخانه خراب گردیده و رواق دارالاخلاص در آنجا احداث شده است. (­­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۱۸؛ ­ولیان، ۱۳۵۶: ۸۸)­ این رواق، اکنون به­ صورت راه­روی سقاخانه استفاده می­گردد و بین دالسیّاده و دارالولایه قرار گرفته است، در گذشته این رواق به­مسجد زنانه معروف بوده است. (­عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۵) کف رواق دارای سنگ مرمر لیمویی رنگ است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ ولیان، ۱۳۵۶: ۸۸) کتیبه­هایی به­رقم محمد ­حسن رضوان در این مکان نقش بسته است. یکی از این کتیبه­ها، بر بالای ازاره رواق می­باشد که شامل سوره مبارکه مزمل، با خط ثلث سفید رنگ بر کاشی معرق در زمینه لاجوردی است. ­(­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۴۱) و دارای تاریخ ۱۳۸۶­ق است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹) و دیگری نیز که بر بالای ازاره نصب است، شامل ­آیه­الکرسی به­خط ثلث و به­سال ۱۳۸۷ق می­باشد. ­(­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۲)
رواق دارالزهد نیز از دیگر رواق­های احداثی این دوره می باشد. این رواق بین سال­های ۱۳۵۰ – ۱۳۵۲­ش ساخته شده است. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ ­­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۶) کف این رواق پوشیده از سنگ مرمر الوان بوده و دارای تزیینات آیینه­کاری در قسمت بالای ازاره­ها و سقف می­باشد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ ­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۶) از این رواق علاوه بر عبادت زایران، برای مراسم وعظ و سخنرانی نیز استفاده می­شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ ­الله­وردیان­­طوسی، ۱۳۷۱: ۵۰؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۶)­ در هیچ قسمت این رواق­کتیبه­ای وجود ندارد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ ­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۴)
رواق دارالسرور نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق بین سال­های ۱۳۳۸ – ۱۳۳۴ (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹) در زمان نیابت دکتر سّید فخرالدین شادمان ساخته شده است. ­(­ولیان، ۲۵۳۶: ۹۶؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹) این رواق دارای تزیینات آیینه­کاری در سقف و ازاره­هایی پوشیده از سنگ می­باشد. (­ولیان، ۱۳۵۶: ۹۶؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۵؛ ­عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۷)­کتیبه­ای در قسمت انتهایی و زیر کفش­داری وجود دارد که شامل سوره مبارکه هل­اتی و به­خط ثلث می­باشد که بر آیینه و در زمینه لاجورد کار شده است و در بالای در ورودی در طرفین درب،آیاتی از قرآن به­همراه نام خادم محمد مهران آورده شده است. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹)
رواق دارالشرف نیز از جمله رواق­های ایجاد شده در دوره پهلوی می­باشد. این رواق در شمال­غربی حرم قرار گرفته است. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۴۰) در گذشته به­ صورت رواق نبوده، در سال ۱۳۴۳ تغییراتی در آن ایجاد شده و نام آن به­دارالشّرف تغییر کرده است. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۴۰؛ ­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کتیبه­ای از دوره پهلوی به­تاریخ کتابت ۱۳۸۶ ق به­خط ثلث و قلم محمد ­حسن رضوان، در بالای ازاره­های این مکان وجود دارد که شامل سوره مبارکه ­یا ایها المدثر می­باشد. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۴۰؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۲)
رواق دارالفیض نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق در پشت سر حضرت واقع شده است. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۰) و مخصوص تشرف بانوان می­باشد. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۰؛ ­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۷۳) گفته شده که مرمت اساسی در سقف و پایه­ های رواق مسجد ریاض، مسجد زنانه و قسمتی از محل صفه شاه طهماسبی صورت پذیرفت. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۲؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۹) در سال ۱۳۴۷ رواق دارالفیض در این مکان ساخته شد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۲؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۹؛ ­مولوی، ۱۳۸۸: ۴۳) در حاشیه در ورودی به­حرم­مطهر کتیبه­ای از آیات قرآن نقش بسته است. همچنین کتیبه­ای زیبا به­خط ثلث در زمینه لاجوردی وجود دارد که تاریخ هر دو کتیبه ۱۳۸۸­ق می­باشد. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۰۰) کتیبه­ای به­خط محمد حسن رضوان، بین رواق­های دارالشکر و دارالفیض وجود دارد که شامل سوره بقره می­باشد. کتیبه­ی دیگری که به­ساخت رواق در سال ۱۳۴۷ اشاره دارد، به­خط نستعلیق سفیدرنگ و بر زمینه لاجوردی بر دیوار قسمت شرق رواق نصب گردیده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۴)
رواق شیخ بهاء­الدین عاملی نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق در سال ۱۳۲۳­ش پایان یافته است و در اصل مقبره شیخ بهاء­الدین عاملی بوده که چند سال بعد به­عنوان رواق مورد استفاده قرار گرفته است. (­عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹) وجه تسمیه این رواق، به­خاطر مدفون بودن این شخصیت در این مکان می­باشد. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۶۶) گفته شده رواق مذکور در دوره محمدرضا پهلوی و نیابت علی­منصور استاندار خراسان آراسته و ساخته شده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۲) ) کتیبه­ای سنگی در این مکان وجود دارد که به­خط ثلث می­باشد و شرح حال شیخ بهایی را شامل می­ شود. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ ­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۷)­ این­کتیبه رقم صنیع­التولیه کتیبه­نویس­ آستانه بوده و بر بالای دیوار سه ضلع آرامگاه، در زیر طاق نصب شده است که تاریخ ۱۳۲۴­ش را شامل می­ شود. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۵) کتیبه­هایی در این مکان به­قلم محمد­ حسن رضوان نقش بسته است. نمونه ­ای از آن شامل سوره مبارکه توحید می­باشد که با رنگ زرد در این مکان دیده می­ شود و کتیبه­ای دیگر، داخل عمق سردر رواق نصب می­باشد که شامل آیاتی از سوره اعراف به­خط ثلث و سفید رنگ بر زمینه لاجوردی می­باشد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۱)
رواق دارالعزه نیز از جمله اماکنی است که در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. در گذشته بنایی به­نام آسایشگاه پاسداران و پاسبانان آستان­قدس وجود داشت که داخل محوطه تشریفات (­مدرسه علینقی میرزا­) واقع بود و به­اهتمام امیر عزیزی به­دارالعزه تبدیل شد. (­رضوان، ۱۳۴۲: ۶۵؛ ­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸)­ این بنا در بین سال­های ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ به­این مکان مبدل شده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) به­دستور امیر عزیزی کاشی­کاری و آیینه­کاری­های آن انجام شد (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) و بقیه اقدامات در سال ۱۳۴۶ به­اهتمام باقر پیرنیا صورت پذیرفت. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) گفته شده به­تناسب اسم این نایب­التولیه یعنی امیر عزیزی نام دارالعزه ­را بر این رواق نهادند. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۷۳)
رواق دارالذکر نیز از جمله اماکنی است که در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. در بین سال­های ۱۳۴۴- ۱۳۴۲ (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۵)­ تعمیرات اساسی در مدرسه سابق علینقی­ میرزا به­اهتمام امیر عزیزی صورت گرفت و رواق مذکور ایجاد شد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ ­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) این تعمیرات که از سال­های ۱۳۴۳ شروع شد، تا سال ۱۳۴۶ ادامه داشت. در این سال نیز کاشی­کاری­های معرق آن به­پایان رسید. (­کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) کاشی­کاری و آیینه­کاری آن در بین سال­های ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ به­دستور امیر عزیزی و بقیه اقدامات در سال ۱۳۴۶ توسط باقر پیر­نیا صورت پذیرفت. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) این رواق محل عبادت آقایان می­باشد. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۶­) در آن کتیبه­هایی به­تاریخ ۱۳۸۷­ق می­باشد که شامل آیات شریفه و سخنانی از امام رضا (ع) است. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۱۷۶)
رواق دارالعباده نیز در سال ۱۳۵۳، به­دستور دکتر ولیان تولیت آستانه و استاندار خراسان ساخته شد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰) این رواق در شرق رواق شیخ بهایی و در شمال صحن امام رضا (­ع) واقع می­باشد و محل عبادت بانوان است. (­الله­وردیان­ طوسی، ۱۳۷۱: ۵۰) کف این رواق پوشیده از سنگ مرمر می­باشد و بالای ازاره آن تا سقف آیینه­کاری شده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ الله­ وردیان ­طوسی، ۱۳۷۱: ۵۰؛ عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹)
رواق دارالشکر نیز در بین سال­های ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ به­اهتمام امیر­عزیزی برای تسهیل در رفت و آمد زایرین، قسمتی از محل قرآن­خانه سابق و قسمتی از راهرویی از مسجد بالاسر که به توحید­خانه راه داشت تبدیل به رواق دارالشکّر گردید. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷) کف رواق پوشیده از سنگ مرمر محلات قم می­باشد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۴۶) و­ ازاره رواق تا زیر سقف آیینه­کاری شده است. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷؛ ­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۲؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۴۶) در بالای ازاره کتیبه­ای شامل سوره مبارکه عمّ، به­خط ثلث وجود دارد. (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۳۲) در قسمت سمت راست درب، ترنجی است که کتیبه­ی آن اشاره به­ساخت رواق در دوره پهلوی دارد و ترنجی در سمت چپ درب قرار گرفته است که شامل حدیث بوده و به­رقم حبیب­الله فضایلی و عمل صنیع­زاده می­باشد. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۸) کتیبه­ای به­سال ۱۳۸۶­ق به­خط ثلث جلی و رقم محمد­ حسن رضوان بر بالای ازاره رواق نصب می­باشد. کتیبه­های دیگری نیز شامل آیات قرآن به­خط ثلث جلی و کوفی تزیینی بر زمینه لاجوردی تیره و رنگ سفید و اخرایی در زیر طاق­های سه ضلع رواق نصب می­باشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۸)
۱ – ۹ – ۸ – ۲ کتابخانه آستان­قدس
تلاش برای ساخت بنایی مستقل جهت کتابخانه از دوره رضاخان شروع شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۲؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۴۶) ساختمان کتابخانه از سال ۱۳۱۶، در دوره نیابت آقای پاکروان آغاز گردید. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۲) بنای کتابخانه در زمین­هایی که در سال ۱۳۵۴ تخریب گردید احداث شد. (­عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۲۳) گفته شده در سال ۱۳۵۶ سنگ اساسی آن گذارده شده و به­جای مدارس مندرس متصل به­صحن نو مانند مدرسه پایین­پا و زمین­های خریداری شده این کتابخانه احداث گردید. (­اوکتایی، ۱۳۴۰: ۴۲) این کتابخانه تا شهریور­۱۳۲۰ در دست ساخت بود اما قسمت عمده آن در مهر­۱۳۲۳­ به­جایگاه جدید که در جنوب صحن نو و شرق مسجد گوهرشاد بود منتقل گردید. (­اوکتایی،۱۳۴۰: ۴۲) بنای کتابخانه که بخشی از موزه می­باشد، در سال ۱۳۲۴ و دوره تولیت علی منصور خاتمه یافت. (­مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۳)
۱ – ۹ – ۸ – ۳ موزه و صحن موزه
ساختمان صحن موزه در سال ۱۳۱۶­ش به­دستور رضاخان ساخته شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸­: ۱۴۳؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۰) در دوره محمد­رضا پهلوی ساختمان آن به­اتمام رسید و افتتاح آن در سال ۱۳۲۴­ش صورت­­ پذیرفت.­ (مؤتمن،۱۳۴۸: ۱۴۳؛ عالم­زاده،۱۳۷۲: ۷۲) تزیینات و­کاشیکاری­های آن در­ دوره محمدرضا پهلوی انجام­گرفت. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۰) سه حوض آب برای زیبایی نیز در این صحن ایجادگردید. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۳) از نمونه کتیبه­های این صحن می­توان کتیبه­ی سر در موزه در پشت ایوان شرقی مسجد گوهرشاد را عنوان کرد که به­رقم محمد­ حسن رضوان در سال ۱۳۷۲­ق می­باشد و شامل سوره مبارکه قرآن است. اطراف کتیبه اسماءالله و اسامی چهارده معصوم داخل ترنج و نقوش زیبا نقش بسته است،­ تمام سردر با کاشی­های معرق زیبا تزیین شده است. همچنین داخل غرفه سمت شمال سردر، سوره مبارکه قدر و داخل غرفه سمت جنوب سوره مبارکه نصر، در زمینه کاشی لاجوردی و با ثلث زرد رنگ، به­سال ۱۳۷۰­ق بر کاشی­های معرق رقم خورده است. کتیبه­هایی از محمد ­حسن رضوان به­سال ۱۳۴۸ بر دیوار شرقی موزه نقش بسته است که شامل سخنانی از امام رضا (ع) می­باشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۴ – ۱۴۳؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۲۶) و کتیبه دیگری نیز در همین مکان وجود دارد که به­ساخت موزه و اتمام آن در دوره محمد رضا پهلوی اشاره دارد. (مؤتمن، ۱۳۴۸ : ۱۴۴ – ۱۴۳)
از جمله اقدامات دیگری­که در این دوره صورت پذیرفت، انجام مرمت و بازسازی­هایی در رواق­های توحیدخانه، دارالحفاظ، دارالضیافه، دارالسعاده، گنبد ­­الله­ وردی­خان، گنبد ­حاتم­ خانی، دارالسلام، دارالسیّاده، مسجد گوهرشاد، مسجد بالاسر، صحن عتیق و صحن نو بود.
۱ – ۹– ۹ مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی
در دوره انقلاب اسلامی، مشهد مقدس توسعه زیادی یافت و در حوزه اماکن متبرکه فضاهای زیادی در اختیار زایرین قرار گرفت، حرم مطهر توسعه یافته و صحن­های زیادی در آن ساخته شد. از جمله اقداماتی که می­توان در این دوره عنوان کرد، احداث صحن جمهوری ­اسلامی، قدس، جامع ­رضوی، غدیر، کوثر و هدایت می­باشد. همچنین احداث دانشگاه علوم­ اسلامی، گسترش کتابخانه آستان قدس­رضوی و تعمیراتی در رواق­ها و مدارس داخل این مجموعه از جمله مدرسه میرزا­ جعفر و پریزاد صورت گرفت.
۱ – ۹ – ۹ – ۱ صحن­ها
صحن جمهوری اسلامی از اماکن احداثی در دوره انقلاب اسلامی می­باشد. این صحن که پس از انقلاب اسلامی ایران ساخته شد، یکی از بزرگترین صحن­های حرم مطهر است و معماری آن مشابه صحن عتیق می­باشد. (عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۶۰) این صحن به­ صورت چهار ایوانی می­باشد، ایوان شرقی آن طلاکاری شده و کنار ایوان طلای شرقی صحن، پنجره ای از برنز نصب گردیده است. (عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۶۰؛ ­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۳­، ۲۸۲) سقاخانه­ای در این صحن موجود می­باشد­ که در هر ضلع گنبد سقا­خانه کتیبه­هایی از سوره اخلاص وجود دارد. مدرسه قدیمی دودر در حاشیه­ این صحن قرار گرفته که امروزه به­عنوان دارالقرآن­کریم از آن استفاده می­ شود. در دو سوی طاق ایوان کتیبه و فلزکاری­های معاصر وجود دارد، اکثر­کتیبه­های این صحن به خط سیّد ­محمد­ حسینی موحد رقم خورده است. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) در سمت چپ ایوان شرقی، پنجره مشبکی وجود دارد (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۶۰) که در بالای آن سوره طه و در زیر آن سوره کوثر و دورتا دور پنجره سوره شمس با خط ثلث و رقم موحد کتابت شده است. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵) در قسمت بالای ایوان شرقی صحن، سوره مبارکه اخلاص و­ نصر به خط کوفی وجود دارد و دور تا دور ایوان اسماء­الله در چند ضلعی­های منتظم نقش بسته است. آیاتی از سوره آل­عمران، سوره طه، کوثر، ممتحنه و در سمت راست ایوان بر غرفه­هایی سوره­ «والسماء­الطارق» به رقم موحد و خط ثلث تکرار شده است. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵ – ۱۳۴) کتیبه­ای طلایی در ایوان شرقی این صحن به­خط ثلث و بر کاشی معرق وجود دارد که شامل حدیث سلسه الذهب بوده و کتیبه دیگری نیز به­خط جلی و رقم موحد در ایوان شرقی وجود دارد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) و نیز در لچک ایوان نقش دو سیمرغ دیده می­ شود. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵) در ایوان غربی صحن جمهوری­اسلامی، دو راهرو وجود دارد که در دورتا دور یکی از آنها سوره اللیل و کلمات الملک­لله به­سال ۱۴۱۶­ق و رقم موحد با خط کوفی نگاشته شده است و در بالای ورودی دیگر سوره الأعلی و کلمه الملک­لله به­خط کوفی دیده می­ شود. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۶)
صحن قدس نیز از اماکن احداثی در دوره انقلاب اسلامی می­باشد. این صحن نیز از بناهایی است که پس از انقلاب اسلامی ساخته شده­ است. گفته شده این بنا با الهام از مقاومت مردم فلسطین بنا گردیده است (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴) و با نمادی از مسجد­الاقصی در وسط صحن و به­ صورت چهارایوانی احداث شده است. (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴؛ عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۵۸) صحن قدس، مربع شکل و چهار­ ایوانی بنا گردیده و ایوان قبله­ی آن بزرگتر می­باشد. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۱؛ ­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) دور تا دور گنبد سقاخانه آن سوره اسری و در قسمت پایین گنبد سوره یس، نقش بسته است. (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴) این صحن کوچک­ترین صحن در اماکن مقدسه به­شمار می­رود. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۲۰) در حاشیه ایوان­شرقی این صحن، سوره مبارکه مجادله به­خط ثلث و رقم حبیب ­الله فضایلی نقش بسته است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۱؛ ­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵؛ ­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) تاریخ کتیبه ۱۴۱۶­ق رقم خورده است. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵) کتیبه­های دیگری به­تاریخ ۱۴۱۶ و ۱۴۱۵­ق سفید رنگ و بر زمینه لاجوردی در محراب صحن و اطراف ایوان وجود دارد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) در ایوان غربی صحن و خلاف جهت عقربه­های ساعت احادیثی از ائمه معصومین و سوره­های قرآن وجود دارد، دور­تا­دور قاب ایوان اسماء­الله به­رقم موحد به­تاریخ ۱۴۱۸­ق نقش بسته است. (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۸ – ۱۲۶) در ایوان شمالی صحن، اسماء­الله دور تا دور ایوان و سوره مبارکه جمعه و سوره قدر به­خط کوفی و رقم موحد وجود دارد. (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵) در طاق­­نمای میان ایوان کتیبه­ای به­خط نستعلیق بر سنگ مرمر و تاریخ ۱۳۷۰­ش وجود دارد که در قسمت بالای آن مقرنس­کاری زیبایی شده است. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) ایوان جنوبی صحن دارای یک محراب و گنبد دوار می­باشد که دور تا دور گنبد شهادتین به­خط ثلث، همراه با طرح­های اسلیمی نقش بسته است و سوره مبارکه جمعه به­خط کوفی و رقم­ موحد در این ایوان وجود دارد. بر پیشانی ایوان سوره قدر به­خط کوفی و اسماءالله در طرح­های شمسه­ای دیده می­ شود. محرابی که دور تا دور آن سوره نور به­خط ثلث و رقم موحد به­سال ۱۴۱۵­ق نقش بسته است نیز به­چشم می­خورد. نقش دو طاووس قرینه در قوس دهانه ایوان می­باشد که دور قوس کلمه لااله­الا­الله، نقش بسته است. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴)
صحن امام خمینی نیز یکی دیگر از بناهایی است که پس از انقلاب اسلامی در حرم­مطهر ساخته شده است، در­باره وجه تسمیه این صحن گفته شده به­سبب احترام و سپاس به­ بنیان­گذار جمهوری اسلامی این صحن به­نام ایشان نام­گذاری شده است. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) ساخت این صحن در سال ۱۳۸۱­ش و در محل صحن امام شروع شد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۶) محرابی در این صحن موجود است که شامل تزییناتی­ از­ کاشی­های­ معرق (­عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۵۶؛ مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) مزین به­اسماء­الله می­باشد و سوره­های کوثر و نصر در آن کتابت شده است. (مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) کتیبه­هایی در این رواق وجود دارد که شامل آیاتی از سوره قدر و سوره فتح، در قسمت بالای درب ورودی از سمت مسجد گوهرشاد است­. کتیبه­ای به­خط محمد­ حسن­ رضوان شامل آیاتی از سوره حشر، به­تاریخ ۱۳۷۹­ق، بر دیوار شبستان رقم خورده است. کتیبه دیگری از همین هنرمند به­سال ۱۴۰۵­ق، بر دیوار شمال­شرقی صحن نقش بسته است. نقش دو­ اژدها و یک طاووس نیز بر کاشی­های ­معرق به­تصویر درآمده است و ۱۱۶ کلمه از اسماءالله بر چند ضلعی­های منتظم این صحن وجود دارد. (­مشهدی­محمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹ – ۱۳۰)
صحن جامع رضوی نیز از اماکن دیگر احداثی در این دوره می­باشد. این صحن جنوبی­ترین و بزرگ­ترین صحن از مجموعه زیارتی امام رضا (ع) می­باشدکه دارای سه ایوان بوده و ایوان­جنوبی آن بسیار عظیم می­باشد. سنگ­فرش­هایی از سنگ الوان خلج و گرانیت در کف صحن، سنگ گرانیت تیره برای ازاره­ها و کاشی­ معرق در بالای ازاره­ها وجود دارد. کتیبه­هایی به­خط ثلث جلی همراه با نقوش گیاهی و هندسی وجود دارد که به­رقم ناصر ­یعقوبی می­باشد، این کتیبه­ها به­ صورت دو طبقه با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی است و­ کتیبه­ای دیگر شامل آیاتی از قرآن به­تاریخ ۱۴۳۱­ق و به­قلم محمد حسین موحد در پیشانی و داخل صحن نصب می­باشد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحن غدیر نیز از بناهای ساخته شده در دوره انقلاب اسلامی می­باشد که در شمال­غربی صحن جامع و غرب صحن جمهوری اسلامی قرار دارد، کف و ازاره آن پوشیده از سنگ مرمر و گرانیت و طاق آن دارای کاشی ­معرق می­باشد. شکل کلی صحن به­ صورت یک چهار ضلعی ساده بوده و دارای کتیبه­هایی می­باشد، کتیبه­ای در پیشانی طاق به­خط ثلث و سفید­ رنگ بر زمینه لاجوردی نصب می­باشد، ایوان کوچکی در جنوب صحن وجود دارد که اطراف آن دارای کتیبه­ای به­رقم ناصر یعقوبی و خط ثلث جلی می­باشد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحن­کوثر ­نیز از اماکن ساخته شده در این دوره می باشد که در شرقی­ترین قسمت مجموعه زیارتی امام رضا (ع) قرار گرفته که به­ صورت یک ایوانی ساخته شده و دارای طراحی بسیار ساده­ای می­باشد،کف و ازاره این بنا سنگ است و دارای تزییناتی از کاشی­معرق در نمای طاق­ها می­باشد، کتیبه­هایی در دور و پیشانی ایوان آن وجود دارد که شامل آیاتی از قرآن به­تاریخ ۱۴۲۸ و ۱۴۲۷ق و رقم موحد می­باشد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحن هدایت نیز در این دوره و شمال­شرقی مجموعه امام رضا (ع) واقع می­باشد، بخش شمالی صحن فاقد دیوار بوده، کف و ازاره­های آن سنگ و دارای طاق ­نمایی از کاشی ­معرق می­باشد. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) کتیبه­هایی به­خط ثلث جلی و سفید رنگ بر زمینه آبی لاجوردی در این مکان وجود دارد و کتیبه­هایی لوحی شکل به­خط ثلث و کوفی بنایی در این صحن نقش بسته است.
صحن موزه از دیگر صحن­هایی است که قبل از انقلاب اسلامی فقط برای تشریفات کاربرد داشت و مردم داخل آن راه نداشتند، پس از انقلاب نرده­های صحن برداشته شد و به­جای آن دیوار قرار گرفت تا رفت و آمد زوار صورت پذیرد و به­­آن یک سقاخانه و چهار حوض کوچک نیز اضافه گردید. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۰) در دوره انقلاب تغییراتی در موزه ایجاد شد و ساختمان­های متعدد دیگر به­آن اضافه گردید. (­نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۶۰) کتیبه­هایی به­خط ثلث و رقم محمد­ حسن­ رضوان در این صحن وجود دارد که بخشی از آنها مربوط به­دوره انقلاب اسلامی می­­باشد. در ایوان ورودی قسمت چپ صحن موزه که به­مسجد گوهرشاد راه دارد سوره مبارکه نصر، به­خط ثلث و رقم رضوان به­تاریخ ۱۳۷۰­ق موجود می­باشد و در حاشیه آن نیز آیه شریفه­ای به­تاریخ ۱۳۷۹­ق دیده می­ شود. کتیبه­ای دیگر در بالای در ورودی تالار موزه وجود دارد که در آن سخنی از امام رضا (ع) نقل شده است و تاریخ آن ۱۳۸۷­ق و رقم رضوان می­باشد، در بالای در ورودی قسمت غرب صحن موزه سوره مبارکه نصر و در قسمت بالا و سمت چپ جنوبی در موزه آیات شریفه دیگری به­رقم سلطانی و سال ۱۴۰۵ق وجود دارد. در بالای ایوانی که به­موزه راه دارد نیز کتیبه­ای می­باشد که به­انقلاب اسلامی اشاره داشته و تاریخ آن ۱۳۹۹­ق می­باشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۷ – ۲۶۵ )
۱ – ۹ – ۹ – ۲ رواق­ دارالولایه
رواق پس از انقلاب اسلامی ساخته شده و بزرگ­ترین رواق در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) محسوب می­ شود. (­عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۳؛ ­زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۵۳) این رواق باشکوه­ترین نمونه­های آیینه­کاری دوران انقلاب اسلامی را در­ بر­ دارد و در سال ۱۳۶۵­ش ساخته شده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کف آن سنگ مرمر و بالای ازاره آن تا سقف دارای آیینه­کاری می­باشد. (عالم­زاده، ۱۳۷۲: ۴۲؛ عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۶؛ نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کتیبه­هایی به­شکل ترنج و ستاره هشت­پر در این رواق نصب می­باشد که در قاب زیر طاق­ها با زمینه آبی و سبز قرار گرفته است و کتیبه­ای قرآنی به­خط ثلث جلی به­ صورت سرتاسری بر زمینه لاجوردی، دور تا دور رواق را احاطه کرده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹)
۱ – ۹ – ۹ – ۳ دانشگاه علوم اسلامی ­رضوی
این دانشگاه از بناهای ساخته شده پس از انقلاب اسلامی در ایران می­باشد که به­منظور بالابردن مطالعات اسلامی در سال ۱۳۵۷­ش، توسط آستان قدس رضوی بنیان شد و نام دانشگاه علوم اسلامی رضوی را در بر­گرفت. (مولوی، ۱۳۸۸: ۴۶) این مکان در قسمت شمالی صحن عتیق قرار دارد و به­مرور دو مدرسه میرزا­ جعفر و خیرات­خانه به­فضای معماری این دانشگاه اضافه گشت. (الله ­وردیان­طوسی، ۱۳۷۱: ۵۳) در دوره انقلاب اسلامی مرمت­های زیادی در اماکن­ متبرکه­­ای که در دوره­ های قبل احداث شده بودند، صورت­ پذیرفت. به­ طوری­که این تعمیرات هم­چنان ادامه دارد، از جمله نقاطی که در­ آن تعمیرات اساسی صورت گرفت، رواق دارالشکر وگنبد­مطهر می­باشند، کتیبه­ای در وسط کمربندی قسمت شمالی گنبد (زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۹) وجود دارد که تاریخ ۱۴۰۰­ق، را شامل می­ شود و حاکی از تعمیر این گنبد در دوره انقلاب اسلامی و رهبری امام­خمینی ­(ره) می­باشد و در این دوره به­گنبد اضافه شده است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۰؛ زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۹)

۰٫۹۳۵

۰٫۹۲۹

محدودیت­های اجتماعی،فرهنگی و عرفی

۰٫۵۳۲

۰٫۷۴۹

۰٫۶۰۳

محدودیت­های اقتصادی

۰٫۸۳۷

۰٫۹۱۱

۰٫۸۰۹

محدودیت­های و تنگناهای شرعی و قانونی

۰٫۷۸۸

۰٫۸۵۱

۰٫۷۸۹

ویژگی های گردشگر

۰٫۶۴۲

۰٫۸۹۹

۰٫۸۵۶

جدول ۳-۴ شاخص‌های روایی، پایایی و شاخص برازش مدل را نشان می دهد. علاوه بر روایی سازه که برای بررسی اهمیت نشانگر‌های انتخاب شده برای اندازه گیری سازه ها به کار می رود، روایی تشخیصی^[۱۶۰] نیز در تحقیق حاضر مورد نظر است به این معنا که نشانگر‌های هر سازه در نهایت تفکیک مناسبی را به لحاظ اندازه ­گیری نسبت به سازه‌های دیگر مدل فراهم آورند؛ به عبارت ساده­تر، هر نشانگر فقط سازه خود را اندازه ­گیری کند و ترکیب آنها به گونه ای باشد که تمام سازه‌های به خوبی از یکدیگر تفکیک شوند. با کمک شاخص میانگین واریانس استخراج شده(AVE^[161]) مشخص شد که تمام سازه‌های مورد مطالعه دارای میانگین واریانس استخراج شده بالاتر از ۵/۰ هستند. شاخص‌های پایایی ترکیبی(CR)^[162] و آلفای کرونباخ جهت بررسی پایایی پرسشنامه استفاده می‌شوند و لازمه تایید پایایی بالاتر بودن این شاخص ها از مقدار ۷/۰ می‌باشد. تمامی این ضرایب بالاتر از ۷/۰ می‌باشند و نشان از پایا بودن ابزار اندازه ­گیری می‌باشند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

شاخص نیکویی برازش مدل(GOF ): سازش بین کیفیت مدل ساختاری و مدل اندازه گیری شده را نشان می دهد و برابر است با:

که در آن و میانگین AVE و R² می باشد. بالا بودن شاخص مقدار GOF از ۵/۰ برازش مدل را نشان می‌دهد. مقدار شاخص برازش برابر ۵۸۲/۰ شده است و از مقدار ۵/۰ بزرگتر شده است و نشان از برازش مناسب مدل دارد. به بیان ساده تر داده‌های این پژوهش با ساختار عاملی و زیربنای نظری تحقیق برازش مناسبی دارد و این بیانگر همسو بودن سؤالات با سازه‌های نظری است.
جدول شماره ۴-۴: ضرایب همبستگی پیرسون و شاخص روایی منفک^[۱۶۳]

متغیرهای پنهان

اقتصادی

درون فردی

ساختاری

میان فردی

محدودیت های مقصد

۰٫۸۸۸

ساده­ترین نمونه این نوع از ترکیب­بندی صفحه شطرنج می­باشد که ترکیبی از خطوط عمودی و افقی است که این خطوط با نسبت مساوی یکدیگر را قطع می­نمایند. در این ترکیب­بندی تضاد بین زندگی و مرگ، حرکت و سکون، ایستایی و نرمش ایجاد می­گردد. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۷)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۳ ترکیب مثلث
این نوع ترکیب­بندی تا حدودی با ترکیب قرینه شباهت داشته اما از قوانین مخصوص در قرینگی پیروی نمی­نماید، ترکیب مثلث استحکام زیادی به­اثر می­بخشد. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۹) این ترکیب انرژی و پویایی خاصی در اثر هنری ایجاد می­نماید.
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۴ ترکیب اریب
این ترکیب به­علت وجود خطوط اریب و مایل در اثر هنری ایجاد می­گردد. وجود این ترکیب در آثار تجسمی، نمایشی از ناایستایی، بی­تعادلی را پدید می ­آورد. اما هنرمندان معاصر از آهنگ بصری موجود در ترکیب این خط بهره برده و بر اساس آن ساختار آ­ثار خود را خلق می­نمایند. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۱۱)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۵ ترکیب دایره
دایره شکلی است دورانی که با القای اندیشه­ی چرخش، بیننده را درون خود کشیده و نشانه ای آغازین از آسمان مسلط بر جهان می­باشد و می ­تواند نمادی از تکامل فردی انسان معرفی گردد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۸۳) در آثار یا ترکیب­هایی که در آن­ها مستقیم یا غیر مستقیم از دایره استفاده شده است، چشم به­نرمی و روانی در کل سطح تصویر به­چرخش در می ­آید. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۵) دایره صدایی نرم و ملایم در عین حال نیرومند دارد، کناره گیر می­باشد اما در عین حال از گیراترین اشکال هندسی محسوب می­ شود. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۷۲)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۶ تناسب^[۱۴]
تناسب نسبتی تعیین شده، پذیرا گشته و وسیله ارتباط بین گستره­ها، فاصله­ها، عناصر ترکیب­گر، زمان،
فضا، تاریک روشنی، رنگ­ها و …، می­باشد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۸۲) مقیاس هر شی یا ساختار در مقایسه با شی و یا ساختاری دیگر، نسبت نامیده می­ شود و به­ طور­کلی تناسبات مجموعه ­ای از نسبت­ها می­باشد. (کریر، ۱۳۸۴: ۷) تناسبات را می­توان از طریق­کشف و شهود و یا از طریق روابط ریاضی به­دست آورد. (گارت، ۱۳۸۱: ۱۳۲) یکی از مفاهیم بسیار مهم و پر­محتوا در ترکیب­بندی­، استفاده­از نسبتهای­ طلایی­­است. ­قانون ­­تقسیمات­ طلایی، در قرن سوم ق.م توسط اُقلیدس فیلسوف و ریاضی­دان برجسته یونانی کشف شد. این قانون توسط هنرمندان یونانی و بعد از آن هنرمندان دوران رنسانس در قرن پا­نزدهم و شانزدهم ایتالیا مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن نیز در آکادمی­ها و مراکز آموزش هنر، به­­عنوان قانونی رسمی در مورد ایجاد تناسبات ­زیبا پذیرفته شد.­ (­نامی­، ۱۳۸۰ : ۷۵)­. تناسب در هنرهای تجسمی امری نسبی است که باعث ظرافت­های بصری در یک اثر هنری می­گردد و در رسیدن به­ترکیب­بندی موفق نقش تعیین کننده ­ای دارد.
فصل دوم
گونه­شناسی کتیبه­ها
۲ – ۱ مقدمه
مبحث­گونه­شناسی دارای دامنه وسیعی می­باشد و پژوهشگران، آثار هنری را از منظرهای متفاوت­گونه­شناسی می­نمایند. در این رساله­ با توجه به­موضوع مورد بحث که درباره کتیبه­ها می­باشد، گونه­شناسی براساس ویژگی­ها و نوع ترکیب­بندی خط درکتیبه­ها انجام شده است، بر این اساس کتیبه­ها براساس خصوصیاتی که شامل می­شدند به دسته­های مختلفی تقسیم شده و مورد بررسی قرار گرفته­اند.
کتیبه­ها به­عنوان بخشی از عوامل تزیینی مهم در هنرهای اسلامی محسوب می­گردند که بخش اعظم اماکن مذهبی به­خصوص مساجد و مجموعه­های آرامگاهی و زیارتی با آنها مزین می­گردد. با توجه به­این مورد که هنر اسلامی با تجلی حروف و کلام ­الله ارتباط دارد­، براین اساس هنرهایی چون خوشنویسی و کتیبه­نگاری بیش از سایر هنرهای تجسمی مورد استفاده قرار گرفته و همواره رابطه تنگاتنگی با هم داشته اند. با وجود تفاوت­های فرهنگی و منطقه­ای در ادوار و تواریخ مختلف پس از اسلام­، خوشنویسی و کتیبه­نگاری به عنوان عناصر تزیینی، جایگاه مشخص و مهمی را در معماری اسلامی پیدا کرده و همواره مورد استفاده هنرمندان قرار­گرفته­اند­. کتیبه­ها علاوه بر جنبه زیبایی و تزیینی که دارا می­باشند­، ویژگی­های دیگری را نیز شامل می­شوند. می­توان آنها را به­عنوان سندی تاریخی در نظر گرفت و خصوصیاتی چون تاریخ بنا، نام هنرمندان، نام بانیان اثر و خوشنویسان بنا را از دل آنها استخراج نمود و از طریق کتیبه­های بنا، به­فرهنگ و هنر یک سرزمین پی­ برد­. خوشنویسی و کتیبه­نگاری اسلامی در بین غیر مسلمانان نیز دارای ارزش­های بسیاری بوده است. به­ طوری­که پژوهشگران هنرهای اسلامی نظراتی را در این زمینه ارائه نمودند. به­گفته دو محقق، اتینگهاوزن و گرابر کتیبه­ها بازتابی از سلیقه و جاذبه­های بصری روزگار خود تلقی می­گردند که نگارنده با خواندن متن آنها در ترکیب­بندی دوباره عناصر­تزیینی آنها شرکت می­ کند. (اتینگها­وزن، گرابر، ۱۳۸۶­: ۱۶۴) به­گفته براند عنصر تزیینات معماری مساجد اسلامی­ از جمله کتیبه­های اسلامی­ از نگاه عده­ای از مردم از بین بردن ماده و رسیدن به­بیان حقیقتی­ است که کمتر قابل لمس می­باشد. (برند­، ۱۳۸۵ : ۱۲۳ – ۱۲۲) ج. هوگ و هانری مارتن نیز در رابطه با کتیبه­ها عنوان کرده ­اند که نوشته و­کتیبه­هایی­که با خط عربی ایجاد می­شوند و مربوط به احکام مذهبی­، گفتارها، شعارها و ستایش حاکمان می­باشند با تزیینات درهم­آمیخته و بسیار زیبایی شکل می­گیرند. به­ طوری­که اگر از دور به آنها نگریسته شود­،­ فریزهای کتیبه­ای از تزیینات آن قابل تشخیص نمی­باشند. (هوگ و مارتن، ۱۳۶۸: ۲۰۲) آرتور پوپ در رابطه با کتیبه­ها عنوان کرده است که «کتیبه­ها که در پیچیدگی خطوط هیجان زیادی پدید می­آورند، باید واقعاً در جای خود مورد بررسی قرار­گیرند. آنها در مقام طرح ناب در خور بیشترین تحسین هستند. ولی در عین حال مسلمانان آنها را دارای خواص باطنی می­دانند.» (اپهام­پوپ، ۱۳۸۶: ۱۵۹) به اعتقاد شیلا بلر­کتیبه­های سبک اسلامی و طرح­های هندسی بارز­ترین و ماندگارترین نقش و نگار برای تزیین آثار هنری در­سرزمین­های اسلامی می­باشند. مساجد، مدارس و همچنین مناره­­ها، جز گونه­ های مورد توجه در ساختمان­های اسلامی بوده که دارای کتیبه­هایی می­باشند. مطالعه­ کتیبه آنها می ­تواند ما را در پیروی از هنر جوامع بنیادی اسلامی یاری بخشد. (S.Blair, 1998: 3, 29) گفته شده کتیبه­نگاری در اسلام از عهد امویان آغاز شده و در بسیاری از بناهای آن دوره به­کار رفته است. اولین نمونه­های کتیبه­نگاری مربوط به­مسجد­النبی و به­خط کوفی ابتدایی بوده است، با آغاز اسلام در ایران، خط عربی جایگزین خطوط نوشتاری ایران گردید و به­عنوان عاملی برای ثبت کلام الله در بین مردمان از قداست و اهمّیّت ویژه­ای برخوردار شد. (مکی­نژاد­، ۱۳۸۷­: ۸۱) هنر­کتیبه­نگاری در دوره­ های مختلف اسلامی در ایران رشد به­سزایی­کرده و هنرمندان زیادی در اجرای­ آن نقش داشته اند، به­خصوص در اماکنی مانند مجموعه­های زیارتی ائمه که همواره در بین مردمان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده ­اند. مجموعه زیارتی امام­ رضا ­(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همواره در دوره­ های متمادی تاریخ دستخوش هنرهای مختلف از جمله کتیبه­نگاری بوده است. به­ طوری­که می­توان از آن در شناخت تاریخ و فرهنگ ایران یاری جست. این مجموعه­ زیارتی در بردارنده­ی حروف متنوع به­ صورت­کتیبه­نگاری، همراه با جنبه­ های مهم هنری و مفهومی بوده و بازگو­کننده­ علایق دینی، اعتقادی و مذهبی مردم محسوب شده و می ­تواند به­عنوان استنادی معتبر نسبت به­علایق ایمانی و مذهبی مردمان از آغاز شکل­ گیری تا دوره معاصر تلقی گردد.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲ – ۲ دسته­بندی کتیبه­ها
برای پی­بردن به­خصوصیات­کتیبه­ها­ و اصول کتیبه­نگاری یکی از راه­های مناسب دسته­بندی­کتیبه­ها می­
باشد، درباره خصوصیات کتیبه­ها منابع تاریخی اندکی وجود دارد­. از جمله می­توان کتاب تحفه­المحبین از یعقوب­بن­سراج­شیرازی را عنوان نمود. در یک صفحه از این­کتاب تعریفی مختصر در رابطه با نوع خط، شکل­کتیبه­ها و اسباب­کتیبه­نویسی مطالبی آمده است و­گفته شده­که­کتیبه­ها را باید طوری نوشت که از ارتفاع تقریباً ۳ م. مشکل خوانایی نداشته باشند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی صورت گیرد، هم­چنین خوشنویسی کتیبه باید از اصول ثلث و محقق بیرون نبوده و تناسب حروف رعایت شود. (سراج­شیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۶-۱۴۴) همان طور که مشخص است، این نویسنده فقط چند قاعده و روش کتابت درباره کتیبه­ها گفته است و دسته­بندی کتیبه­ها را عنوان نکرده است. در دوره معاصر نیز پژوهشگران اندکی درباره این اصول مطالعاتی انجام داده­اند که در ادامه آورده شده است.
در دسته­بندی که مهدی مکی­نژاد انجام داده است، کتیبه­ها بر اساس نوع خط، موضوع، نوع مصالح، جنس، کاتبان و سازندگان آنها طبقه ­بندی شده ­اند. در این طبقه ­بندی هر یک از موارد ذکر شده معرفی­گردیده و هرکدام به بخش­های مختلف تقسیم شده ­اند. (مکی­نژاد، ۱۳۸۶: ۹۳ – ۸۷) با توجه به­طبقه ­بندی انجام شده در­کتاب شاهکارهای هنری در آستان­ قدس رضوی، کتیبه­های نوشته شده به­خط ثلث از منظر متن­، قالب، شکل­کلی وترکیب خط در کتیبه، دسته­بندی وتحلیل شده ­اند و مواردی تحت عنوان­کتیبه­های تک­سطری، دوطبقه و سه طبقه، مادر و بچه و­کتیبه­های­کمربندی در قالب ترکیب خط عنوان شده ­اند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۲۹، ۳) در کتاب­ کتیبه­های یادمانی فارس­، کتیبه­ها در ارتباط با کارکرد تاریخی و اجتماعی مورد بررسی قرار­گرفته­اند و از منظر متنی به­دسته­کتیبه­های ­دینی­، اشعار فارسی و عربی تقسیم شده ­اند و به­این نکته اشاره شده است­ که­ کتیبه­های دینی با نوع احداثیه و یادگاری متفاوت بوده و همچنین­کتیبه­ها از منظر فن اجرا و خوشنویسان نیز مورد بررسی قرار­گرفته­اند­. (میرزا ­ابوالقاسمی­، ۱۳۸۷: ۳۲ – ۲۷) در جای دیگر این نکته عنوان شده است که می­توان کتیبه­ها را براساس مواد نوشتاری­شان به­دو دسته تقسیم نمود، دسته اول نوشته ­هایی که بر مواد بادوام مانند سنگ و فلز نگاشته می­شوند و دسته دوم نوشته ­هایی که بر مواد کم­دوام مانند چرم، پوست و کاغذ و … نقش می­بندند. همچنین­گفته شده می­توان آ­نها را از لحاظ مضمونی به­دسته­های سلطنتی­، دینی­، مقامات­ خصوصی و یا کتیبه­های یک­زبانه­، دو­زبانه و غیره و­گاه براساس نوع الفبا مثل­کتیبه­ای یا تحریری دسته­بندی نمود. (نصرالله­زاده، ۱۳۹۰: ۳۰۸) به­گفته مهناز شایسته­فر می­توان کتیبه­ها را از منظر متون مذهبی به­کتیبه­های قرآنی­، ادعیه و احادیث تقسیم نمود که هر کدام از موارد ذکر شده شامل زیرشاخه­هایی می­شوند. (­شایسته­فر، ۱۳۸۱: ۸۸ – ۶۸) در جای دیگر از این نویسنده در رابطه با طبقه ­بندی موضوعی­کتیبه­ها،­ عنوان شده است­که­ کتیبه­ها از منظر موضوعی به­سوره­ها و آیات­قرآنی مانند: سوره­های­کوچک جزء سی­ام­، اسماءالله­، ادعیه­، اسامی مبارک پیامبر و ائمه و احادیث تقسیم می­شوند و تقسیم ­بندی­ دیگر کتیبه­ها می ­تواند در رابطه با مدح و ثنای بانیان بناها­، اشعار با محتوای مذهبی و تاریخ احداث و شرح آن باشد­. (شایسته­فر­، ۱۳۸۰­الف: ۶۹) و گفته شده کتیبه­هایی که با مضامین مذهبی­، آیات قرآن­، اسماءالله­، نام پیامبر و ائمه­اطهار­ می­باشند کاربرد بیشتری داشته، همچنین می­توان­کتیبه­های مذهبی را از منظر دانش معنای مذهبی به­سه گروه قرآنی­، دعایی و حدیثی تقسیم نمود­. (شایسته­فر، ۱۳۸۶: ۲۴) در رابطه با مکان و موقعیت قرارگیری­، این نکته عنوان شده است که کتیبه­ها به­دسته­هایی چون­: کتیبه­های سرتاسری به­ صورت خوشنویسی­، کتیبه­های قاب­بندی شده­، کتیبه­های کوچک آجری در قالب شکل و خط­، کتیبه­های دور تا دور طوق گنبد و شبستان­، کتیبه­های دور تا دور محراب و­کتیبه­های­ ساده برگرفته از آجر یا کاشی تقسیم می­شوند.­(فراست­، ۱۳۸۵: ۶۴) در مقاله­ای از هاشم­ حسینی و محمود­طاووسی­کتیبه­های­ عنوان شده براساس نوع جنس­، نوع خط­، تزیینات­، رنگ متن و زمینه سنجیده شده ­اند. (حسینی­، طاووسی، ۱۳۸۵: ۶۲ – ۶۰) در مقاله­ای­ دیگر از هاشم حسینی­کتیبه­های مذهبی مورد بحث، از منظر­­ آیات قرآن­،­کتیبه­های حدیثی­،­کتیبه­های دعایی و اسماءالله و اسامی ائمه دسته­بندی شده ­اند. (حسینی­، ۱۳۸۸: ۱۲۰- ۱۱۰) با توجه به­نظر پژوهشگران که در رابطه با تقسیم ­بندی­کتیبه­ها مطرح شد، به­ طور­کلی می­توان­کتیبه­های به­کار­­ رفته در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) را به­دسته­های مختلفی تقسیم نمود­. بر این اساس شش مورد دسته­بندی در نظر گرفته شده که شامل: طبقه ­بندی محتوایی­، طبقه ­بندی براساس نوع خط­، طبقه ­بندی براساس شکل و قالب­کلی­، ترکیب­بندی خط در کتیبه، طبقه ­بندی براساس نوع مواد و مصالح و طبقه ­بندی بر­اساس رنگ­کتیبه­ها می­باشد. در ذیل هریک از موارد عنوان شده­ بررسی شده است.
۲ – ۲ – ۱ دسته­بندی محتوایی
در این دسته­بندی می­توان­کتیبه­ها را به­دسته­های­ مذهبی، احداثیه و دسته فرعی مذهبی – احداثیه تقسیم نمود. هرکدام از موارد ذکر شده دارای ویژگی­هایی می­باشند که در ادامه مطرح شده است.
۲ – ۲ -۱ – ۱ کتیبه­های مذهبی
این دسته­بندی حاوی متون مذهبی می­باشد و در بردارنده­ی آیات قرآنی، احادیث و اشعار است.­ (صحرا­گرد­،­۱۳۹۱: ۳۸) در دسته­بندی مذهبی می­توان این نکته را عنوان نمود که این کتیبه­ها با توجه به­نوع مضامین به­کار­رفته در­آنها به­گروه­هایی که شامل: مضامین­آیات قرآنی، احادیث، ادعیه و تذکره­ها،­ اسماء­­الله و اسامی­ائمه می­باشد، تقسیم می­گردند. همچنین اشعاری که در مدح بزرگان دین وستایش ایزد است را نیز در بر میگیرد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۱ آیات قرآنی
آیات قرآنی که دارای مضامین قرآنی می­باشند­، بیشتر در بر­گیرنده جملاتی در اظهار ایمان و اعتقادات مسلمانان هستند. به­ طوری­که از مطالعه دقیق­کتیبه­های قرآنی در­می­یابیم که برخی­ سوره­ها در بسیاری از قسمت­ های ابنیه تکرار شده است.
می­توان گفت شخصی­که این متون را انتخاب می­کرده می­بایست با تمام آیات قرآنی­آشنایی داشته باشد، یا اینکه به­واسطه معنای خاصی که در این آیات و سوره­ها بوده آنها را انتخاب نموده است­. بدون شک علمای مذهبی نقش مهمی در انتخاب این آیات داشته اند. البته در بعضی موارد خطاطان این سوره­ها و آیات را انتخاب­کرده ­اند­، در این صورت می­توان به­سخن قاضی ­احمد نویسنده دوره صفویه اکتفا کرد. او خطاطان را علمایی دانسته که می­توانستند سبک­های مختلف خط را در نهایت زیبایی بنویسند. به­ طوری­که این خطاطان با قرآن آشنا بوده و بسیاری از آنها قرآن را حفظ بوده ­اند.­(شایسته­فر، ۱۳۸۱: ۷) به­ طور­کلی آیات قرآنی بیشترین کاربرد را در تزیینات اسلامی داشته است. (صحرا­گرد: ۱۳۹۱ : ۳۸؛ مکی­نژاد­، ۱۳۸۶: ۸۹؛ شایسته­فر­، ۱۳۸۶: ۲۴) پیامبر اکرم در حدیثی می­فرمایند­:­ «نگاه­کردن به­خطوط قرآن­، بدون خواندن نیز عبادت است» (­مجلسی­، ۱۳۶۵: ۱۹۹) همچنین حدیث دیگری از امام صادق­(ع) در رابطه با نگاه­کردن به­آیات قرآن می­باشد. امام صادق­(ع) در جواب سؤالی که از ایشان مبنی بر نگاه­کردن و حفظ آیات قرآن پرسیده شده،­ می­فرمایند:­ «با نگاه­کردن بخوانی افضل است­، مگر نشنیده­ای نظر­کردن در قرآن عبادت است؟» (کلینی­، ۱۳۶۵:­ ۶۱۳) از روایات فوق، ­می­توان به­اهمّیّت و ارزش نگریستن به­آیات قرآنی پی­برد­، به­خصوص این­ مورد که، ­آیات در اماکن و ابنیه مذهبی نگاشته شده باشند، زیرا باعث تجلی عرفان و معنویت می­گردند. آیات و سوره­های قرآنی­که در بخش­های مختلف مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) مورد استفاده قرار­گرفته­اند،­ بیشتر شامل آیات شریفه­ای از سوره­های­ مبارکه­ ­توحید، بقره، دهر، عمّ، جمعه، نور، والعصر، نوح، المزمل، کوثر، نصر، حشر، قدر، آل­عمران، فجر، فاطر، اللیل، یس، ممتحنه­، دهر­، انبیاء­، توبه، جن، اعراف و مائده است که به­میزان متفاوتی از سوره­ها و از یک یا چند آیه و یا­ کل سوره در یک کتیبه استفاده شده است و بر اصولی همچون توحید و یگانگی، برپایی نماز، مغفرت و شفقت خداوند و صراط­مستقیم اشاره دارند. در­قسمت­ های مختلف از این مجموعه زیارتی مانند: بیرون­صحن، داخل­صحن، بالای­ازاره­ها، درب­ها،­­کتیبه­هایی بر­گنبد،­کمربندی­گنبد، ایوان­ها، محراب­ها،­گلدسته­ها، ضریح، صندوق مرقد و داخل گلوگاه گنبد ­می­باشند، که در دوره­ های مختلف تاریخی در این مجموعه زیارتی­کار­شده است. به­عنوان مثال­: در قسمت دیوار جنوبی­صفه­ بالای­ سر­مبارک سوره­ی ­توحید از سده ۷۱۲ ق، صفه­ای از­گنبد الله­ وردی­خان در قسمت بیرونی ایوان غربی صحن­کهنه آیاتی از سوره نور نوشته شده است. می­توان­کاربرد سوره مبارکه جمعه را در حاشیه ایوان­عباسی از دوره صفویه­،­گنبد الله وردی­خان­، ایوان جنوبی صحن عتیق و حاشیه ایوان­ شرقی صحن نو را عنوان نمود. همچنین روند استفاده از سوره بقره در صفه سمت چپ ایوان ساعت در صحن عتیق از دوره صفویه،­کتیبه­ای در زیر مقرنس­های دارالحفاظ از دوره صفویه و رواق دارالفیض از دوره پهلوی موجود می­باشد. سوره مبارکه المزمل نیز از دوره قاجار، در ایوان نقاره­خانه صحن عتیق نقش بسته است.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۲ احادیث
دسته­بندی دیگر از متون مذهبی­که می­توان به­آن اشاره کرد­، احادیثی می­باشند­که در اغلب بناهای اسلامی وجود دارند­ و شامل: احادیثی منقول از پیامبر اکرم­(ص) و ائمه اطهار­(ع) می­باشند.
سابقه استفاده از احادیث پیامبر در­کتیبه­نگاری در ایران به­قرن چهارم ق می­رسد، ­نمونه آن­کتیبه­ای است در محراب مسجد جامع نیریز­که مربوط به­قرن چهارم ق بوده و حدیثی از پیامبر اکرم ­(ص) بر آن نقش بسته است. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۳۹) با توجه به­گفته مهدی سیّدی با نظر به­اینکه در دوره تیموری سادات در مشهد از اهمّیّت زیادی برخوردار شدند. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۵۰) احادیثی از پیامبر اکرم ­(ص) از این دوره در حرم امام رضا ­(ع) دیده می­ شود اما بخش اعظم احادیث ائمه شیعه مربوط به­دوره صفویه می­ شود­، زیرا در دوره صفویه­، با توجه به­گفته پژوهشگران از جمله اعتماد­السلطنه­، پادشاهانی چون طهماسب صفوی­، شاه عباس اول و ثانی و شاه سلطان­حسین با داشتن مذهب شیعه توجه زیادی به­مشهد و بارگاه حرم امام رضا­ (ع) داشته اند.­ (اعتماد­السلطنه، بی­تا: ۱۶) و اینکه مذهب تشیّع مبنای حکومت شاهان صفوی قرار­گرفت و اساس سیاست آن­ها بر پایه­ تبلیغ مذهب اهل­بیت ­(ع) و ترویج احکام آنها و تجلیل از ائمه اطهار بود. (عطاردی، ۱۳۸۱: ۱۳۰) به­همین منظور احادیثی که مربوط به­ائمه شیعه­ (ع) به­خصوص امام­ رضا (ع) می­باشد، از دوره صفویه به­بعد در این مکان زیارتی نقش بسته است. نمونه­هایی از کاربرد این احادیث در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) را می­توان در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه عنوان کرد. مانند: حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری که شامل حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می­باشد. همچنین احادیثی از دوره صفویه در این مکان موجود است. مانند:­ زیر طاق ایوان غربی صحن عتیق که حدیثی از صحیح­بخاری و مسلم به­نقل از عایشه همسر پیامبر اکرم (ص) در رابطه با اهل­بیت پیامبر می­باشد. کتیبه­ای سنگی در قسمت بالای در ورودی ایوان شرقی صحن عقیق وجود دارد که درآن احادیثی در وصف حضرت علی (ع) را در­بر ­دارد. در زیر طاق داخل ایوان­ غربی صحن عتیق احادیثی در رابطه با اهل­بیت و مقام حضرت فاطمه زهرا ­(س) دیده می­ شود. در صفه سمت چپ به­سمت پایین صحن عتیق حدیثی از امام رضا ­(ع) نقش بسته است.­ کتیبه­ای از دوره قاجار در قسمت درب نقره راهروی سقاخانه به­طرف دارالسیّاده می­باشد­که شامل سخن معروف پیامبر درباره حضرت علی (ع) با مضمون­: انا مدینه العلم و علی ­بابها می­باشد. همچنین رواق دارالذکر چند­کتیبه از دوره پهلوی را شامل می­شودکه بخش­هایی از آن شامل احادیثی از امام رضا ­(ع) می­باشد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۳ ادعیه و تذکره­ها
در مورد کتیبه­های گروه اول و دوم که شامل آیات قرآنی و احادیث می­باشد اکثر پژوهشگران به­این دو گروه اشاراتی داشته اند­، نظر محققین در رابطه با دسته سوم کمی متفاوت می­باشد­، به­عنوان مثال مهدی صحرا­گرد درباره این دسته از کتیبه­ها، مضامین­کتیبه­هایی را که شامل ستایش پرودگار­، مدح پیامبر و ائمه شیعه می­باشد را عنوان کرده است و اشعار فارسی که در بناهای مذهبی به­کار رفته است را در دسته­بندی مدح و ثنا، به­ صورت جداگانه مطرح نموده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۳۹) اما مهناز شایسته­فر این دسته از کتیبه­ها را به­عنوان ادعیه مشخص کرده وآن را به­سه گروه تقسیم نموده است که شامل­کتیبه­های توصیفی از اسامی زیبای خداوند (اسماء­الله) می­باشند و شامل ستایش پروردگار و بازگو­کننده توانایی­های شگرف خداوند هستند. گروه دوم شامل کتیبه­هایی که در ستایش پیامبر و دعا برای ایشان می­باشند، همچنین کتیبه­هایی­که در ستایش ائمه شیعه (ع) آمده بیان شده است و­گروه بعد شامل دعاهایی چون جوشن­کبیر و صلوات می­باشند. (شایسته­فر­،۱۳۸۰ب: ۷۶ – ۷۴) در جای دیگر این پژوهشگر به­کتیبه­های اسماء­الله و اشعار­فارسی اشاره داشته و کتیبه­های حدیثی و دعایی را به­ صورت جداگانه عنوان نموده است. (شایسته­فر ، ۱۳۸۹: ۸۹ – ۸۶) مهدی مکی­نژاد نیز در دسته­بندی­های خود علاوه بر آیات قرآنی و احادیث به ­­دو­گروه ادبیات منظوم و منثور و وقف­نامه­ ها اشاره داشته است. (مکی­نژاد­، ۱۳۸۶: ۹۰) همچنین در مقاله دیگری که در آن کتیبه­های آستان مقدس قم مورد بررسی قرار­گرفته­اند.­ در دسته­بندی مذهبی، علاوه بر­کتیبه­های­ قرآنی مواردی چون: مضامین­ دعایی در قالب ستایش و سپاس پروردگار­، اسماء­الله و اسامی ائمه مورد بررسی قرار­ گرفته و نیز کتیبه­های ادبی به صورت جداگانه ذکر شده ­اند. (شریعت­، ۱۳۸۶: ۱۰۶­­-­۱۰۱) سیّد هاشم حسینی نیزعلاوه بر دسته­بندی آیات قرآنی و احادیث مواردی نظیر؛ کتیبه­های دعایی که شامل ادعیه­ای مانند ختم قرآن­، ناد­علی و مناجات­نامه­ ها و صلوات می­باشند را در یک دسته قرار داده و کتیبه­هایی با مضامین اسماء­الله و اسامی­ائمه (ع) را در دسته­بندی دیگری مورد بررسی قرار داده است­. (حسینی، ۱۳۸۸: ۱۱۹)
با توجه به­بررسی­های انجام شده، در این دسته­بندی ادعیه، اسماء­الله و اسامی ائمه در یک­گروه جای می­گیرند. از آنجایی­که تکرار اسماء­الله نوعی ذکر محسوب می­ شود و با توجه به­این مورد که این اسماء و اسامی ائمه­ شیعه همواره در ادعیه موجود می­باشد، به­ذکر این موارد در یک گروه اکتفا شده است. این کتیبه­ها در­برگیرنده ادعیه­، ذکر، ­اسماء­الله و اسامی پیامبر اکرم­(ص) و ائمه می­باشند. در این­گروه ادعیه­ای وجود دارند که در قالب کتیبه بر دیوار اماکن متبرکه نقش بسته­اند،­ مانند: دعای­کمیل­، توسل وناد­علی،­ می­باشند.
اهمّیّت­کتیبه با مضمون دعا در این است که دعا، همواره یادآور حضور خداوند در همه­جا می­باشد­، ادعیه­کتابت شده بر ابنیه نوعی آرامش و عرفان به­انسان می­بخشد و معنویتی که از خواندن آن حاصل می­ شود می ­تواند انسان را به­خدا نزدیک کرده و قلب او را پاک­گرداند به­ طوری­که می ­تواند عاملی شود تا فرد با حضور قلب و توجه خاص به­عبادت بپردازد. (شایسته­فر، ۱۳۸۰ب: ۸۹) یکی از مضامینی که همواره به­ صورت­کتیبه در اماکن مذهبی دیده می­ شود، استفاده از اسماء­الله، اسامی پیامبر و ائمه­اطهار بوده و همچنین­کتیبه­هایی­که در آنها به­تسبیح و تمجید ازلی پرداخته است می­باشند. تکرار­ اسامی خداوند مصقله­ی ­زنگارهای وجودی قلب انسان است و ذکر و تسبیح خداوند سبب ایجاد مقام­های عرفانی در فرد می­گردد.
ذکر و یاد خداوند، به­منزله­ی یکی از مهم­ترین عبادت­های اسلامی همواره در بین مسلمانان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده است. هم­چنین ­آیاتی از قرآن­کریم وجود دارد که به­ذکر و یاد خدا اشاره مستقیم دارد، مانند آیه ۲۸ سوره رعد که در آن آرامش دل­ها با یاد خداوند عنوان شده است و هم­چنین آیه ۴۵ سوره عنکبوت­که در آن اهمّیّت ذکر و یاد خدا در میان سایر عبادت­ها عنوان شده است. (طباطبایی، ۱۳۶۳، ج۲۱: ۲۶۰) در مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، از این دست­کتیبه­ها به­وفور مشاهده می­ شود­ که در نقاط مختلف اماکن متبرکه در این مجموعه نقش بسته است. از نمونه­های شاخص آن­ می­توان­ کتیبه­های مسجد گوهر­شاد و­کتیبه­هایی در صحن عتیق را عنوان نمود.­ کتیبه­های قرآنی در ایوان مقصوره مسجد گوهر­شاد از دوره صفویه موجود می­باشد که دارای عباراتی نظیر «الحکم­لله» است. همچنین­کاربرد اسماء­الله در مناره­های مسجد­گوهر­شاد در ترکیب با نقوش ترنجی به­تعداد زیادی در این مکان موجود می­باشد. در قسمت سمت چپ داخل ایوان­عباسی در زیر­طاق نیز اسماء­الله و اسامی­ائمه شیعه از دوره صفویه و در قسمت دیوار شمال شرقی صحن امام ۱۱۶ کلمه از اسماء­الله از دوره پهلوی­ نیز به­کار رفته است.­کاربرد اسماء­الله در ایوان شمالی و جنوبی صحن قدس از دوره معاصر نیز دیده می­ شود. کلماتی­که تسبیح­، تمجید و حمد و ثنای­الهی و ائمه معصومین را در­بر­می­گیرند در بخش­هایی از حرم مطهر نقش بسته است. مانند دعای دوازده امام خواجه نصر­الدین طوسی در قسمت بالای ازاره توحید­خانه­، صلوات بر پیامبر در کتیبه دور ایوان­شمالی صحن عتیق از دوره قاجار، وصف امام رضا ­(ع) در صفه سمت راست صحن عتیق به­سمت بست بالا و استفاده از ادعیه­ای در ایوان حجره صحن­نو را می­توان عنوان نمود. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۴ ابیات شعر
گروهی از­کتیبه­های مدح و ستایش از نظر محتوا و از نظر ظاهر صورتی متفاوت با موارد ذکر شده دارند . متن این­کتیبه­ها اشعار فارسی می­باشد­که اکثر آن­ به­ صورت قصیده ­و غزل در مدح افراد دیده می­شوند. این­کتیبه­ها از دوره صفوی رایج شده و در دوره قاجار به­اوج خود رسیدند­، متن برخی از این­کتیبه­ها ترکیبی از مدح امام­(ع)­، حاکم وقت و اطلاعاتی از ساخت بنا می­باشد­که­گاهی آنها را در غالب­کتیبه­های احداثیه هم می­توان جای داد. (­صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۳۹) خط نستعلیق که از ابداعات دوره تیموری بود، به­ طور معمول در تزیینات معماری برای نوشتن اشعار فارسی مورد توجه قرار گرفت. (شایسته­فر، ۱۳۸۹: ۸۸)
این­کتیبه­ها در بخش­هایی از مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) دیده می­ شود که بیشترآنها به خط نستعلیق و بر سنگ نوشته شده است. از نمونه­های به­کار­ رفته در اماکن­متبرکه حرم­مطهر می­توان ابیات شعر که مربوط به­دوره خوارزمشاهیان بوده و در قسمت بالای ازاره­های حرم نصب می باشد را عنوان نمود.­ کتیبه­های شعری از دوره قاجار نیز وجود دارد که در بخش­هایی از حرم مطهر کار شده است. مانند: ابیات­شعر بر روی سنگ قبر محمد ­حسن­خان ­قراگوزلو در راهروی حدفاصل مسجد و مدرسه بالاسر که به­خط نستعلیق حک شده است. همچنین ابیات شعر در کمرکش ایوان طلای­صحن نو به­خط نستعلیق و نیز ورودی ایوان ساعت صحن عتیق که به­خط نستعلیق بوده و بر سنگ مرقوم می­باشد. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ – ۲ کتیبه­های احداثیه
کتیبه­های دیگری­که در دسته­بندی متنی قرار می­گیرند­، در بردارنده متونی از اطلاعات بنا می­باشند. متن­ این­کتیبه­ها حاوی اطلاعاتی درباره­ بانی، هنرمند، معمار، مباشر و تاریخ ساخت بنا می­باشد.­ (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰؛ مکی­نژاد­: ۱۳۸۷: ۵۳) و از آنجا که اطلاعاتی در رابطه با احداث بنا می­ دهند، آنها را کتیبه­های احداثیه می­نامیم. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰)­ بسیاری از­کتیبه­های احداثیه را به­زبان عربی و برخی را به­فارسی و گاه ترکیبی از عربی و فارسی نگاشته­اند. در مکان نصب این کتیبه­ها نمی­ توان قاعده­کلی و مشخص در نظر گرفت و متفاوت می­باشد، اما اغلب این­کتیبه­ها طوری در بنا نصب شده ­اند که بیشتر در معرض دید ناظران قرار­گیرند. به­­همین منظور اغلب این کتیبه­ها را در­ سر­در بناها نصب می­ کنند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) وجود کتیبه­هایی که دارای نوشتار تاریخی هستند، به­عنوان سند و احکام اجتماعی در تزیینات مساجد استفاده می­گردند. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۷۴) از دوره قاجار بسیاری از کتیبه­های احداثیه به­ صورت قصیده­ای در مدح حامی، مباشر و معمار و …. در­آمدند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) اختصاص قاب­بندی جداگانه برای نام معمار و تاریخ ساخت بنا از ویژگی­های منحصر به­فردی است که با گسترش ساخت بناهای عظیم در سمرقند از دوره تیموری شکوفا گردید، به­ طوری­که در دوره تیموری ارزش و منزلت معماران به­حدی رسید که افرادی مانند بانی یا حامی بنا، نامشان در جایی از بنا نوشته شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰)
کتیبه­های احداثیه دارای ارزش تاریخی بوده و در بردارنده اطلاعات مستندی هستند که پژوهشگران را در پی بردن به­تاریخ معماری یک بنا، هدایت می­ کنند. در بررسی کتیبه­های احداثیه علاوه بر کتیبه­هایی که به­ صورت مستقیم در بردارنده اطلاعات بنا هستند، به­مواردی که ظاهر آنها در قالب ابیات شعر می­باشد نیز بر­می­خوریم. در این کتیبه­ها به­ طور معمول نام شاعر در انتهای آن ذکر­گردیده و گاهی تاریخ ساخت بنا به­ صورت حروف ابجد^[۱۵] در دل شعر نهفته است و در بیشتر موارد نیز نام پادشاه، فرمان، بانی بنا و اطلاعات دیگر در این اشعار درج شده و به­ طور­معمول خط مورد استفاده در این­کتیبه­ها نستعلیق بوده است. نمونه­های بسیار زیادی از­کتیبه­های احداثیه از دوره­ های مختلف در اماکن متبرکه مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نقش بسته است. به­عنوان مثال: ازاره­های حرم مطهر از سده ۶۰۲ ­ق­ که دارای متن احداثیه می­باشند. همچنین پایه سمت راست ایوان مقصوره از دوره تیموری، خروجی سمت چپ ایوان مقصوره­ و دور ایوان شمالی صحن عتیق از دوره صفوی، سنگ قبر عباس­میرزا و کتیبه پشت ایوان نقاره­خانه از دوره قاجار و صحن امام خمینی از دوره انقلاب اسلامی را می­توان نام برد که دارای متن احداثیه درباره ساخت بنا می­باشند. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
در بسیاری از مضامینی که به­ صورت ابیات شعر و یا متن برکتیبه­ها در قالب متون احداثیه نقش بسته است، به­همراه نام پادشاهان­، هنرمندان­، بانی و … القابی در کنار آنها آمده است که حاکی از خضوع و خشوع فرد هنرمند و بانی بنا، یا تعریف و تمجید و بزرگداشت مقام فرد نام برده می­باشد . القابی مانند : السلطان­الاعظم و الخاقان­الاکرم، مالک­الرقاب، السلطان­بن­السلطان و الخاقان­بن­خاقان، الخاقان­المعظم­خلد­الله، السلطان­بن­السلطان، متع­الله­المسلمین، العبد­الضعیف­الحقیر، العبد­الفقیر­المحتاج و …. نگاشته شده است. این نوع نوشتار از دوره تیموری در حرم مطهر دیده می­ شود که نمونه­های بیشتر­آن مربوط به­دوره صفویه و قاجار می­باشد که در بخش­های مختلف حرم امام رضا­ (ع) نقش بسته است. همچنین از کلمه «کتبه» در کنار نام هنرمند بسیار استفاده شده است که به­معنای­کتیبه­نویس و هنرمندی می­باشد که آن کتیبه را ایجاد کرده است و کلمات دیگر مانند «عمل­العبد»، «بنّا»، «نقاش» نیز استفاده شده­که اشاره به­حرفه هنرمندی است­که در ایجاد ساختمان­ مذکور اهتمام داشته است. در تصویر­۱ – ۲ ­نمونه ­ای از این­کتیبه­ها آمده است.
تصویر ۱ – ۲٫ نمونه ­ای از­کتیبه­های احداثیه،­ گنبد مطهر امام رضا­ (ع)، اثر محمد­حسین شهید­المشهدی، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ -۱ – ۳ کتیبه­های مذهبی – احداثیه
گونه­ دیگر از کتیبه­ها در بردارنده متن مذهبی و اطلاعاتی درباره سازندگان بنا می­باشند ، این بخش از کتیبه­ها به­دو دسته تقسیم می­گردند. در دسته اول، بخش اصلی متن به­اطلاعاتی درباره سازندگان بنا اختصاص دارد و در آغاز کتیبه آیه­ای از قرآن که بیشتر شامل «اِنّما یَعمِرُ مَساجِد الله …» می­باشد­، آمده است و بر ساخت مساجد و ثواب اخروی آن تأکید می­ کند، همچنین درادامه­ی­کتیبه اطلاعاتی درباره حاکم زمان­، بانی­، هنرمند و … می ­آید.­ گروه دیگر از کتیبه­های مذهبی – احداثیه آن­هایی می­باشد که متن اصلی کتیبه شامل عبارتی مذهبی بوده و در پایان آن اطلاعات مختصری درباره سازندگان بنا آمده است، در این کتیبه­ها به­ طور­­ معمول اطلاعات مربوط به­ساخت بنا با قلم خفی­تر نوشته می­ شود­. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۱) از نمونه­کتیبه های مذهبی – احداثیه به­کار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) می­توان کتیبه­هایی از مسجد­گوهر­شاد را عنوان نمود.­کتیبه­ای در حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری موجود می­باشد که بیشتر دربردارنده اطلاعات درباره سازندگان بنا است و کتیبه­ای در پیشانی ایوان مقصوره از دوره صفویه که بیشتر دربردارنده آیه قرآنی می­باشد و در انتهای آن نام هنرمند و سال آن ذکر شده است. همچنین سنگ قبر عباس­میرزا ­نایب­السلطنه در دارالسیّاده حرم از دوره قاجار نیز از دسته­کتیبه­های مذهبی­– ­احداثیه می­باشد­که بیشتر در بردارنده متن احداثیه است. (برای اطلاعات بیشتر به­­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ – ۲ دسته بندی براساس خط
استفاده از خط در­کتیبه­نگاری براساس عواملی مانند دوره تاریخی، نوع متن و محل نصب­کتیبه­ها متفاوت می­باشد. خطوط رایج در­کتیبه­ها بیشتر کوفی­(ساده و تزیینی­)­، ثلث و نستعلیق است­که بیشترین­کاربرد را در­کتیبه­نگاری دارد­، اما در برخی موارد از خطوطی مانند نسخ و تعلیق هم استفاده کرده ­اند. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۵) از دیرباز در معماری ایران از انواع خطوط­کوفی، نسخ، ریحان، ثلث، نستعلیق و غیره با روش­های گوناگون در بخش­های متفاوتی از معماری استفاده شده است، خط در معماری اسلامی به­ صورت کتیبه تجلی یافت. ­(مکی­نژاد، ۱۳۸۷: ۵۳) در کتاب تحفه­المحبین در رابطه با خطوط کتیبه­نگاری چنین آمده است: «و غیر از خطوط سته و طومار و تعلیق و غبار و نستعلیق و کتابه سایر خطوط که ذکر­کرده شد، من وجه از توابع قسم نقاشی است ­و اگر خطاطی مرتکب­کتابت آنها نشود در صنعت و فضیلت او قدحی لازم نمی­آید.­»­ (سراج­شیرازی­، ۱۳۷۶­: ۱۴۶-۱۴۵) به­گفته حبیب­الله فضایلی نوشتن هر نوع خط از انواع خطوط اسلامی به­ صورت کتیبه ممکن است. بر این اساس­کتیبه­هایی با خطوط­کوفی، ثلث، محقق و نستعلیق را از زمان­های­گذشته تا دوره معاصر در بناهای باستانی مشاهده می­ شود. این هنرمند بیان کرده ­است که کتیبه­های مختلفی از انواع خطوط نگاشته و حتی از خطوطی مانند نسخ و ریحان نیز در­کتیبه­نگاری استفاده نموده است. به­عقیده وی، خط ثلث بیشترین­کاربرد را در­کتیبه­نگاری داشته است و دلیل آن هم هماهنگی این خط با کاشی­کاری و نقوش و رنگ­های مختلف و همچنین حرکات گرم و درشتی این خط می باشد که باعث خوانایی آن از فاصله دور می­ شود. (فضایلی­، ۱۳۶۲ب: ۱۳۰) در شهرهای مهم ایران کتیبه­هایی از دوران سلجوقی، تیموریان و صفویه برجای مانده است­، با مقایسه­کتیبه­های هر دوره با دوره­ بعد از خود­، معلوم می­گردد­ کتیبه­نگاری درعصر صفویه بر دوران­های پیشین خود برتری داشته و ترقّی بسیاری نموده است. به­ طوری­که این­کتیبه­ها نمونه­های­کامل و سرمشق­های عالی و ممتاز برای­کتیبه­نگاران دوران­های بعد تا به­امروز می­باشند. (فضایلی­،۱۳۶۲الف: ۱۳۱ – ۱۳۰) با توجه به­اهمّیّت کتابت قرآن و کلام وحی­، مسلمانان تمایل خود را به­نوشتن کلام الهی نشان داده و هنر خوشنویسی را به­حد کمال رسانیدند. (­بیگی، ۱۳۸۸: ۶) گفته شده اولین خوشنویسی­که اقدام به­نوشتن­کتیبه­های تاریخی­کرد، به­نام سعد مشهور بوده و­ برای ولید­بن­عبدالمطلب­کتابت می­کرده است. او آیه­ای از سوره قرآن را با طلا بر دیوار قبله مسجد پیغمبر در مدینه نگاشته است. (صبوری، ۱۳۴۶: ۸۲)
با توجه به­بررسی­های انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بیشترین کتیبه­هایی که در این مجموعه زیارتی وجود دارد با خطوط کوفی و اقسام این خط، همچنین خطوطی مانند ثلث و نستعلیق نگاشته شده است، البته کتیبه­هایی که با خط ثلث و ترکیب ثلث با خطوط دیگر مانند: کوفی آمده است، نسبت به­کاربرد کتیبه­ها با خطوط دیگر بیشتر می­باشد. خطوطی نظیر: تعلیق، نسخ، محقق، رقاع و­طغرا نیز در این مجموعه دیده می­ شود، اما تعداد­ کتیبه­هایی­که با این نوع ­کار شده است بسیار کمتر می­باشند. در ادامه خطوط­کوفی­، ثلث و نستعلیق­که بیشترین کاربرد را در کتیبه­نگاری حرم­­­مطهر داشته اند، مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ – ۲ – ۱ کاربرد خط کوفی در کتیبه­نگاری