۱-شاعران و نویسندگانی که در دهه‌ های بیش از انقلاب کار خود را با تمایلات رقیق مذهبی آغاز کردند و با پیروزی نهضت با ارزش‌های نوین هماهنگ شدند و در آثار بعدی خود، تجربه‌های پیشین و دستاوردهای نوینی را که از رهگذر انقلاب عاید شده بود با هم در آمیختند. این گروه با تکیه بر پشتوانه‌ی ادبی پیش از انقلاب و تلفیق آن با ارزش‌های نوین، توانسته است به عنوان جریان پیش‌کسوت و نسل کمال‌یافته پا پیش بگذارد و نسل جوان و گروه مستعد و معتقدی را در کنار خود پرورش دهد. از شاعران این گروه می‌توان مشفق کاشانی، حمید سبزواری، قادر طهماسبی، نصرالله مردانی، علی معلم، سپیده کاشانی، محمدجواد محبت، علی موسوی گرمارودی، محمود شاهرخی، طاهره صفار زاده و … را نام برد.
۲-شاخه‌ای از ادبیات فارسی هم بود که تمایلات و دل‌بستگی‌های عمومی متمایل به غرب از گذشته وجود داشت. از شاعران و نویسندگان این شاخه، گروهی وضع داخل کشور و ارزش‌های انقلاب را نمی‌توانستند بپذیرند و یا دست کم تحمل کنند به خارج از کشور عمدتاً اروپا و آمریکا- رفتند و در آنجا کار خود را دنبال کردند. فضا و پیام اشعار این گروه اغلب شعار و عصبیت ضد دولتی است.
۳-گروهی دیگر از این شاعران هم که به وطن و سرزمین خود دلبستگی بیشتری داشتند و می‌توانستند به گونه‌ای با انقلاب و ارزش‌های ناشی از آن کنار بیایند یا آن را تحمل کنند در داخل کشور ماندند و کار خود را هم عرض با انقلاب و نه لزوماً در داخل آن، دنبال کردند. برخی از این شاعران مانند مهدی اخوان ثالث، حتی در مدح رزمندگان دوران دفاع مقدس و هجوم صدام شعر گفته‌اند.
۲-۴-شعر هشت سال دفاع مقدس
شعر دفاع مقدس با آغاز جنگ تحمیلی متولد شد. در این دوره برخی از شاعران سلاح قلم به دست گرفتند و از حماسه‌آفرینان دفاع مقدس بوده‌اند. وضعیت شعر دفاع مقدس بهتر از دیگر نوشته‌های ادبی است. شعر دفاع مقدس روحیه‌ی مقاومت و پایداری مردم ایران در عرصه‌ی باشکوه و پرافتخار جنگ تحمیلی است. تأثیر جنگ بر شعر طوری است که در آثار به چشم می‌آید. شعرهایی که درباره‌ی جنگ سروده می‌شود؛ صاحبانش شاعرانی هستند که جنگ را از تلویزیون دیده‌اند یا از خاطرات رزمنده‌ها جنگ را متصور شده‌اند. این‌ها با واسطه با ادبیات دفاع مقدس و تولید آن ارتباط دارند. اگر نگاهی به همین هشت سال جنگ داشته باشیم این شاعران خودشان را به سال‌های جنگ محدود کرده‌اند و نگاه‌شان به شهید، شلمچه، هویزه، سوسنگرد و خرمشهر و … است. شعر دفاع مقدس متعهد به دردهای اجتماعی است و خالصانه به دور از ریا و با نیت پاک سروده شده است. «به غیر از شعرهای شعاری مستقیم که اثری آنی و زودگذر دارد و شاید در آن مقطع از زمان ضروری بوده است، بسیاری از شاعران این نسل، زبان انقلاب را درک کرده و شناخته‌اند و با دریافت مفهوم اصل سیاست، عرفان و آگاهی اجتماعی، شعر را از نظر تصویر سازی‌های نو به راهی تازه کشانده‌اند. این ویژگی را می‌توان در شعر شاعرانی مانند قیصر امین پور، یوسفعلی میرشکاک، محمد رضا عبدالملکیان، فاطمه راکعی، علیرضا قزوه و … مشاهده کرد.»
(رستگار،۱۳۷۳: ۲۴۶)
در این دوره شاعر با زبان مردم آشناست. شعر گفتن را یک تکلیف الهی می‌داند. به گفته‌ی اولیایی: «درهیچ دوره‌ای از ادوار تاریخ تا این اندازه جوانان مذهبی و متدین و خود ساخته به شعر روی نیاورده‌اند. … شاعران انقلاب اسلامی برای خدا از نظام جمهوری اسلامی خویش دفاع می‌کنند و زمامداران نیز مشوق صادق استعدادهایند. در طول تاریخ بشر؛ تا این لحظه چنین پیوندی صادقانه بین حکومت و شاعران وجود نداشته است.» (اولیایی،۱۳۷۳: ۵۷)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

یکی از پربارترین دوره‌های شعر فارسی”شعر دفاع مقدس” می‌باشد؛ و این همه را مدیون ایثارگری‌های رزمندگان اسلامی می‌دانند. شعر دفاع مقدس در جامعه‌ی آن روز، حفظ ارزش‌های دفاع، انتقال فرهنگ مقاومت به نسل‌های آینده را به عهده داشته است.
«شعر مقاومت ایران از زمان آغاز جنگ تحمیلی تا امروز به حیات خود ادامه داده و توانسته است در مسیر رشد و بالندگی قدم بر دارد. این شعر با ایجاد تغییری اساسی در محتوا و گاهی در شکل، ادبیات معاصر ایران را بسیار غنی و پر بار کرده است. در شعر مقاومت این دوره. تمام این قالبها از محدوده شناخته شده خود گذشته و با حماسه در آمیخته است.»
(عظیم زاده،۱۳۸۷: ۱۷۲)
کاظمی شعر دفاع مقدس را بدین گونه بیان می‌کند:
«به نظر من آنچه در شعر جنگ برجسته شده است، محتواست. در شعر دفاع مقدس یک سلسله مفاهیم وارد شد که پیش از آن در شعر فارسی سابقه نداشت و یا کم سابقه بود مثل شهادت، ایثار، جانبازی، ولایت و در مجموع یک بنیادگرایی اسلامی در معنی مثبت آن، در شعر دفاع مقدس معیارهای فکری بود، نه عوامل نژادی یا ملیتی.» (کاظمی،۱۳۸۲: ۳۷)
«شعر دفاع مقدس تجربه‌های گرانسنگ ملتی را به تصویر کشید که در طی هشت سال جنگ تحمیلی، ایمان ناب و خالص و راسخ، عشق ورزی به معبود ازلی و ابدی و از خود گذشتگی و جانفشانی در راه ایمان و عقیده و وطن خود را به معرض نمایش گذاشتند و در این جنگ نابرابر و تهاجمی، هیچ رخوت و سستی و یأسی به خود راه ندادند. شعری که آیینه‌ی تفکر و احساس جبهه نشینان و تجلی گاه اندیشه و فرهنگ یک نسل در هنگامه‌ی درگیری و مبارزه بود.»
(رحیمیان،۱۳۸۸: ۸۶)
۲-۵-قالب‌های شعری دفاع مقدس
هشت سال دفاع مقدس زمینه‌ای مناسب در جهت تحول قالب‌های شعری فراهم کرد. بسیاری از قالب‌های سنتی با رویکردهای نوینی رواج یافتند. قالب‌هایی چون رباعی، دو بیتی و …
غزل: رایج‌ترین قالب شعری است. روح غزل در قالب‌های شعری دمیده شده و به آن جانی تازه بخشیده است. روح حماسه و عرفان برای این قالب مناسب بوده است. غزل حماسی به عنوان یک جریان در شعر مطرح می‌شود. غزل انقلاب لحن صریح و فارغ از پیچیدگی دارد. شاعر از احساس و عواطف شعر می‌سراید.
مثنوی: بلند و طولانی بودن این قالب بستر مناسبی برای گزارش و حوادث دوران هشت ساله‌ی جنگ می‌باشد. «مثنوی در شعر جنگ با سابق خود، حتی با مثنوی‌های سال‌های آغازین انقلاب بسیار متفاوت است. تفاوت وزن، موسیقی و ترجیع، قافیه‌های پر، ردیف بلند و لحن و لهجه‌ی وحشی، باستان گرایی، لحاظ محتوا، دلتنگی یاد شهدا، توصیف حال و هوای جبهه، سوگند نامه، اعتراض مناسبی برای گزارش و حوادث دوران هشت ساله ی جنگ می‌باشد؛ و بینش غنی این قالب را به خوبی از پیشینه‌ خود متمایز ساخته است.» (کافی،۱۳۸۱: ۹۴)
قصیده: «این قالب در دوره‌ی دفاع مقدس رو به افول نهاد؛ زیرا قالب‌هایی بود که به دلیل مغایرت زیبا شناسی آن با روح شتابناک دنیای امروز و ذهنیت هنری مخاطبان نوگرای این روزگار رواج و رونقی نیافت.» (روزبه،۱۳۸۶: ۳۱۰)
رباعی از قالب‌های مهم شعری این دوره است کوتاهی و ضرباهنگ بودن آن از ویژگی‌های عمده آن است: از قالب‌هایی است که انقلاب و جنگ به آن حیات دوباره داد.
قالب‌های نو: آن چنان که انتظار می‌رود در بین قالب‌های شعری دفاع مقدس بیش‌ترین تنوع مربوط به شعر نو است.
قالب‌های شعری شاعران مقاومت: علی معلم در چند قالب طبع‌آزمایی کرده است؛ یعنی غزل قصیده، مثنوی. مثنوی‌های این شاعر به واقع شاخه‌ی اصلی کار او بوده و مایه‌ی اشتهار و اعتبارش است. مثنوی‌های او در یگانه کتاب شعر او رجعت سرخ ستاره چاپ شده است.
«کار مهم علی معلم در انداختن طرحی نو در قالب مثنوی است ولی باید بلافاصله این را افزود که مراد از این طرح، فقط آزمون وزن‌های بلند نیست؛ عناصر و اجزای شعر معلم را چنین خلاصه کرد: «۱-قالب مثنوی در وزن‌های بلند ۲-غنامندی موسیقی کناری ۳-یک طرح و یا محور عمودی پیوسته و متناوب ۴-زبانی غریب، کهن و حماسی»
علی معلم همراه وزن بلند، یک ساختار طولی نوین هم می‌آزماید که البته در قرن اخیر بی‌سابقه نبوده است. ولی با این بسامد فقط در شعر او دیده شده است. معلم همانند بعضی دیگر مثنوی سرایان امروز، به جای منظومه سرودن به مثنوی‌های مستقل و کوتاه سروده و در عوض پیوند درونی آن‌ها را محکم‌تر کرده است. بدین ترتیب هر مثنوی یک شعر مستقل با طرحی ویژه و ساختاری خاص است. ابتکار دیگر معلم گنجاندن غزل در مثنوی است. معلم بیش از یک بار این را نیازمود و آن هم در مثنوی نه چندان برجسته‌ی «هجرت»؛ ولی چون دیگران پس از او و گاه متأثر از او این را پی گرفتند و ساختاری تازه پدید آوردند که در غزل مثنوی معروف شد.
غزل برای علی معلم یک تجربه‌ی به تاریخ پیوسته بوده و او خود نیز آن را جدی نگرفته است؛ اما قصیده‌های او به راستی از نظر معیارهای کهن این قالب با آثار فخیم و استوار دیگر قصیده‌سرایان عصر برابری می‌کند. با این همه سیر قالب‌های شعری معلم بیشتر مثنوی بلند با لحن حماسی است.
گرمارودی، شاعری است صاحب اثر در غالب قالب‌ها و بیشتر سروده‌های این شاعر در شعر سپید و قصیده است شاعر در قصیده‌سرایی استاد است، بیشتر قصیده‌هایش از نظر وزن و قافیه باد آور قصاید استادان کهن؛ مثل قصاید خاقانی است. گر چه شهرت او به خاطر شعرهای نو، به ویژه شعرهای سپید اوست. «گرمارودی در رویارویی با شعرهای نو صرفاً در پی محتواست «شاعری است که به محتوا نظر دارد نه صورت و این همان چیزی است که خود شاعر به عنوان «جوششی» شعر نام می‌برد.» (صدای سبز گرمارودی: ۱۳۸۹: ۹۹)
«نمی‌توان انکار کرد که قصیده سرایی ملاک و معیار خوبی برای سخنوری است، وابسته من “سخنوری” را به عمد به جای “شاعری” به کار بردم. این به واقع بخشی از کار شاعری است که گرمارودی در جایی آن را “بخش کوششی شعر” نامیده است.» (همان: ۶۲)
«قصیده قالبی است که شاعر اگر قدری بیش از حد فریفته‌ی این قالب شود، به جای اینکه قصیده را به رنگ خویش سازد. خود به رنگ آن در می‌آید و تسلیم شرایط و مقتضیات سنتی این قالب می‌شود. (کاظمی،۱۳۸۳: ۱۲۳)
قیصر امین پور بهترین شعرهایش را در قالب نیمایی سروده است؛ “از شعری برای جنگ” تا “روز ناگزیر” و در خاطرات خیس» و … قیصر در شیوه‌ی قافیه آرایی به راه و رسم نیما چندان نشان نمی‌دهد.
حمید سبزواری، در قالب‌های، قصیده، غزل و مثنوی شعر سراییده است. از قالب‌های اخیر قصیده‌ها موقعیت بهتری دارند. این شاعر از وارثان قصیده‌سرایی سنت قدیم است. ولی در قالب غزل که غالباً میدان تصویرگری است نتوانسته است چندان درخششی داشته باشد.
به نقل از محمد کاظمی در قصیده‌های سبزواری عمدتاً بر استواری زبان و فرضیه‌هایی زبانی مثل تکرار و قرینه‌سازی و باستان‌گرایی متکی است و به ویژه اگر تریبونی داشته باشد، از آن گونه غزل بسی موثرتر خواهد افتاد.
۲-۶-ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس
۱-تشویق، تحریض و برانگیختن جامعه به دفاع، مقاومت، صبوری و …
این تشویق در شعرها، شعارها، متن‌های حماسی و شورانگیز که معمولاً از رسانه‌ها به ویژه در اعزام‌ها و هنگام اجرای عملیات‌ها پخش می‌شد بیشتر و محسوس‌تر بود.
۲-ستایش مجاهدان جبهه و حامیان پشت جبهه :
آثار این دوره سرشار از توصیف و ستایش فداکاری‌ها، همدلی‌ها، جانبازی‌ها، ایثار و گذشت رزمندگان بسیجی و مردمی، عشایر، ارتش، سپاه و زنان و مردانی بود که در جبهه، یا پشت جبهه حضور و فعالیت داشتند.
۳-دعوت به وحدت:
سروده‌ها و نوشته‌های پرشور، محکوم کردن روش‌های تفرقه افکنانه، القای روح وحدت و یگانگی می‌پرداختند طرح تجربه‌های تاریخی شکست‌هایی که محصول تفرقه و تنازع بود به ویژه در صدر اسلام و بهره‌گیری از آیات و روایاتی که به وحدت و الفت توصیه می‌کرد، در این آثار بارز و شاخص بود.
۴- ستایش، تکریم شهیدان و جانبازان:
یکی از محورهای اصلی در آثار ادبی تجلیل و تعظیم شهیدانی بود که در جبهه‌ها، یا بر اثر حملات بسیاری به شهادت می‌رسیدند. از ویژگی‌های شاخص این ستایش‌ها، تشبیه شهیدان به شهدای کربلا بود مثلاً کودکان شهید، علی‌اصغر، نوجوانان و جوانان قاسم و علی‌اکبر، فرماندهان ابوالفضل العباس و پیران حبیب بن مظاهر معرفی می‌شدند. تکریم خانواده‌های شهید، جانبازان و اسرا و خانواده‌هایشان نیز بخشی از این ادبیات محسوب می‌شود.
۵- بهره‌گیری از نمادهای دینی، آیات و روایات:
فضای دینی جامعه، تأثیری ژرف بر آثار ادبی می‌گذاشت و نمادهای قرآنی چون شیطان، ابراهیم، اسماعیل، ابابیل، ابولهب و مضمون آیات و روایات نه فقط در آثار ادبی به کار می‌رفت که گاه دست‌مایه‌ی خلق داستان یا محور اصلی اثر ادبی می‌شد.
۶- تخطئه و تحقیر اشرافیت، بی‌تفاوتی و دنیازدگی:
تحقیر و سرزنش دنیازدگان جبهه گریز یا جبهه ستیز، زراندوزان، محتکران و بی‌تفاوت‌ها که بیشتر با چاشنی طنز همراه بود، در آثار این دوره فراوان دیده می‌شود. سستی، رخوت و غفلت پیشگی نیز هماره در معرض تخطئه و سرزنش نویسندگان و شاعران بود.
۷-طرح اسوه‌ها و الگوهای تاریخ اسلام:
چهره‌های مبارز و مجاهد صدر اسلام چون ابوذر، مالک اشتر، عمار یاسر و اصحاب پاکباز اباعبدالله الحسین و نام غزوات و جنگ‌های تاریخ اسلام چون بدر، احد، خندق، صفین و عاشورا به وفور در آثار ادبی طرح می‌شد. گاه نیز مبارزان ملی و دینی چون سید جمال، میرزا کوچک خان، ستارخان و باقرخان در نثر و نظم چهره نشان می‌دادند.
۸- بهره‌گیری از اساطیر، چهره‌های حماسی شاهنامه و ایران باستان:
ادبیات دفاع مقدس در عین دینی بودن از اسطوره‌ها و شخصیت‌های حماسی چون رستم- سهراب، سهراب- سیاوش، آرش و نمودها و نمادهای پهلوانی بهره می‌گرفت. این ویژگی در شعر شاعران بارزتر بود.