بعضی از محصولات کشاورزی پس از کشت، چندین سال قابل بهره برداری است مثل یونجه، نعناع و امثالهم، درختان مثمر و غیر مثمر. در این صورت کشت کننده در صورتی که به عناوین مختلف مجبور به ترک زمین شود، باید حق ریشه او پرداخت شود یا ‌در مورد درختان غرس شده که در صورت ترک اجباری باید حقوق آن پرداخت گردد و درمورد جمله متصرفین قانونی منظور مستاجرین اراضی کشاورزی – زارعین و مستاجرین اراضی موقوفه نیز می‌باشد. مسئله مهم ‌در مورد تصرف قانونی، در اراضی کشاورزی و مبادله زمین و واگذاری آن به صورت کتبی یا شفاهی می‌باشد و به صرف نداشتن اجاره نامه کتبی حق باطل نمی شود و عرف و عادت محل در منازعات کشاورزی به عنوان مستند مورد توجه قرار می‌گیرد. در قوانین مختلف، درمورد اراضی کشاورزی، به مسأله عرف محل جنبه قانونی داده شده است و همکاران محترم درمورد رعایت عرف و عادت محل به عنوان قانون عرفی باید توجه لازم را مبذول فرمایند.حق نسق و ریشه و اعیان در قوانین مختلف آمده است که تعدادی از آن ها ذکر می شود .

نسق به عملکرد عمرانی کسی که به آبادی زمین اقدام کرده تعریف شده است. در لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه های عمومی عمرانی نظامی دولت مصوب ۴/۱۱/۵۸ آمده است. تبصره ۲ماده ۵ در صورتی که طبق نظر اداره کشاورزی و عمران روستایی محل، زارعین، حقوقی در ملک مورد بحث داشته باشند، حقوق زارعین ذی نفع به تشخیص اداره مذکور از محل ارزش ملک به آنان پرداخت و بقیه در هنگام انجام معامله به مالک پرداخت خواهد شد. ^[۸۳]

چنانچه در ملک مورد معامله ساختمان‌های روستایی فاقد سند مالکیت و نیز هر گونه اعیانی و یا حقوقی نظیر حق ریشه، بهای شخم، بذر، کود و سایر زحماتی که زارع برای آماده کردن زمین متحمل شده وجود داشته باشد، بهای اعیان و حقوق متعلق به آنان برابر قراردادهای موجود بین زارع و مالک یا طبق مقررات و عرف محل از طریق توافق یا از سوی کارشناسان تعیین و از محل ارزش کل ملک به ایشان پرداخت و بقیه به مالک پرداخت خواهد شد.

همان طوری که اشاره شد هم در عرف و هم در قوانین حق نسق و حقوق زارعانه، حق ریشه و اعیان به رسمیت شناخته شده است که آن مجموعه سرمایه گذاریهای مادی، معنوی و کاری و خدماتی که یک شخص حقیقی یا حقوقی در محل کاری که عرصه آن متعلق به او نیست انجام می‌دهد حق الامتیاز بوده و در حقیقت همان حق کسب و پیشه کشاورزی یا دامداری می‌باشد که با تعریف قانونی نسق هماهنگ است. مجموعه حق زارعانه و حق تصرف که به صورت حق کسب و پیشه کشاورزی می‌توانیم بنامیم بستگی به عرف محل دارد و اصطلاحات به کار رفته شده در مناطق مختلف ایران به صورت‌های زیر عنوان می‌گردد.

۱-حق نسق زراعی، ۲- حق کارافه، ۳- حق آبادانی، ۴- حق تصرف، ۵- حق ریشه، ۶- حق آب و گل، ۷- حق بنه، ۸- حق جور، ۹-حق تبرتراشی، ۱۰- حق مستأجرین و متصرفین در اراضی کشاورزی کشت و صنعتها، ‌مرغ‌داری‌ها و ‌دامداری‌ها و سایر حرف کشاورزی ۱۱- حق بهره برداری از مزایای قانونی برای متصرفین اراضی کشاورزی نظیر حق تصرف در اراضی کشت موقت هیأتهای هفت نفره، اصلاحات ارضی و غیره… ۱۲- حق احداث اعیانی و ساختمان‌های روستایی و احداث باغات ۱۳- حق امتیازهای ناشی از تدارک نهادهای کشاورزی نظیر حق امتیاز، چاه آب، تسطیح اراضی، ایجاد نهر و کانال و امتیازهای آب برق و تلفن و غیره ۱۴ـ سایر موارد دیگری که در عرف و عادت و قوانین، ایجاد حق می کند. در حقیقت ارزش افزوده مجموعه خدمات و کار انجام شده، سرمایه گذاری به کار رفته در زمین که به صورت‌های مختلف بالا در زمین انجام می‌یابد حقوق زارعانه و حق کسب و پیشه کشاورزی نام دارد. ^[۸۴]

بند اول : احقاق حق حقوق زارعانه به موجب قانون

حق سبقت یا اولویت رعیتی یا الفاظی دیگر مثل حق آب و گل، حق گاوبندی، حق کارافه، حق نسق زراعی، حق تبر تراش، حق ریشه و… که مترادف با حق زارعانه است به حقی گفته می شود که بر اثر کارکرد و تلاش زارع مستاجر یا عامل بر زمین های زراعی اعم از نامرغوب و مرغوب (که از ابتدا و در زمان‌های گذشته، نامرغوب و بلکه غیرقابل کشت بوده اند) در راستای عمران، آبادانی و مرغوب کردن آن یا تلاش برای نگه داشت مرغوبیت آن ایجاد می شود. .

این حق مسلم عرفی که برای اولین بار ‌در سال‌ ۱۳۱۷ با وضع ماده ۳۱ آیین نامه قانون ثبت اسناد و املاک به صورت قانونی مورد شناسایی قرار گرفت در سال های ۳۹، ۴۳، ۵۸ و۶۳ نیز مورد تأکید دوباره واقع شده است آن گونه که از حق زارعانه برمی آید در این حق، امکان انتقال آن هم به صورت ارادی و اختیاری و هم به صورت توقیف و دیگر امتیازات قانونی مربوط به حق مالی وجود دارد، به طوری که صاحب چنین حقی مجاز است هر گونه تصرف قانونی را در زمین زراعی مورد نظر انجام دهد به عنوان مثال او می‌تواند ‌بر اساس تبصره ماده ۹ لایحه قانونی، در صورت نپرداختن مبلغ حق زارعانه حداکثر تا سه ماه درخواست توقیف عملیات اجرایی مربوط به متعلق حق زارعانه یعنی زمین یا زمین های زراعی را تا زمان پرداخت ارزش کارشناسی شده (ثمن) حق مذبور، از دادگاه محل وقوع ملک مزروعی بخواهد.

پس حق زارعانه به عنوان یکی از حقوق مسلم زارعان مستاجر یا عامل (حسب مورد در عقود اجاره و مزارعه) چه از نظر عرفی و چه از نظر قانونی مورد شناسایی قرار می‌گیرد و قابل مطالبه، انتقال و توقیف است و دادگاه ها نیز ملزم به احقاق این حق هستند

البته احقاق این حق از سوی محاکم قضایی مانند بقیه حقوق مدنی اشخاص ‌بر اساس ماده ۲ قانون آیین دادرسی مدنی انجام می شود، زیرا حق زارعانه یک حق مالی است و جنبه کیفری ندارد و به صورت حقوقی دنبال می شود برای استیفای امور حقوقی نیز باید اقدام حقوقی انجام داد که اولین اقدام حقوقی، تنظیم دادخواست حقوقی روی اوراق چاپی مخصوص و ارائه آن به دادگاه های صالحه است.

پس خواهان باید با تنظیم دادخواست و با پیوست مدارک ازجمله اجاره نامه رسمی یا عادی در صورت وجود اجاره نامه مکتوب، استعلام و استشهاد محلی دال بر سابقه زراعی و تصرف چند ساله، استعلام از اداره کشاورزی برای احراز نسق زراعی، ارائه سند رسمی موجر یا درخواست استعلام آن از اداره ثبت اسناد و املاک محل، درخواست صدور قرار تحقیقات محلی و ارجاع امر به کارشناسی و بیان مواد قانونی و نظرات فقهی و حقوقی مربوط به خواسته خواهان با ارائه آن به دادگاه صالحه (دادگاه محل وقوع ملک)، احقاق حق آب و گل را مطالبه کند. ^[۸۵]

بند دوم : مواد قانونی ونظرات فقهی و حقوقی