۲-۱-۳ پیشینه‏ی مهندسی معکوس

در بخش حاضر نخست به مطالعه تاریخچه‏ای راجع به استفاده از روش مهندسی معکوس در صنعت می‏پردازیم. سپس به بررسی مطالعاتی که به‏لحاظ حقوقی ‌در مورد مهندسی معکوس و چالش‏های روبروی آن شده پرداخته و به‏اختصار تاریخچه‏ای از قانونگذاری در این زمینه را ارائه می‏دهیم.

۲-۱-۳-۱ پیشینه‏ی فنی

در صورتی که بخواهیم پیشینه‏ای جامع از مهندسی معکوس و سیر تاریخی آن ارائه دهیم، باید از نخستین روزهای تلاش بشر برای شناخت ابزارآلات و دست‏ساخته‏های هم‏نوع خود آغاز کنیم. با این نگاه متوجه می‏شویم مهندسی معکوس روشی نوین یا طراحی شده توسط افراد خاصی نظیر مهندسان نیست. کنجکاوی و شوق به یادگیری خصیصه‏ی بشری است چنان که یک کودک یا انسان بالغ در مواجهه با دستگاه رادیو با از هم جدا کردن آن در پی یافتن کارکرد و دانش نهفته در آن است. اما باید به خاطر داشت که مهندسی معکوس به‏عنوان یک روش صنعتی و ابزاری برای افزایش دانش، تجربه، پیشرفت اقتصادی و کسب قدرت برای یک سازمان یا کشور، با از هم جدا کردن متفاوت است. چنان که پیشتر در فرایند مهندسی معکوس آمد، تحلیلگر مهندسی معکوس برای انجام این اقدام به نحو سازمان و سامان یافته و به‏منظور تحصیل قطعی نتیجه‏ مطلوب، تمهیداتی می‏اندیشد، حین مهندسی معکوس از رویه‏ ها و استاندارهای مهندسی پیروی می ‏کند و نتایج حاصله را مستندسازی می‏ نماید. نظر به اینکه روش سازمان‏یافته‏ مهندسی معکوس، ابعاد و آثار وسیع‏تری از اقدام ساده‏ی از هم جدا کردن دارد، با چالش‏های فنی، اقتصادی و حقوقی مواجه شده و ما را بر آن داشته تا در این‏باره پژوهش کنیم. بدین منظور پیشینه‏‏ی فنی نیز متمرکز بر به‏کارگیری این روش در صنعت و در سطح سازمانی و ملی است.

مهندسی معکوس با ابعاد پیش‏گفته، روشی است که به طور گسترده توسط کشورهای شرق آسیا و نیز تعدادی از کشورهای اروپایی در خلال و بعد از جنگ جهانی دوم استفاده شده است.

ژاپن اولین کشوری بود که برای کم کردن فاصله‏ فناورانه‏ی خود با کشورهای توسعه‏یافته در دهه های اول قرن نوزدهم اقدام به نسخه‏برداری ماشین‏آلات نساجی انگلیسی کرد و در کنار روش‏های دیگر مانند دعوت از متخصصان و دانشمندان کشورهای پیشرفته، راه‏اندازی مراکز تحقیقات صنعتی و کاربردی، بالا بردن فرهنگ تحقیقات صنعتی، حمایت همه جانبه‏ی دولت از دست آوردهای صنعتی و ایجاد پارک‏های علمی و پژوهشی شتاب سریعی را در دسترس به فناوری به‏دست آورد. این ‌کشور در روند مهندسی معکوس محصول آنچنان دقیق، ظریف و عمیق عمل نمود که سریع‏تر و بهتر از کشورهای صاحب فناوری به اصلاح و نوآوری در فناوری نائل گردید. مصداق این پیشرفت را می‏توان در صنعت خودروسازی این کشور جستجو کرد. ^[۳۶]

تولید انبوه خودرو در ژاپن قبل از جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۲۰ به‏وسیله‏ کارخانه های “ایشی کاواجیما” آغاز شد که مدل ژاپنی فورد آمریکایی را نسخه‏برداری و به شکل تولید انبوه به بازار عرضه کرد.

همچنین شورلت ژاپنی جزء اولین خودرو‏های نسخه‏برداری شده آمریکایی توسط ژاپنی‏ها بود که به تعداد زیاد تولید می‏ شد. سپس با تلاش‏های فراوانی که انجام شد، مهم ترین کارخانه‏ی خودرو‏سازی ژاپن یعنی “تویوتا” ‌در سال‌ ۱۹۳۲ فعالیت خود را با ساخت خودرویی با موتور “کرایسلر” آغاز کرد.

در سال ۱۹۳۴، نوع دیگری از خودرو را با موتور”شورلت” ساخته و وارد بازار نمود. از سال ۱۹۳۶، اولین تلاش‏ها برای ساخت خودرویی تمام ژاپنی آغاز شد. البته تا مدت‏ها ژاپنی‏ها مشغول نسخه‏برداری از اتومبیل‏های آمریکایی و اروپایی بودند.

آن‏ها خودروی پاکارد و بیوک آمریکایی، رولزرویس، مرسدس بنز و فیات اروپایی را نیز تولید کردند. همین تولیدها زمینه‏ساز گسترش فعالیت خودروسازی ژاپن شد و سرانجام در دهه‏ ۱۹۶۰ میلادی پس از سعی و کوشش فراوان ، اولین اتومبیل تمام ژاپنی که ضمنا دارای استاندارد جهانی بود، تولید و به بازار عرضه شد.

چین دومین کشور بعد از ژاپن و اولین کشور در دهه های ۵۰ و ۶۰ قرن بیستم است که دسترسی به تکنولوژی را از طریق مهندسی معکوس محصول با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی و صنعتی جهان و کشور خود، در سرلوحه‏ی اقدامات صنعتی خود قرار داد. چین نیز در کنار روش‏های مناسب دیگری که منطبق با خصوصیات کشور خویش است مانند بومی‏سازی تکنولوژی، دسترسی به تکنولوژی کاربر، حمایت همه‏جانبه‏ی دولت در برنامه های بلندمدت از صنایع و راه‏اندازی مراکز تحقیقات صنعتی به کاهش سریع شکاف تکنولوژی خود و کشورهای توسعه یافته پرداخت به طوری که اکنون در بعضی از منابع جزء کشورهای توسعه‏یافته قلمداد می‏ شود. ^[۳۷]

در دهه های اخیر کشورهایی نظیر کره شمالی، مالزی، اندونزی و ایران از روش مهندسی معکوس در بعضی از زمینه‌های صنعتی با توجه به اوضاع و شرایط سیاسی، اقتصادی، صنعتی و نظامی خود استفاده کرده ‏اند. تعدادی از سیاست‏گذاران و برنامه‏ریزان صنعتی ایران نیز با توجه به شکاف عظیم فناورانه‏ی موجود با کشورهای توسعه یافته، داشتن صنایع مصرفی مونتاژ، تحریم‏های اقتصادی و صنعتی و وجود روحیه و انگیزه های خودکفایی و استقلال صنعتی بعد از انقلاب اسلامی روش مهندسی معکوس را به عنوان یکی از اصولی‏ترین روش‏ها در خط‏مشی‏های دسترسی به تکنولوژی قرار داده ‏اند.

جالب است که مهندسی معکوس حتی توسط تولیدکنندگان اصلی نیز به کار گرفته می‏ شود. به عنوان مثال در کشور آمریکا، مهندسی معکوس توسط شرکت «جنرال موتورز» بر روی محصولات کمپانی «فورد موتور» و نیز بر عکس برای حفظ وضعیت رقابتی و رفع نواقص محصولات به‏کار برده شده است. ^[۳۸]

به دلایل متعددی، نقشه‏های مهندسی اولیه با ابعاد واقعی قطعات مخصوصا زمانی که قطعات چندین سال پیش طراحی، ساخته و به دفعات مکرر اصلاح شده‏اند، مطابقت ندارد لذا مهندسی معکوس زمان اصلاح را به نصف، کاهش می‏ دهد. بسیاری از مدیران شرکت‏های آمریکایی، هر روز بازدیدی از جدیدترین محصولات عرضه شده در فروشگاه‏ها ونمایشگاه‏های برگزار شده انجام می ‏دهند. آن‏ها جدیدترین محصولات عرضه شده مربوط به محصولات شرکت خود را خریداری و به واحد تحقیق و توسعه تحویل می ‏دهند تا نکات فنی مربوط به طراحی وساخت محصولات مذکور و آخرین تحقیقات، هر چه سریع‏تر در محصولات شرکت فوق نیز مورد توجه قرار گیرد.