۲-۲-۳- شاخص های سرمایه اجتماعی

مفهوم سرمایه اجتماعی دارای ابعاد و ‌معرف‌هایی می‌باشند که به صورت ر نشان می‌دهیم. در اصل ما برای شاخص سازی نیازمند یکسان سازی واحدهای سنجش متغیرها هستیم.

ـ شاخص مشارکت اجتماعی؛

ـ شاخص انسجام اجتماعی؛

ـ شاخص اعتماد اجتماعی؛

۱- شاخص مشارکت اجتماعی:

شرکت فعالانه انسان‌ها در حیات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به طور کلی تمامی ابعاد حیات می‌باشد را مشارکت اجتماعی می‌نامند. مشارکت اجتماعی به آن دسته از فعالیت های ارادی دلالت دارد که از طریق آن اعضاء یک جامعه در امور محله، شهر و روستا به طور مستقیم یا غیر مستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند(محسنی، ۱۳۷۵: ۱۰۸). شبکه های مشارکت مدنی یکی از اشکال ضروری سرمایه اجتماعی می‌باشند و هرچه این شبکه ها در جامعه ایی متراکم تر باشند، احتمال همکاری شهروندان در جهت منافع متقابل بیشتر است. شبکه های مشارکت مدنی هنجارهای قوی معامله متقابل را تقویت می‌کنند. این هنجارها شبکه های ارتباطی که به کسب حسن شهرت و وفای به عهد و پذیرش هنجارهای رفتار جامعه محلی متکی است را تقویت می گرداند. شبکه های مشارکت مدنی ارتباطات را تسهیل می‌کنند و جریان اطلاعات را درمورد قابل قبول بودن افراد بهبود می بخشند(حسن زاده ثمرین ،۱۳۸۹). در کار پاتنام مشارکت به دو حوزه عمومی و داوطلبانه تقسیم می شود. حوزه عمومی به مشارکت در انتخابات و مسائل مربوط به وظایف شهروندی است و در امر داوطلبانه انواع مشارکت هایی است که به خواست فرد انجام می پذیرد(Putnam,2000).

۲- انسجام اجتماعی:

انسجام اجتماعی عبارت است از توافق جمعی میان اعضاء یک جامعه که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجاری یک جامعه و وجود تعلق جمعی و تراکمی از وجود تعامل در میان افراد آن جامعه است (الوانی، ۱۳۸۳). دورکیم دو مفهوم انسجام مکانیکی و ارگانیکی را از هم متمایز می‌کند. در این تفکیک جوامع سنتی مبتنی بر انسجام مکانیکی و شبکه های اجتماعی نزدیک به هم و بر پایه روابط ابرازی است و جوامع مدرن مبتنی بر انسجام ارگانیکی با روابط ابزاری آمده است. جاناتان ترنر به نقل از دورکیم می‌گوید انسجام وقتی رخ می‌دهد که عواطف افراد به وسیله نمادهای فرهنگی تنظیم شوند، جایی که افراد متصل به جماعت، اجتماعی شده باشند، جایی که کنشها تنظیم شده و به وسیله هنجارها هماهنگ شده اند و جایی که نابرابری ها قانونی تصور می‌شوند(ایمانی جاجرمی، ۱۳۸۱).

کلمن(۲۰۰۰) اولین محققی بود که به بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخت. کلمن به کارکرد سرمایه اجتماعی توجه دارد. به نظر او، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنش گر اجازه می‌دهد تا با بهره گرفتن از آن به منابع خود دست یابد. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، مجاری اطلاع رسانی، هنجارها و ضمانت اجرایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا منع می‌شوند(Coleman,2000).

به اعتقاد کلمن(۲۰۰۰)، سرمایه اجتماعی می‌تواند به سه شکل ظاهر شود :

ـ اول، تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد؛

ـ دوم، ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی که بتوان پایه ای برای کنش فراهم نمود؛

ـ سوم، هنجارهایی که توأم با ضمانت اجرایی مؤثر باشند.

از آنجایی که شهروندی، یک نقش اجتماعی است و هر نقش اجتماعی شامل تکالیف و حقوق می شود؛ ‌بنابرین‏ مطابق نظر کلمن شهروندی خود یک نوع سرمایه اجتماعی نیز هست؛ چون هم در بر گیرنده ی انتظارات و هم هنجارهای قوام یا ضمانت اجراءی است.

از نظر پوتنام سرمایه اجتماعی عبارت است از پیوندهای بین افراد(شبکه های اجتماعی) و هنجارهای اعتماد و کنش و واکنش متقابل که از این پیوندها ناشی می‌شوند. از نظر پوتنام سنجه های سرمایه اجتماعی شامل موارد ذیل است: میزان مشارکت در امور اجتماع محلی و زندگی سازمانی، مشارکت در امور عمومی(مثل رأی‌ دادن)، رفتار داوطلبانه، فعالیت‌های اجتماعی غیر رسمی(مثل دیدار دوستان) و سطح اعتماد بین افراد؛ بدین ترتیب، سنجه او دارای دو عامل اساسی است: سنجه مشارکت انجمنی و سنجه اعتماد(Glaeser,2000).
در نظریه پوتنام نیز سنجه های سرمایه اجتماعی در بطن خود مفهوم شهروندی را دارند. چون بدون انجام تکالیف و رعایت حقوق شهروندی مشارکت اجتماعی ممکن نیست. باس(۲۰۰۴) معتقد است نظریه سرمایه اجتماعی معطوف به بسط قضایایی ‌در مورد شرایطی است که تحت آن حکومت ها و اجتماعات محلی بتوانند برای نیل به اهداف مشترک تعاون و همکاری داشته باشند و نیز تعیین کننده ترتیبات نهادی افقی است که تأثیر مثبت روی ایجاد شبکه هایی از اعتماد، اداره بهتر امور و عدالت اجتماعی دارد. عدالت اجتماعی دیکته کننده ی تکالیف و حقوق شهروندی است که خود تحت تأثیر سرمایه اجتماعی است(برجسته، ۱۳۸۹).

فرانسیس فوکویاما(۲۰۰۹) سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی می‌داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن هزینه های تبادلات و ارتباطات می‌گردد. فوکویاما سرمایه اجتماعی را به عنوان یک پدیده جامعه شناختی مورد توجه قرار می‌دهد. به نظر او سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد ارتباط تنگاتنگی دارد. هر چه قدر شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گسترده تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود و به تبعیت از آن میزان همکاری و اعتماد متقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت(Fukuyama,2009).

فوکویاما(۲۰۰۹) منابع ایجاد کننده سرمایه اجتماعی را این گونه مطرح می کند :

– هنجارهایی که به لحاظ نهادی ساخته شده اند و منتج از نهادهای رسمی مانند دولت و نظام های قانونی هستند؛ .

– هنجارهایی که خودجوش هستند و برخاسته از کنش های متقابل اعضای یک جامعه می‌باشند؛

– ساخت مندی های برون زاد که برخاسته از اجتماعی غیر از اجتماع مبدأ خودشان هستند و می‌توانند از ایدئولوژی، فرهنگ و تجربه تاریخی مشترک نشأت بگیرند؛