شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی: این نوع درمان از کاهش استرس و برنامه آرامسازی اقتباس شده است که هدف از طراحی آن پیشگیری از حملات افسردگی عمده ‌می‌باشد (سگال، ویلیامز و تیزدیل^[۹۰]،۲۰۰۲). در کاهش استرس مبتنی بر ذهن­آگاهی، تکنیک­های ذهن­آگاهی با اجزایی از درمان شناختی برای تسهیل یک دیدگاه منفصل­شده از افکار، عواطف، و حالات بدنی تلفیق شده است مانند « من افکارم نیستم». از این رو هدف کاهش استرس مبتنی بر ذهن­آگاهی، افزایش آگاهی از تجربه لحظه به لحظه و آوردن توجه به زمان حال می‌باشد. کاهش استرس مبتنی بر ذهن­آگاهی به جای تغییر محتوای افکار، درصدد تغییر آگاهی و رابطه آن با افکار برمی­آید (تیزدیل، سگال و ویلیامز،۱۹۹۵).

شواهد پژوهشی از کاربرد روش کاهش استرس مبتنی بر ذهن­آگاهی حمایت می­ کند؛ زیرا این درمان توانسته است میزان بازگشت حمله­های افسردگی را در کسانی که سه حمله افسردگی یا بیشتر داشته اند کاهش دهد (تیزدیل، سگال، ویلیامز، راید گوی، سولسبی و لو^[۹۱]،۲۰۰۰).

۲-۱-۴-۳-۳-۲- مداخلاتی که ذهن آگاهی مؤلفه کلیدی در آن ها محسوب می شود:

پذیرش و تعهد درمانی: تحت این فرضیه ابداع شد که آسیب روانی ارتباط وسیعی با کنترل یا اجتناب از افکار و عواطف منفی فرد دارد. پذیرش و تعهددرمانی به آموزش مهارت‌های لازم جهت کاهش اجتناب تجربه ای^[۹۲] می ­پردازد و زمانی رخ می­دهد که فرد از برقراری تماس با تجارب شخصی خاص خود اکراه دارد مانند حالات بدنی^[۹۳]، عواطف، افکار، خاطره­ها و گرایشات رفتاری^[۹۴]. گام­هایی نیز در جهت اصلاح شکل این رویدادها و زمینه­هایی که در آن رخ می­ دهند برداشته می­ شود (هایس، استروساهل و ویلسون^[۹۵]،۱۹۹۹). ذهن­آگاهی اشتیاق را به وسیله افزایش آگاهی با بهره گرفتن از خودمشاهده­گری^[۹۶] گسترش می­دهد که این نیز به نوبه خود شفاف­سازی افکار و عقاید^[۹۷] را پرورش می‌دهد. گرچه پذیرش و تعهد درمانی به طور ویژه ذهن­آگاهی را به عنوان یک مؤلفه درمانی یا تکنیک رشد نمی­دهد ولی رویکرد کلی، شیوه ­ها و تمرین­های آن با رویکردهای مبتنی بر ذهن­آگاهی همسو و هم جهت می‌باشد (بائر،۲۰۰۳). در پژوهش­های مختلف کارایی موفقیت­آمیز پذیرش وتعهددرمانی برای افسردگی (زتل و هایس^[۹۸]،۱۹۸۶؛ زتل و رانیس^[۹۹]،۱۹۸۹)، استرس محل کار^[۱۰۰] (بوند و بروس^[۱۰۱]،۲۰۰۰)، درد مزمن^[۱۰۲](گیسر^[۱۰۳]،۱۹۹۲)، اسکیزوفرنیا (باخ و هایس^[۱۰۴]،۲۰۰۲؛ گودیانو، دالریمپل و هربرت^[۱۰۵]،۲۰۰۲)، ترک سیگار (گیفورد^[۱۰۶]،۲۰۰۲) و سوء مصرف مواد (هایس، ویلسون، گیفورد، بیست، باتن و پی یاسکی^[۱۰۷]،۲۰۰۲) نشان داده شده است. همچنین در زمینه اختلالات اضطرابی، تحقیقات بلاک^[۱۰۸](۲۰۰۲) و بلاک و ولفرت^[۱۰۹](۲۰۰۰)، سودمندی موفقیت آمیز پذیرش و تعهد درمانی را تأیید نموده است.

رفتاردرمانی مناظره ای: که در آن عناصری از رویکردهای شناختی ـ رفتاری سنتی با فلسفه ذن به منظور درمان اختلال شخصیت مرزی ترکیب ‌شده‌اند. رفتاردرمانی مناظره­ای، رفتار بدکارکرد را نتیجه عملکرد بد سیستم تنظیم هیجانی^[۱۱۰] می­داند که با احساسات منفی و عدم توانایی برای تغییر این احساسات مربوط است. در رفتاردرمانی مناظره­ای تغییر رفتار در زمینه پذیرش خود^[۱۱۱] صورت ‌می‌گیرد و از ذهن­آگاهی به عنوان راهبرد اصلی جهت افزایش پذیرش استفاده می­ شود. ذهن­آگاهی که بر عدم داوری و عدم ارزیابی تأکید دارد مثل راهبرد مواجهه­ای عمل کرده و موجب کاهش اجتناب خودکار از هیجان و پاسخ­های ترس می­ شود (لینهان^[۱۱۲]،۱۹۹۳).

ذهن­آگاهی در رفتاردرمانی مناظره­ای در مقایسه با سایر روان­درمانی­های ذهن­آگاهی­محور از سازمان­دهی متفاوتی برخوردار است. ‌به این صورت که در رفتاردرمانی مناظره­ای به آموزش مهارت‌های چیستی^[۱۱۳]ذهن­آگاهی (یعنی مشاهده، توصیف، مشارکت) و مهارت‌های مربوط به چگونگی^[۱۱۴]آن (یعنی غیرقضاوتی بودن، ذهن­آگاهی فردی^[۱۱۵] و اثربخشی آن^[۱۱۶]) پرداخته می­ شود. تمرینات ذهن­آگاهی شامل خیال­پردازی برای مشاهده افکار، احساسات و حالات بدنی، مشاهده تنفس یا شمارش یا هماهنگ گام برداشتن، آگاهی ذهن­آگاهانه در خلال فعالیت­های روزمره ‌می‌باشد (بائر،۲۰۰۳).

در زنان دارای اختلال شخصیت مرزی که رفتاردرمانی مناظره­ای دریافت نمودند کاهش رفتارهای فراخودکشی^[۱۱۷]، خشم و از هم گسیختگی^[۱۱۸] و کاهش زمان بستری شدن مشاهده شد؛ ضمن آنکه دوام درمان‌های انجام شده در آن ها بالا بود (لینهان، آرمسترانگ، سوارز، آلمان و هیرد^[۱۱۹]،۱۹۹۱).

تحقیقات نشان می­ دهند مهارت‌های رفتاردرمانی مناظره­ای که دربرگیرنده ذهن­آگاهی هستند در زمینه پرخوری عصبی (تلچ، آگراس^[۱۲۰] و لینهان،۲۰۰۲) و سوء مصرف مواد (لینهان و همکاران^[۱۲۱]،۱۹۹۹) نیز موفق نشان داده است.

پیشگیری از بازگشت: نیز یک بسته آموزشی درمانی است که برای ممانعت از بازگشت سوء مصرف کنندگان مواد توسط مارلات و گوردون^[۱۲۲](۱۹۸۵) طراحی شده است. از ذهن­آگاهی به عنوان تکنیکی جهت مقابله با امیال نیز استفاده می­ شود. مثلاً از استعاره «موج سواری بر امیال^[۱۲۳]»، برای تشویق مراجع جهت پشت سر گذاشتن امواج و این که به میل اجازه بدهند بدون آنکه تسلیمش شوند بگذرد، استفاده می­ شود. علاوه بر این، پیشگیری از عود، از ذهن­آگاهی جهت آموزش این مطلب استفاده می­ کند که امیال را نمی­ توان رد کرد بلکه می­ کوشد تا مشاهده و پذیرش امیال را در مراجعان پرورش دهد (بائر،۲۰۰۳).

رشد و تکامل درمان‌های ذهن­آگاهی­محور، نقطه عطف ترکیب مطالعه ذهن­آگاهی در حیطه­های بالینی و پژوهشی ‌می‌باشد؛ زیرا با توجه به تأکید رفتاردرمانی بر تجربی­نگری، امکان مطالعه­ ذهن­آگاهی در روانشناسی کاربردی و روانشناسی تجربی فراهم شده است. در خلال چند سال گذشته علاقه افراد نسبت به ذهن­آگاهی در روانشناسی بالینی علمی رو به افزایش است. مثلا در لیست پذیرش و تعهد­درمانی که توسط هایس در دانشگاه نوادا رنو^[۱۲۴]، در سال ۲۰۰۲ پایه­گذاری شده است نزدیک به ۸۰۰ عضو ثبت نام کرده ­اند. در لیست خدمات «ذهن آگاهی» که در سال ۲۰۰۲ توسط فرسکو در دانشگاه ایالتی کنت پایه­گذاری شده است بیش از ۲۲۰ نفر عضو ثبت نام نموده ­اند. همچنین افزایش علاقه به ذهن­آگاهی با تشکیل گروه ذهن­آگاهی و گروه علاقه خاص به پذیرش در انجمن ارتقاء رفتاردرمانی در سال ۲۰۰۲ جلوه­گر شد. از همان ابتدای شکل­ گیری گروه علاقه خاص به پذیرش، بیش از ۱۵۰ نفر برای پیوستن به آن ابراز تمایل کردند (کارداسیوتو،۲۰۰۵).

۲-۱-۴-۴- تعاریف ذهن آگاهی