ساده­ترین نمونه این نوع از ترکیب­بندی صفحه شطرنج می­باشد که ترکیبی از خطوط عمودی و افقی است که این خطوط با نسبت مساوی یکدیگر را قطع می­نمایند. در این ترکیب­بندی تضاد بین زندگی و مرگ، حرکت و سکون، ایستایی و نرمش ایجاد می­گردد. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۷)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۳ ترکیب مثلث
این نوع ترکیب­بندی تا حدودی با ترکیب قرینه شباهت داشته اما از قوانین مخصوص در قرینگی پیروی نمی­نماید، ترکیب مثلث استحکام زیادی به­اثر می­بخشد. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۹) این ترکیب انرژی و پویایی خاصی در اثر هنری ایجاد می­نماید.
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۴ ترکیب اریب
این ترکیب به­علت وجود خطوط اریب و مایل در اثر هنری ایجاد می­گردد. وجود این ترکیب در آثار تجسمی، نمایشی از ناایستایی، بی­تعادلی را پدید می ­آورد. اما هنرمندان معاصر از آهنگ بصری موجود در ترکیب این خط بهره برده و بر اساس آن ساختار آ­ثار خود را خلق می­نمایند. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۱۱)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۵ ترکیب دایره
دایره شکلی است دورانی که با القای اندیشه­ی چرخش، بیننده را درون خود کشیده و نشانه ای آغازین از آسمان مسلط بر جهان می­باشد و می ­تواند نمادی از تکامل فردی انسان معرفی گردد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۸۳) در آثار یا ترکیب­هایی که در آن­ها مستقیم یا غیر مستقیم از دایره استفاده شده است، چشم به­نرمی و روانی در کل سطح تصویر به­چرخش در می ­آید. (قلی­زاده، ۱۳۹۰: ۱۰۵) دایره صدایی نرم و ملایم در عین حال نیرومند دارد، کناره گیر می­باشد اما در عین حال از گیراترین اشکال هندسی محسوب می­ شود. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۷۲)
۱ – ۱۰ – ۳ – ۴ – ۶ تناسب^[۱۴]
تناسب نسبتی تعیین شده، پذیرا گشته و وسیله ارتباط بین گستره­ها، فاصله­ها، عناصر ترکیب­گر، زمان،
فضا، تاریک روشنی، رنگ­ها و …، می­باشد. (آیت الهی، ۱۳۹۰: ۱۸۲) مقیاس هر شی یا ساختار در مقایسه با شی و یا ساختاری دیگر، نسبت نامیده می­ شود و به­ طور­کلی تناسبات مجموعه ­ای از نسبت­ها می­باشد. (کریر، ۱۳۸۴: ۷) تناسبات را می­توان از طریق­کشف و شهود و یا از طریق روابط ریاضی به­دست آورد. (گارت، ۱۳۸۱: ۱۳۲) یکی از مفاهیم بسیار مهم و پر­محتوا در ترکیب­بندی­، استفاده­از نسبتهای­ طلایی­­است. ­قانون ­­تقسیمات­ طلایی، در قرن سوم ق.م توسط اُقلیدس فیلسوف و ریاضی­دان برجسته یونانی کشف شد. این قانون توسط هنرمندان یونانی و بعد از آن هنرمندان دوران رنسانس در قرن پا­نزدهم و شانزدهم ایتالیا مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن نیز در آکادمی­ها و مراکز آموزش هنر، به­­عنوان قانونی رسمی در مورد ایجاد تناسبات ­زیبا پذیرفته شد.­ (­نامی­، ۱۳۸۰ : ۷۵)­. تناسب در هنرهای تجسمی امری نسبی است که باعث ظرافت­های بصری در یک اثر هنری می­گردد و در رسیدن به­ترکیب­بندی موفق نقش تعیین کننده ­ای دارد.
فصل دوم
گونه­شناسی کتیبه­ها
۲ – ۱ مقدمه
مبحث­گونه­شناسی دارای دامنه وسیعی می­باشد و پژوهشگران، آثار هنری را از منظرهای متفاوت­گونه­شناسی می­نمایند. در این رساله­ با توجه به­موضوع مورد بحث که درباره کتیبه­ها می­باشد، گونه­شناسی براساس ویژگی­ها و نوع ترکیب­بندی خط درکتیبه­ها انجام شده است، بر این اساس کتیبه­ها براساس خصوصیاتی که شامل می­شدند به دسته­های مختلفی تقسیم شده و مورد بررسی قرار گرفته­اند.
کتیبه­ها به­عنوان بخشی از عوامل تزیینی مهم در هنرهای اسلامی محسوب می­گردند که بخش اعظم اماکن مذهبی به­خصوص مساجد و مجموعه­های آرامگاهی و زیارتی با آنها مزین می­گردد. با توجه به­این مورد که هنر اسلامی با تجلی حروف و کلام ­الله ارتباط دارد­، براین اساس هنرهایی چون خوشنویسی و کتیبه­نگاری بیش از سایر هنرهای تجسمی مورد استفاده قرار گرفته و همواره رابطه تنگاتنگی با هم داشته اند. با وجود تفاوت­های فرهنگی و منطقه­ای در ادوار و تواریخ مختلف پس از اسلام­، خوشنویسی و کتیبه­نگاری به عنوان عناصر تزیینی، جایگاه مشخص و مهمی را در معماری اسلامی پیدا کرده و همواره مورد استفاده هنرمندان قرار­گرفته­اند­. کتیبه­ها علاوه بر جنبه زیبایی و تزیینی که دارا می­باشند­، ویژگی­های دیگری را نیز شامل می­شوند. می­توان آنها را به­عنوان سندی تاریخی در نظر گرفت و خصوصیاتی چون تاریخ بنا، نام هنرمندان، نام بانیان اثر و خوشنویسان بنا را از دل آنها استخراج نمود و از طریق کتیبه­های بنا، به­فرهنگ و هنر یک سرزمین پی­ برد­. خوشنویسی و کتیبه­نگاری اسلامی در بین غیر مسلمانان نیز دارای ارزش­های بسیاری بوده است. به­ طوری­که پژوهشگران هنرهای اسلامی نظراتی را در این زمینه ارائه نمودند. به­گفته دو محقق، اتینگهاوزن و گرابر کتیبه­ها بازتابی از سلیقه و جاذبه­های بصری روزگار خود تلقی می­گردند که نگارنده با خواندن متن آنها در ترکیب­بندی دوباره عناصر­تزیینی آنها شرکت می­ کند. (اتینگها­وزن، گرابر، ۱۳۸۶­: ۱۶۴) به­گفته براند عنصر تزیینات معماری مساجد اسلامی­ از جمله کتیبه­های اسلامی­ از نگاه عده­ای از مردم از بین بردن ماده و رسیدن به­بیان حقیقتی­ است که کمتر قابل لمس می­باشد. (برند­، ۱۳۸۵ : ۱۲۳ – ۱۲۲) ج. هوگ و هانری مارتن نیز در رابطه با کتیبه­ها عنوان کرده ­اند که نوشته و­کتیبه­هایی­که با خط عربی ایجاد می­شوند و مربوط به احکام مذهبی­، گفتارها، شعارها و ستایش حاکمان می­باشند با تزیینات درهم­آمیخته و بسیار زیبایی شکل می­گیرند. به­ طوری­که اگر از دور به آنها نگریسته شود­،­ فریزهای کتیبه­ای از تزیینات آن قابل تشخیص نمی­باشند. (هوگ و مارتن، ۱۳۶۸: ۲۰۲) آرتور پوپ در رابطه با کتیبه­ها عنوان کرده است که «کتیبه­ها که در پیچیدگی خطوط هیجان زیادی پدید می­آورند، باید واقعاً در جای خود مورد بررسی قرار­گیرند. آنها در مقام طرح ناب در خور بیشترین تحسین هستند. ولی در عین حال مسلمانان آنها را دارای خواص باطنی می­دانند.» (اپهام­پوپ، ۱۳۸۶: ۱۵۹) به اعتقاد شیلا بلر­کتیبه­های سبک اسلامی و طرح­های هندسی بارز­ترین و ماندگارترین نقش و نگار برای تزیین آثار هنری در­سرزمین­های اسلامی می­باشند. مساجد، مدارس و همچنین مناره­­ها، جز گونه­ های مورد توجه در ساختمان­های اسلامی بوده که دارای کتیبه­هایی می­باشند. مطالعه­ کتیبه آنها می ­تواند ما را در پیروی از هنر جوامع بنیادی اسلامی یاری بخشد. (S.Blair, 1998: 3, 29) گفته شده کتیبه­نگاری در اسلام از عهد امویان آغاز شده و در بسیاری از بناهای آن دوره به­کار رفته است. اولین نمونه­های کتیبه­نگاری مربوط به­مسجد­النبی و به­خط کوفی ابتدایی بوده است، با آغاز اسلام در ایران، خط عربی جایگزین خطوط نوشتاری ایران گردید و به­عنوان عاملی برای ثبت کلام الله در بین مردمان از قداست و اهمّیّت ویژه­ای برخوردار شد. (مکی­نژاد­، ۱۳۸۷­: ۸۱) هنر­کتیبه­نگاری در دوره­ های مختلف اسلامی در ایران رشد به­سزایی­کرده و هنرمندان زیادی در اجرای­ آن نقش داشته اند، به­خصوص در اماکنی مانند مجموعه­های زیارتی ائمه که همواره در بین مردمان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده ­اند. مجموعه زیارتی امام­ رضا ­(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همواره در دوره­ های متمادی تاریخ دستخوش هنرهای مختلف از جمله کتیبه­نگاری بوده است. به­ طوری­که می­توان از آن در شناخت تاریخ و فرهنگ ایران یاری جست. این مجموعه­ زیارتی در بردارنده­ی حروف متنوع به­ صورت­کتیبه­نگاری، همراه با جنبه­ های مهم هنری و مفهومی بوده و بازگو­کننده­ علایق دینی، اعتقادی و مذهبی مردم محسوب شده و می ­تواند به­عنوان استنادی معتبر نسبت به­علایق ایمانی و مذهبی مردمان از آغاز شکل­ گیری تا دوره معاصر تلقی گردد.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲ – ۲ دسته­بندی کتیبه­ها
برای پی­بردن به­خصوصیات­کتیبه­ها­ و اصول کتیبه­نگاری یکی از راه­های مناسب دسته­بندی­کتیبه­ها می­
باشد، درباره خصوصیات کتیبه­ها منابع تاریخی اندکی وجود دارد­. از جمله می­توان کتاب تحفه­المحبین از یعقوب­بن­سراج­شیرازی را عنوان نمود. در یک صفحه از این­کتاب تعریفی مختصر در رابطه با نوع خط، شکل­کتیبه­ها و اسباب­کتیبه­نویسی مطالبی آمده است و­گفته شده­که­کتیبه­ها را باید طوری نوشت که از ارتفاع تقریباً ۳ م. مشکل خوانایی نداشته باشند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی صورت گیرد، هم­چنین خوشنویسی کتیبه باید از اصول ثلث و محقق بیرون نبوده و تناسب حروف رعایت شود. (سراج­شیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۶-۱۴۴) همان طور که مشخص است، این نویسنده فقط چند قاعده و روش کتابت درباره کتیبه­ها گفته است و دسته­بندی کتیبه­ها را عنوان نکرده است. در دوره معاصر نیز پژوهشگران اندکی درباره این اصول مطالعاتی انجام داده­اند که در ادامه آورده شده است.
در دسته­بندی که مهدی مکی­نژاد انجام داده است، کتیبه­ها بر اساس نوع خط، موضوع، نوع مصالح، جنس، کاتبان و سازندگان آنها طبقه ­بندی شده ­اند. در این طبقه ­بندی هر یک از موارد ذکر شده معرفی­گردیده و هرکدام به بخش­های مختلف تقسیم شده ­اند. (مکی­نژاد، ۱۳۸۶: ۹۳ – ۸۷) با توجه به­طبقه ­بندی انجام شده در­کتاب شاهکارهای هنری در آستان­ قدس رضوی، کتیبه­های نوشته شده به­خط ثلث از منظر متن­، قالب، شکل­کلی وترکیب خط در کتیبه، دسته­بندی وتحلیل شده ­اند و مواردی تحت عنوان­کتیبه­های تک­سطری، دوطبقه و سه طبقه، مادر و بچه و­کتیبه­های­کمربندی در قالب ترکیب خط عنوان شده ­اند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۲۹، ۳) در کتاب­ کتیبه­های یادمانی فارس­، کتیبه­ها در ارتباط با کارکرد تاریخی و اجتماعی مورد بررسی قرار­گرفته­اند و از منظر متنی به­دسته­کتیبه­های ­دینی­، اشعار فارسی و عربی تقسیم شده ­اند و به­این نکته اشاره شده است­ که­ کتیبه­های دینی با نوع احداثیه و یادگاری متفاوت بوده و همچنین­کتیبه­ها از منظر فن اجرا و خوشنویسان نیز مورد بررسی قرار­گرفته­اند­. (میرزا ­ابوالقاسمی­، ۱۳۸۷: ۳۲ – ۲۷) در جای دیگر این نکته عنوان شده است که می­توان کتیبه­ها را براساس مواد نوشتاری­شان به­دو دسته تقسیم نمود، دسته اول نوشته ­هایی که بر مواد بادوام مانند سنگ و فلز نگاشته می­شوند و دسته دوم نوشته ­هایی که بر مواد کم­دوام مانند چرم، پوست و کاغذ و … نقش می­بندند. همچنین­گفته شده می­توان آ­نها را از لحاظ مضمونی به­دسته­های سلطنتی­، دینی­، مقامات­ خصوصی و یا کتیبه­های یک­زبانه­، دو­زبانه و غیره و­گاه براساس نوع الفبا مثل­کتیبه­ای یا تحریری دسته­بندی نمود. (نصرالله­زاده، ۱۳۹۰: ۳۰۸) به­گفته مهناز شایسته­فر می­توان کتیبه­ها را از منظر متون مذهبی به­کتیبه­های قرآنی­، ادعیه و احادیث تقسیم نمود که هر کدام از موارد ذکر شده شامل زیرشاخه­هایی می­شوند. (­شایسته­فر، ۱۳۸۱: ۸۸ – ۶۸) در جای دیگر از این نویسنده در رابطه با طبقه ­بندی موضوعی­کتیبه­ها،­ عنوان شده است­که­ کتیبه­ها از منظر موضوعی به­سوره­ها و آیات­قرآنی مانند: سوره­های­کوچک جزء سی­ام­، اسماءالله­، ادعیه­، اسامی مبارک پیامبر و ائمه و احادیث تقسیم می­شوند و تقسیم ­بندی­ دیگر کتیبه­ها می ­تواند در رابطه با مدح و ثنای بانیان بناها­، اشعار با محتوای مذهبی و تاریخ احداث و شرح آن باشد­. (شایسته­فر­، ۱۳۸۰­الف: ۶۹) و گفته شده کتیبه­هایی که با مضامین مذهبی­، آیات قرآن­، اسماءالله­، نام پیامبر و ائمه­اطهار­ می­باشند کاربرد بیشتری داشته، همچنین می­توان­کتیبه­های مذهبی را از منظر دانش معنای مذهبی به­سه گروه قرآنی­، دعایی و حدیثی تقسیم نمود­. (شایسته­فر، ۱۳۸۶: ۲۴) در رابطه با مکان و موقعیت قرارگیری­، این نکته عنوان شده است که کتیبه­ها به­دسته­هایی چون­: کتیبه­های سرتاسری به­ صورت خوشنویسی­، کتیبه­های قاب­بندی شده­، کتیبه­های کوچک آجری در قالب شکل و خط­، کتیبه­های دور تا دور طوق گنبد و شبستان­، کتیبه­های دور تا دور محراب و­کتیبه­های­ ساده برگرفته از آجر یا کاشی تقسیم می­شوند.­(فراست­، ۱۳۸۵: ۶۴) در مقاله­ای از هاشم­ حسینی و محمود­طاووسی­کتیبه­های­ عنوان شده براساس نوع جنس­، نوع خط­، تزیینات­، رنگ متن و زمینه سنجیده شده ­اند. (حسینی­، طاووسی، ۱۳۸۵: ۶۲ – ۶۰) در مقاله­ای­ دیگر از هاشم حسینی­کتیبه­های مذهبی مورد بحث، از منظر­­ آیات قرآن­،­کتیبه­های حدیثی­،­کتیبه­های دعایی و اسماءالله و اسامی ائمه دسته­بندی شده ­اند. (حسینی­، ۱۳۸۸: ۱۲۰- ۱۱۰) با توجه به­نظر پژوهشگران که در رابطه با تقسیم ­بندی­کتیبه­ها مطرح شد، به­ طور­کلی می­توان­کتیبه­های به­کار­­ رفته در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) را به­دسته­های مختلفی تقسیم نمود­. بر این اساس شش مورد دسته­بندی در نظر گرفته شده که شامل: طبقه ­بندی محتوایی­، طبقه ­بندی براساس نوع خط­، طبقه ­بندی براساس شکل و قالب­کلی­، ترکیب­بندی خط در کتیبه، طبقه ­بندی براساس نوع مواد و مصالح و طبقه ­بندی بر­اساس رنگ­کتیبه­ها می­باشد. در ذیل هریک از موارد عنوان شده­ بررسی شده است.
۲ – ۲ – ۱ دسته­بندی محتوایی
در این دسته­بندی می­توان­کتیبه­ها را به­دسته­های­ مذهبی، احداثیه و دسته فرعی مذهبی – احداثیه تقسیم نمود. هرکدام از موارد ذکر شده دارای ویژگی­هایی می­باشند که در ادامه مطرح شده است.
۲ – ۲ -۱ – ۱ کتیبه­های مذهبی
این دسته­بندی حاوی متون مذهبی می­باشد و در بردارنده­ی آیات قرآنی، احادیث و اشعار است.­ (صحرا­گرد­،­۱۳۹۱: ۳۸) در دسته­بندی مذهبی می­توان این نکته را عنوان نمود که این کتیبه­ها با توجه به­نوع مضامین به­کار­رفته در­آنها به­گروه­هایی که شامل: مضامین­آیات قرآنی، احادیث، ادعیه و تذکره­ها،­ اسماء­­الله و اسامی­ائمه می­باشد، تقسیم می­گردند. همچنین اشعاری که در مدح بزرگان دین وستایش ایزد است را نیز در بر میگیرد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۱ آیات قرآنی
آیات قرآنی که دارای مضامین قرآنی می­باشند­، بیشتر در بر­گیرنده جملاتی در اظهار ایمان و اعتقادات مسلمانان هستند. به­ طوری­که از مطالعه دقیق­کتیبه­های قرآنی در­می­یابیم که برخی­ سوره­ها در بسیاری از قسمت­ های ابنیه تکرار شده است.
می­توان گفت شخصی­که این متون را انتخاب می­کرده می­بایست با تمام آیات قرآنی­آشنایی داشته باشد، یا اینکه به­واسطه معنای خاصی که در این آیات و سوره­ها بوده آنها را انتخاب نموده است­. بدون شک علمای مذهبی نقش مهمی در انتخاب این آیات داشته اند. البته در بعضی موارد خطاطان این سوره­ها و آیات را انتخاب­کرده ­اند­، در این صورت می­توان به­سخن قاضی ­احمد نویسنده دوره صفویه اکتفا کرد. او خطاطان را علمایی دانسته که می­توانستند سبک­های مختلف خط را در نهایت زیبایی بنویسند. به­ طوری­که این خطاطان با قرآن آشنا بوده و بسیاری از آنها قرآن را حفظ بوده ­اند.­(شایسته­فر، ۱۳۸۱: ۷) به­ طور­کلی آیات قرآنی بیشترین کاربرد را در تزیینات اسلامی داشته است. (صحرا­گرد: ۱۳۹۱ : ۳۸؛ مکی­نژاد­، ۱۳۸۶: ۸۹؛ شایسته­فر­، ۱۳۸۶: ۲۴) پیامبر اکرم در حدیثی می­فرمایند­:­ «نگاه­کردن به­خطوط قرآن­، بدون خواندن نیز عبادت است» (­مجلسی­، ۱۳۶۵: ۱۹۹) همچنین حدیث دیگری از امام صادق­(ع) در رابطه با نگاه­کردن به­آیات قرآن می­باشد. امام صادق­(ع) در جواب سؤالی که از ایشان مبنی بر نگاه­کردن و حفظ آیات قرآن پرسیده شده،­ می­فرمایند:­ «با نگاه­کردن بخوانی افضل است­، مگر نشنیده­ای نظر­کردن در قرآن عبادت است؟» (کلینی­، ۱۳۶۵:­ ۶۱۳) از روایات فوق، ­می­توان به­اهمّیّت و ارزش نگریستن به­آیات قرآنی پی­برد­، به­خصوص این­ مورد که، ­آیات در اماکن و ابنیه مذهبی نگاشته شده باشند، زیرا باعث تجلی عرفان و معنویت می­گردند. آیات و سوره­های قرآنی­که در بخش­های مختلف مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) مورد استفاده قرار­گرفته­اند،­ بیشتر شامل آیات شریفه­ای از سوره­های­ مبارکه­ ­توحید، بقره، دهر، عمّ، جمعه، نور، والعصر، نوح، المزمل، کوثر، نصر، حشر، قدر، آل­عمران، فجر، فاطر، اللیل، یس، ممتحنه­، دهر­، انبیاء­، توبه، جن، اعراف و مائده است که به­میزان متفاوتی از سوره­ها و از یک یا چند آیه و یا­ کل سوره در یک کتیبه استفاده شده است و بر اصولی همچون توحید و یگانگی، برپایی نماز، مغفرت و شفقت خداوند و صراط­مستقیم اشاره دارند. در­قسمت­ های مختلف از این مجموعه زیارتی مانند: بیرون­صحن، داخل­صحن، بالای­ازاره­ها، درب­ها،­­کتیبه­هایی بر­گنبد،­کمربندی­گنبد، ایوان­ها، محراب­ها،­گلدسته­ها، ضریح، صندوق مرقد و داخل گلوگاه گنبد ­می­باشند، که در دوره­ های مختلف تاریخی در این مجموعه زیارتی­کار­شده است. به­عنوان مثال­: در قسمت دیوار جنوبی­صفه­ بالای­ سر­مبارک سوره­ی ­توحید از سده ۷۱۲ ق، صفه­ای از­گنبد الله­ وردی­خان در قسمت بیرونی ایوان غربی صحن­کهنه آیاتی از سوره نور نوشته شده است. می­توان­کاربرد سوره مبارکه جمعه را در حاشیه ایوان­عباسی از دوره صفویه­،­گنبد الله وردی­خان­، ایوان جنوبی صحن عتیق و حاشیه ایوان­ شرقی صحن نو را عنوان نمود. همچنین روند استفاده از سوره بقره در صفه سمت چپ ایوان ساعت در صحن عتیق از دوره صفویه،­کتیبه­ای در زیر مقرنس­های دارالحفاظ از دوره صفویه و رواق دارالفیض از دوره پهلوی موجود می­باشد. سوره مبارکه المزمل نیز از دوره قاجار، در ایوان نقاره­خانه صحن عتیق نقش بسته است.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۲ احادیث
دسته­بندی دیگر از متون مذهبی­که می­توان به­آن اشاره کرد­، احادیثی می­باشند­که در اغلب بناهای اسلامی وجود دارند­ و شامل: احادیثی منقول از پیامبر اکرم­(ص) و ائمه اطهار­(ع) می­باشند.
سابقه استفاده از احادیث پیامبر در­کتیبه­نگاری در ایران به­قرن چهارم ق می­رسد، ­نمونه آن­کتیبه­ای است در محراب مسجد جامع نیریز­که مربوط به­قرن چهارم ق بوده و حدیثی از پیامبر اکرم ­(ص) بر آن نقش بسته است. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۳۹) با توجه به­گفته مهدی سیّدی با نظر به­اینکه در دوره تیموری سادات در مشهد از اهمّیّت زیادی برخوردار شدند. (سیّدی، ۱۳۷۸: ۵۰) احادیثی از پیامبر اکرم ­(ص) از این دوره در حرم امام رضا ­(ع) دیده می­ شود اما بخش اعظم احادیث ائمه شیعه مربوط به­دوره صفویه می­ شود­، زیرا در دوره صفویه­، با توجه به­گفته پژوهشگران از جمله اعتماد­السلطنه­، پادشاهانی چون طهماسب صفوی­، شاه عباس اول و ثانی و شاه سلطان­حسین با داشتن مذهب شیعه توجه زیادی به­مشهد و بارگاه حرم امام رضا­ (ع) داشته اند.­ (اعتماد­السلطنه، بی­تا: ۱۶) و اینکه مذهب تشیّع مبنای حکومت شاهان صفوی قرار­گرفت و اساس سیاست آن­ها بر پایه­ تبلیغ مذهب اهل­بیت ­(ع) و ترویج احکام آنها و تجلیل از ائمه اطهار بود. (عطاردی، ۱۳۸۱: ۱۳۰) به­همین منظور احادیثی که مربوط به­ائمه شیعه­ (ع) به­خصوص امام­ رضا (ع) می­باشد، از دوره صفویه به­بعد در این مکان زیارتی نقش بسته است. نمونه­هایی از کاربرد این احادیث در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) را می­توان در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه عنوان کرد. مانند: حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری که شامل حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می­باشد. همچنین احادیثی از دوره صفویه در این مکان موجود است. مانند:­ زیر طاق ایوان غربی صحن عتیق که حدیثی از صحیح­بخاری و مسلم به­نقل از عایشه همسر پیامبر اکرم (ص) در رابطه با اهل­بیت پیامبر می­باشد. کتیبه­ای سنگی در قسمت بالای در ورودی ایوان شرقی صحن عقیق وجود دارد که درآن احادیثی در وصف حضرت علی (ع) را در­بر ­دارد. در زیر طاق داخل ایوان­ غربی صحن عتیق احادیثی در رابطه با اهل­بیت و مقام حضرت فاطمه زهرا ­(س) دیده می­ شود. در صفه سمت چپ به­سمت پایین صحن عتیق حدیثی از امام رضا ­(ع) نقش بسته است.­ کتیبه­ای از دوره قاجار در قسمت درب نقره راهروی سقاخانه به­طرف دارالسیّاده می­باشد­که شامل سخن معروف پیامبر درباره حضرت علی (ع) با مضمون­: انا مدینه العلم و علی ­بابها می­باشد. همچنین رواق دارالذکر چند­کتیبه از دوره پهلوی را شامل می­شودکه بخش­هایی از آن شامل احادیثی از امام رضا ­(ع) می­باشد.
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۳ ادعیه و تذکره­ها
در مورد کتیبه­های گروه اول و دوم که شامل آیات قرآنی و احادیث می­باشد اکثر پژوهشگران به­این دو گروه اشاراتی داشته اند­، نظر محققین در رابطه با دسته سوم کمی متفاوت می­باشد­، به­عنوان مثال مهدی صحرا­گرد درباره این دسته از کتیبه­ها، مضامین­کتیبه­هایی را که شامل ستایش پرودگار­، مدح پیامبر و ائمه شیعه می­باشد را عنوان کرده است و اشعار فارسی که در بناهای مذهبی به­کار رفته است را در دسته­بندی مدح و ثنا، به­ صورت جداگانه مطرح نموده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۳۹) اما مهناز شایسته­فر این دسته از کتیبه­ها را به­عنوان ادعیه مشخص کرده وآن را به­سه گروه تقسیم نموده است که شامل­کتیبه­های توصیفی از اسامی زیبای خداوند (اسماء­الله) می­باشند و شامل ستایش پروردگار و بازگو­کننده توانایی­های شگرف خداوند هستند. گروه دوم شامل کتیبه­هایی که در ستایش پیامبر و دعا برای ایشان می­باشند، همچنین کتیبه­هایی­که در ستایش ائمه شیعه (ع) آمده بیان شده است و­گروه بعد شامل دعاهایی چون جوشن­کبیر و صلوات می­باشند. (شایسته­فر­،۱۳۸۰ب: ۷۶ – ۷۴) در جای دیگر این پژوهشگر به­کتیبه­های اسماء­الله و اشعار­فارسی اشاره داشته و کتیبه­های حدیثی و دعایی را به­ صورت جداگانه عنوان نموده است. (شایسته­فر ، ۱۳۸۹: ۸۹ – ۸۶) مهدی مکی­نژاد نیز در دسته­بندی­های خود علاوه بر آیات قرآنی و احادیث به ­­دو­گروه ادبیات منظوم و منثور و وقف­نامه­ ها اشاره داشته است. (مکی­نژاد­، ۱۳۸۶: ۹۰) همچنین در مقاله دیگری که در آن کتیبه­های آستان مقدس قم مورد بررسی قرار­گرفته­اند.­ در دسته­بندی مذهبی، علاوه بر­کتیبه­های­ قرآنی مواردی چون: مضامین­ دعایی در قالب ستایش و سپاس پروردگار­، اسماء­الله و اسامی ائمه مورد بررسی قرار­ گرفته و نیز کتیبه­های ادبی به صورت جداگانه ذکر شده ­اند. (شریعت­، ۱۳۸۶: ۱۰۶­­-­۱۰۱) سیّد هاشم حسینی نیزعلاوه بر دسته­بندی آیات قرآنی و احادیث مواردی نظیر؛ کتیبه­های دعایی که شامل ادعیه­ای مانند ختم قرآن­، ناد­علی و مناجات­نامه­ ها و صلوات می­باشند را در یک دسته قرار داده و کتیبه­هایی با مضامین اسماء­الله و اسامی­ائمه (ع) را در دسته­بندی دیگری مورد بررسی قرار داده است­. (حسینی، ۱۳۸۸: ۱۱۹)
با توجه به­بررسی­های انجام شده، در این دسته­بندی ادعیه، اسماء­الله و اسامی ائمه در یک­گروه جای می­گیرند. از آنجایی­که تکرار اسماء­الله نوعی ذکر محسوب می­ شود و با توجه به­این مورد که این اسماء و اسامی ائمه­ شیعه همواره در ادعیه موجود می­باشد، به­ذکر این موارد در یک گروه اکتفا شده است. این کتیبه­ها در­برگیرنده ادعیه­، ذکر، ­اسماء­الله و اسامی پیامبر اکرم­(ص) و ائمه می­باشند. در این­گروه ادعیه­ای وجود دارند که در قالب کتیبه بر دیوار اماکن متبرکه نقش بسته­اند،­ مانند: دعای­کمیل­، توسل وناد­علی،­ می­باشند.
اهمّیّت­کتیبه با مضمون دعا در این است که دعا، همواره یادآور حضور خداوند در همه­جا می­باشد­، ادعیه­کتابت شده بر ابنیه نوعی آرامش و عرفان به­انسان می­بخشد و معنویتی که از خواندن آن حاصل می­ شود می ­تواند انسان را به­خدا نزدیک کرده و قلب او را پاک­گرداند به­ طوری­که می ­تواند عاملی شود تا فرد با حضور قلب و توجه خاص به­عبادت بپردازد. (شایسته­فر، ۱۳۸۰ب: ۸۹) یکی از مضامینی که همواره به­ صورت­کتیبه در اماکن مذهبی دیده می­ شود، استفاده از اسماء­الله، اسامی پیامبر و ائمه­اطهار بوده و همچنین­کتیبه­هایی­که در آنها به­تسبیح و تمجید ازلی پرداخته است می­باشند. تکرار­ اسامی خداوند مصقله­ی ­زنگارهای وجودی قلب انسان است و ذکر و تسبیح خداوند سبب ایجاد مقام­های عرفانی در فرد می­گردد.
ذکر و یاد خداوند، به­منزله­ی یکی از مهم­ترین عبادت­های اسلامی همواره در بین مسلمانان از اهمّیّت بسیاری برخوردار بوده است. هم­چنین ­آیاتی از قرآن­کریم وجود دارد که به­ذکر و یاد خدا اشاره مستقیم دارد، مانند آیه ۲۸ سوره رعد که در آن آرامش دل­ها با یاد خداوند عنوان شده است و هم­چنین آیه ۴۵ سوره عنکبوت­که در آن اهمّیّت ذکر و یاد خدا در میان سایر عبادت­ها عنوان شده است. (طباطبایی، ۱۳۶۳، ج۲۱: ۲۶۰) در مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، از این دست­کتیبه­ها به­وفور مشاهده می­ شود­ که در نقاط مختلف اماکن متبرکه در این مجموعه نقش بسته است. از نمونه­های شاخص آن­ می­توان­ کتیبه­های مسجد گوهر­شاد و­کتیبه­هایی در صحن عتیق را عنوان نمود.­ کتیبه­های قرآنی در ایوان مقصوره مسجد گوهر­شاد از دوره صفویه موجود می­باشد که دارای عباراتی نظیر «الحکم­لله» است. همچنین­کاربرد اسماء­الله در مناره­های مسجد­گوهر­شاد در ترکیب با نقوش ترنجی به­تعداد زیادی در این مکان موجود می­باشد. در قسمت سمت چپ داخل ایوان­عباسی در زیر­طاق نیز اسماء­الله و اسامی­ائمه شیعه از دوره صفویه و در قسمت دیوار شمال شرقی صحن امام ۱۱۶ کلمه از اسماء­الله از دوره پهلوی­ نیز به­کار رفته است.­کاربرد اسماء­الله در ایوان شمالی و جنوبی صحن قدس از دوره معاصر نیز دیده می­ شود. کلماتی­که تسبیح­، تمجید و حمد و ثنای­الهی و ائمه معصومین را در­بر­می­گیرند در بخش­هایی از حرم مطهر نقش بسته است. مانند دعای دوازده امام خواجه نصر­الدین طوسی در قسمت بالای ازاره توحید­خانه­، صلوات بر پیامبر در کتیبه دور ایوان­شمالی صحن عتیق از دوره قاجار، وصف امام رضا ­(ع) در صفه سمت راست صحن عتیق به­سمت بست بالا و استفاده از ادعیه­ای در ایوان حجره صحن­نو را می­توان عنوان نمود. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ – ۱ – ۴ ابیات شعر
گروهی از­کتیبه­های مدح و ستایش از نظر محتوا و از نظر ظاهر صورتی متفاوت با موارد ذکر شده دارند . متن این­کتیبه­ها اشعار فارسی می­باشد­که اکثر آن­ به­ صورت قصیده ­و غزل در مدح افراد دیده می­شوند. این­کتیبه­ها از دوره صفوی رایج شده و در دوره قاجار به­اوج خود رسیدند­، متن برخی از این­کتیبه­ها ترکیبی از مدح امام­(ع)­، حاکم وقت و اطلاعاتی از ساخت بنا می­باشد­که­گاهی آنها را در غالب­کتیبه­های احداثیه هم می­توان جای داد. (­صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۳۹) خط نستعلیق که از ابداعات دوره تیموری بود، به­ طور معمول در تزیینات معماری برای نوشتن اشعار فارسی مورد توجه قرار گرفت. (شایسته­فر، ۱۳۸۹: ۸۸)
این­کتیبه­ها در بخش­هایی از مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) دیده می­ شود که بیشترآنها به خط نستعلیق و بر سنگ نوشته شده است. از نمونه­های به­کار­ رفته در اماکن­متبرکه حرم­مطهر می­توان ابیات شعر که مربوط به­دوره خوارزمشاهیان بوده و در قسمت بالای ازاره­های حرم نصب می باشد را عنوان نمود.­ کتیبه­های شعری از دوره قاجار نیز وجود دارد که در بخش­هایی از حرم مطهر کار شده است. مانند: ابیات­شعر بر روی سنگ قبر محمد ­حسن­خان ­قراگوزلو در راهروی حدفاصل مسجد و مدرسه بالاسر که به­خط نستعلیق حک شده است. همچنین ابیات شعر در کمرکش ایوان طلای­صحن نو به­خط نستعلیق و نیز ورودی ایوان ساعت صحن عتیق که به­خط نستعلیق بوده و بر سنگ مرقوم می­باشد. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ -۱ – ۲ کتیبه­های احداثیه
کتیبه­های دیگری­که در دسته­بندی متنی قرار می­گیرند­، در بردارنده متونی از اطلاعات بنا می­باشند. متن­ این­کتیبه­ها حاوی اطلاعاتی درباره­ بانی، هنرمند، معمار، مباشر و تاریخ ساخت بنا می­باشد.­ (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰؛ مکی­نژاد­: ۱۳۸۷: ۵۳) و از آنجا که اطلاعاتی در رابطه با احداث بنا می­ دهند، آنها را کتیبه­های احداثیه می­نامیم. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰)­ بسیاری از­کتیبه­های احداثیه را به­زبان عربی و برخی را به­فارسی و گاه ترکیبی از عربی و فارسی نگاشته­اند. در مکان نصب این کتیبه­ها نمی­ توان قاعده­کلی و مشخص در نظر گرفت و متفاوت می­باشد، اما اغلب این­کتیبه­ها طوری در بنا نصب شده ­اند که بیشتر در معرض دید ناظران قرار­گیرند. به­­همین منظور اغلب این کتیبه­ها را در­ سر­در بناها نصب می­ کنند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) وجود کتیبه­هایی که دارای نوشتار تاریخی هستند، به­عنوان سند و احکام اجتماعی در تزیینات مساجد استفاده می­گردند. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۷۴) از دوره قاجار بسیاری از کتیبه­های احداثیه به­ صورت قصیده­ای در مدح حامی، مباشر و معمار و …. در­آمدند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰) اختصاص قاب­بندی جداگانه برای نام معمار و تاریخ ساخت بنا از ویژگی­های منحصر به­فردی است که با گسترش ساخت بناهای عظیم در سمرقند از دوره تیموری شکوفا گردید، به­ طوری­که در دوره تیموری ارزش و منزلت معماران به­حدی رسید که افرادی مانند بانی یا حامی بنا، نامشان در جایی از بنا نوشته شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۰)
کتیبه­های احداثیه دارای ارزش تاریخی بوده و در بردارنده اطلاعات مستندی هستند که پژوهشگران را در پی بردن به­تاریخ معماری یک بنا، هدایت می­ کنند. در بررسی کتیبه­های احداثیه علاوه بر کتیبه­هایی که به­ صورت مستقیم در بردارنده اطلاعات بنا هستند، به­مواردی که ظاهر آنها در قالب ابیات شعر می­باشد نیز بر­می­خوریم. در این کتیبه­ها به­ طور معمول نام شاعر در انتهای آن ذکر­گردیده و گاهی تاریخ ساخت بنا به­ صورت حروف ابجد^[۱۵] در دل شعر نهفته است و در بیشتر موارد نیز نام پادشاه، فرمان، بانی بنا و اطلاعات دیگر در این اشعار درج شده و به­ طور­معمول خط مورد استفاده در این­کتیبه­ها نستعلیق بوده است. نمونه­های بسیار زیادی از­کتیبه­های احداثیه از دوره­ های مختلف در اماکن متبرکه مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نقش بسته است. به­عنوان مثال: ازاره­های حرم مطهر از سده ۶۰۲ ­ق­ که دارای متن احداثیه می­باشند. همچنین پایه سمت راست ایوان مقصوره از دوره تیموری، خروجی سمت چپ ایوان مقصوره­ و دور ایوان شمالی صحن عتیق از دوره صفوی، سنگ قبر عباس­میرزا و کتیبه پشت ایوان نقاره­خانه از دوره قاجار و صحن امام خمینی از دوره انقلاب اسلامی را می­توان نام برد که دارای متن احداثیه درباره ساخت بنا می­باشند. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
در بسیاری از مضامینی که به­ صورت ابیات شعر و یا متن برکتیبه­ها در قالب متون احداثیه نقش بسته است، به­همراه نام پادشاهان­، هنرمندان­، بانی و … القابی در کنار آنها آمده است که حاکی از خضوع و خشوع فرد هنرمند و بانی بنا، یا تعریف و تمجید و بزرگداشت مقام فرد نام برده می­باشد . القابی مانند : السلطان­الاعظم و الخاقان­الاکرم، مالک­الرقاب، السلطان­بن­السلطان و الخاقان­بن­خاقان، الخاقان­المعظم­خلد­الله، السلطان­بن­السلطان، متع­الله­المسلمین، العبد­الضعیف­الحقیر، العبد­الفقیر­المحتاج و …. نگاشته شده است. این نوع نوشتار از دوره تیموری در حرم مطهر دیده می­ شود که نمونه­های بیشتر­آن مربوط به­دوره صفویه و قاجار می­باشد که در بخش­های مختلف حرم امام رضا­ (ع) نقش بسته است. همچنین از کلمه «کتبه» در کنار نام هنرمند بسیار استفاده شده است که به­معنای­کتیبه­نویس و هنرمندی می­باشد که آن کتیبه را ایجاد کرده است و کلمات دیگر مانند «عمل­العبد»، «بنّا»، «نقاش» نیز استفاده شده­که اشاره به­حرفه هنرمندی است­که در ایجاد ساختمان­ مذکور اهتمام داشته است. در تصویر­۱ – ۲ ­نمونه ­ای از این­کتیبه­ها آمده است.
تصویر ۱ – ۲٫ نمونه ­ای از­کتیبه­های احداثیه،­ گنبد مطهر امام رضا­ (ع)، اثر محمد­حسین شهید­المشهدی، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ -۱ – ۳ کتیبه­های مذهبی – احداثیه
گونه­ دیگر از کتیبه­ها در بردارنده متن مذهبی و اطلاعاتی درباره سازندگان بنا می­باشند ، این بخش از کتیبه­ها به­دو دسته تقسیم می­گردند. در دسته اول، بخش اصلی متن به­اطلاعاتی درباره سازندگان بنا اختصاص دارد و در آغاز کتیبه آیه­ای از قرآن که بیشتر شامل «اِنّما یَعمِرُ مَساجِد الله …» می­باشد­، آمده است و بر ساخت مساجد و ثواب اخروی آن تأکید می­ کند، همچنین درادامه­ی­کتیبه اطلاعاتی درباره حاکم زمان­، بانی­، هنرمند و … می ­آید.­ گروه دیگر از کتیبه­های مذهبی – احداثیه آن­هایی می­باشد که متن اصلی کتیبه شامل عبارتی مذهبی بوده و در پایان آن اطلاعات مختصری درباره سازندگان بنا آمده است، در این کتیبه­ها به­ طور­­ معمول اطلاعات مربوط به­ساخت بنا با قلم خفی­تر نوشته می­ شود­. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۱) از نمونه­کتیبه های مذهبی – احداثیه به­کار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) می­توان کتیبه­هایی از مسجد­گوهر­شاد را عنوان نمود.­کتیبه­ای در حاشیه بیرونی ایوان مقصوره از دوره تیموری موجود می­باشد که بیشتر دربردارنده اطلاعات درباره سازندگان بنا است و کتیبه­ای در پیشانی ایوان مقصوره از دوره صفویه که بیشتر دربردارنده آیه قرآنی می­باشد و در انتهای آن نام هنرمند و سال آن ذکر شده است. همچنین سنگ قبر عباس­میرزا ­نایب­السلطنه در دارالسیّاده حرم از دوره قاجار نیز از دسته­کتیبه­های مذهبی­– ­احداثیه می­باشد­که بیشتر در بردارنده متن احداثیه است. (برای اطلاعات بیشتر به­­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.)
۲ – ۲ – ۲ دسته بندی براساس خط
استفاده از خط در­کتیبه­نگاری براساس عواملی مانند دوره تاریخی، نوع متن و محل نصب­کتیبه­ها متفاوت می­باشد. خطوط رایج در­کتیبه­ها بیشتر کوفی­(ساده و تزیینی­)­، ثلث و نستعلیق است­که بیشترین­کاربرد را در­کتیبه­نگاری دارد­، اما در برخی موارد از خطوطی مانند نسخ و تعلیق هم استفاده کرده ­اند. (صحرا گرد، ۱۳۹۱: ۴۵) از دیرباز در معماری ایران از انواع خطوط­کوفی، نسخ، ریحان، ثلث، نستعلیق و غیره با روش­های گوناگون در بخش­های متفاوتی از معماری استفاده شده است، خط در معماری اسلامی به­ صورت کتیبه تجلی یافت. ­(مکی­نژاد، ۱۳۸۷: ۵۳) در کتاب تحفه­المحبین در رابطه با خطوط کتیبه­نگاری چنین آمده است: «و غیر از خطوط سته و طومار و تعلیق و غبار و نستعلیق و کتابه سایر خطوط که ذکر­کرده شد، من وجه از توابع قسم نقاشی است ­و اگر خطاطی مرتکب­کتابت آنها نشود در صنعت و فضیلت او قدحی لازم نمی­آید.­»­ (سراج­شیرازی­، ۱۳۷۶­: ۱۴۶-۱۴۵) به­گفته حبیب­الله فضایلی نوشتن هر نوع خط از انواع خطوط اسلامی به­ صورت کتیبه ممکن است. بر این اساس­کتیبه­هایی با خطوط­کوفی، ثلث، محقق و نستعلیق را از زمان­های­گذشته تا دوره معاصر در بناهای باستانی مشاهده می­ شود. این هنرمند بیان کرده ­است که کتیبه­های مختلفی از انواع خطوط نگاشته و حتی از خطوطی مانند نسخ و ریحان نیز در­کتیبه­نگاری استفاده نموده است. به­عقیده وی، خط ثلث بیشترین­کاربرد را در­کتیبه­نگاری داشته است و دلیل آن هم هماهنگی این خط با کاشی­کاری و نقوش و رنگ­های مختلف و همچنین حرکات گرم و درشتی این خط می باشد که باعث خوانایی آن از فاصله دور می­ شود. (فضایلی­، ۱۳۶۲ب: ۱۳۰) در شهرهای مهم ایران کتیبه­هایی از دوران سلجوقی، تیموریان و صفویه برجای مانده است­، با مقایسه­کتیبه­های هر دوره با دوره­ بعد از خود­، معلوم می­گردد­ کتیبه­نگاری درعصر صفویه بر دوران­های پیشین خود برتری داشته و ترقّی بسیاری نموده است. به­ طوری­که این­کتیبه­ها نمونه­های­کامل و سرمشق­های عالی و ممتاز برای­کتیبه­نگاران دوران­های بعد تا به­امروز می­باشند. (فضایلی­،۱۳۶۲الف: ۱۳۱ – ۱۳۰) با توجه به­اهمّیّت کتابت قرآن و کلام وحی­، مسلمانان تمایل خود را به­نوشتن کلام الهی نشان داده و هنر خوشنویسی را به­حد کمال رسانیدند. (­بیگی، ۱۳۸۸: ۶) گفته شده اولین خوشنویسی­که اقدام به­نوشتن­کتیبه­های تاریخی­کرد، به­نام سعد مشهور بوده و­ برای ولید­بن­عبدالمطلب­کتابت می­کرده است. او آیه­ای از سوره قرآن را با طلا بر دیوار قبله مسجد پیغمبر در مدینه نگاشته است. (صبوری، ۱۳۴۶: ۸۲)
با توجه به­بررسی­های انجام شده در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) بیشترین کتیبه­هایی که در این مجموعه زیارتی وجود دارد با خطوط کوفی و اقسام این خط، همچنین خطوطی مانند ثلث و نستعلیق نگاشته شده است، البته کتیبه­هایی که با خط ثلث و ترکیب ثلث با خطوط دیگر مانند: کوفی آمده است، نسبت به­کاربرد کتیبه­ها با خطوط دیگر بیشتر می­باشد. خطوطی نظیر: تعلیق، نسخ، محقق، رقاع و­طغرا نیز در این مجموعه دیده می­ شود، اما تعداد­ کتیبه­هایی­که با این نوع ­کار شده است بسیار کمتر می­باشند. در ادامه خطوط­کوفی­، ثلث و نستعلیق­که بیشترین کاربرد را در کتیبه­نگاری حرم­­­مطهر داشته اند، مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ – ۲ – ۱ کاربرد خط کوفی در کتیبه­نگاری