1. 1. اهداف و منافع اقتصادی

منابع و ذخایر زیرزمینی، بزرگترین منبع کسب درآمد در اقتصاد جمهوریهای آسیای مرکزی است. این جمهوریها دارای منابع زیرزمینی و نیز ذخایری از مواد خام هستند که میتواند در رشد و توسعه صنعتی آنها مفید باشد. با فروپاشی شوروی این جمهوریها تلاش نمودند با بهره گرفتن از این ذخایر و منابع، وضعیت اقتصادی خود را بهبود بخشیده و از وابستگی خود به روسیه بکاهند. از این نظر رابطه ایران و کشورهای آسیای مرکزی میتوانست وارد مرحله جدیدی شود. موضوع ادغام در سیستم اقتصاد بین المللی میتواند زمینهساز روابط گستردهتر ایران و این کشورها باشد. برخی تحلیلگران معتقدند است که بدون استفاده از خطوط ارتباطی ایران، ادغام کشورهای آسیای مرکزی در اقتصاد جهانی امکان پذیر نیست. با توجه به اینکه نفت اصلیترین حلقه اتصال اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی است، لذا ادغام کشورهای نفتخیز حاشیه خزر در اقتصاد جهانی بدون در نظر گرفتن موقعیت ایران از نظر امکانات ارتباطی (جادهای، راهآهن و نظیر آن) و نیز تجارب اداری و بین المللی ایران ممکن نیست.^[۱۴۸] هرزیگ نیز زیربناهای حمل و نقل به نسبت توسعه یافتۀ ایران را به عنوان پلی به اقتصاد جهانی برای کشورهای محصور آسیای مرکزی میداند.^[۱۴۹] از نظر روابط اقتصادی نیز ایران بویژه با ترکمنستان روابط نزدیکی دارد. انتقال گاز از ترکمنستان به ایران و استفاده از آن در شمال کشور، یکی از قسمتهای مهم این رابطه محسوب میشود.^[۱۵۰] به این ترتیب منافع اقتصادی ایران در منطقه بیشتر ناشی از دو عنصر است:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱- موقعیت ترانزیتی کشور ایران:^[۱۵۱] فروپاشی شوروی احیای نقش تاریخی ایران به عنوان پل ارتباط سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا را به همراه داشته است. مهدی سنایی در این باره معتقد است: “در گذشته تمام خطوط ارتباطی آسیای مرکزی به دنیا به سمت شمال طراحی و اجرا شده بود. ولی امروزه کشورهای جهان برای ارتباط با آسیای مرکزی چارهای جز عبور از افغانستان، ترکیه، چین، ایران یا روسیه ندارند. با توجه به اینکه راه چین بسیار دور و راه افغانستان بسیار ناامن است و ترکیه خود برای ارتباط با آسیای مرکزی نیازمند به خطوط ارتباطی ایران است، بنابراین نقش ایران افزایش یافته است”.^[۱۵۲] از آنجا که کشورهای منطقه آسیای مرکزی کشورهای بستهای هستند که به آبهای آزاد دسترسی ندارند، لذا توسعه خطوط راهآهن و راه های حمل و نقل بین المللی و توسعه بنادر برای پاسخگویی به این نیاز رو به گسترش میتواند منبع درآمد خوبی برای ایران باشد.^[۱۵۳] از سال ۱۹۹۰ میلادی، ترکمنستان و جمهوری اسلامی ایران برای احداث لوله در ایران جهت صدور گاز این کشور به ترکیه و پاکستان به توافق رسیدند. ایران در تاریخ ۲۰ ژانویه ۱۹۹۵ قراردادی با ترکمنستان امضا کرد که براساس آن نفت صادراتی ترکمنستان در مرحلۀ نخست از راه های روی زمین به ایران منتقل خواهد شد و در مراحل بعدی از راه لوله به پالایشگاههای ایران و آنگاه از راه بنادر ایرانی خلیج فارس به دنیای خارج صادر خواهد شد.^[۱۵۴] البته در نهایت تعیین نقش ایران در آسیای مرکزی بستگی به روابط ایران با برخی طرفهای ذی نفع در آسیای مرکزی مثل روسیه، اروپا و آمریکا دارد.^[۱۵۵]
۲- همکاریهای اقتصادی در قالب اکو و تجارت منطقهای: همکاری اقتصادی ایران با این منطقه در راستای گسترش تجارت و بازرگانی در منطقه میباشد. ایران بویژه در اوایل فروپاشی شوروی و استقلال این کشورها بر روی تجارت با این کشورها به عنوان بازاری برای صادرات خود امید بسیاری داشت. ولی در عمل دشواریهای بیشتری وجود داشت. هرزیگ منافع اقتصادی حقیقی کسب شده توسط ایران را اندک میداند:”در سال ۱۹۹۰ محسن نوربخش وزیر اقتصاد و دارایی تخمین زد که قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی یک بازار ۸ تا ۱۰ میلیارد دلاری بالقوه برای صادرات ایران داشته باشد. در حالیکه صادرات ایران به آسیای مرکزی از رقم نزدیک به هیچ در سال ۱۹۹۰، به رقم ۳۴۹ میلیون دلار در سال ۱۹۹۶ رسید و واردات آنها تنها ۱۱۱ میلیون دلار بود”. با این حال وی نتایج امنیتی و سیاسی ناشی از روابط اقتصادی، انرژی و حمل و نقل را مثبت و باعث نزدیکتر شدن این کشورها به یکدیگر معرفی میکند. وی این همکاریها را در نهایت موجب ایجاد صلح، ثبات و رفاه در منطقه میداند.^[۱۵۶]

• ابزارهای ایران برای دستیابی به اهداف خود در آسیای مرکزی

ایران برای کسب نفوذ در منطقه و اجرای سیاست خارجی خود از ابزارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مختلفی استفاده میکند که به مهمترین آنها اشاره میشود:
الف) ابزارهای سیاسی
۱– برقراری و گسترش روابط دوجانبه

• برقراری روابط دیپلماتیک و افتتاح سفارتخانه در کشورهای منطقه: جمهوری اسلامی ایران از بدو استقلال این جمهوریها ضمن شناسایی این کشورها سعی در برقراری روابط سیاسی و دیپلماتیک و تأسیس کنسولگری و سفارتخانه در این کشورها نموده است. همچنین در عرض یک سال بعد از استقلال این جمهوریها ایران بیش از ۳۰ تفاهمنامه و موافقتنامه با جمهوریهای آسیای مرکزی و قفقاز به امضا رساند. (پرواز مستقیم از تهران و دیگر شهرهای ایران به پایتختهای این کشورها، شرکتهای تولیدی- خدماتی در رشته های ساختمانی، صنعتی، کشاورزی و خدمات، مسائل مربوط به هتلسازی و تجارت و انتقال کالا)^[۱۵۷]

• مسافرت سران کشورهای منطقه به ایران و مسافرت رئیسجمهور ایران به منطقه: از همان آغاز استقلال کشورهای آسیای مرکزی، ایران دیدارهایی را در عالیترین سطوح ترتیب داد و تاکنون نیز ادامه دارد. رؤسای جمهور ایران و کشورهای منطقه بارها دیدارهای متقابل داشتهاند و ملاقاتها در سطح پائینتر نیز همواره جریان داشته است.

۲- همکاریهای چندجانبه و منطقهای
مهمترین مورد قابل بررسی در این عرصه تاکنون اکو بوده است. در خصوص تاریخچه و عملکرد اکو تاکنون مطالب بسیاری گفته شده است که از آنجا که خارج از موضوع این بحث میباشد، به آن نمیپردازیم. نکتۀ مهم در رابطه با این سازمان در آسیای مرکزی این است که هدف ایران از همکاری منطقهای در چارچوب اکو علاوه بر اهداف اقتصادی، یک مسألۀ امنیتی نیز میباشد. زیرا منطقۀ آسیای مرکزی بواسطۀ وجود اختلافهای قومی و مرزی میان جمهوریها، مستعد آشفتگی و بینظمی است و امواج آن میتواند به ایران نیز سرایت کند. در نتیجه، سرنوشت این گروهبندیهای منطقهای غیر از سیاستهای پولی، تجارت، نیروی کار و منابع طبیعی، به امنیت بستگی دارد و در صورت نبود ترکیب مناسب بین این عوامل، بویژه بدون جهتگیریهای امنیتی؛ تمام تلاشها به شکست میانجامد. زیرا پیوند مسائل امنیتی و اقتصادی در روند همگرایی منطقهای غیرقابل انکار است.
در واقع ایران معتقد است که برقراری روابط گسترده و وابستگی متقابل کشورها در منطقه از احتمال وقوع تنش و جنگ میکاهد و واقعیتهای وابستگی متقابل کشورهای منطقه این اجازه را نمیدهد که در پی منافع ملی مغایر با منافع دیگران باشند. «اعتقاد جمهوری اسلامی ایران به این اصل که تنها راه تضمین صلح، ثبات و امنیت، همکاریهای منطقهای است، دلیل جدیت و پیشگامی در توسعۀ روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به شمار میآید».^[۱۵۸] ایران همچنین در راستای استراتژی همکاری چندجانبه و منطقهای خود، سازمان همکاری کشورهای ساحلی دریای خزر را پیشنهاد کرد که با وجود استقبال اولیه کشورهای منطقه، به دلیل اختلاف موجود بر سر رژیم حقوقی، موفق به ادامۀ کار خود نشد.
۳- نقش دولت میانجی^[۱۵۹] و همیار
یکی از تفاوتهای ورود ایران به آسیای مرکزی در مقایسه با ورود آن به کشورهای اسلامی و مناطق دیگر بعد از پیروزی انقلاب، حضور نهادها و ساختار رسمی تصمیمگیری کشور مثل وزارت امورخارجه و شورای عالی امنیت ملی بود. لذا شروع روابط و حضور ایران در منطقه از اصول خاصی برخوردار بوده است. واقعگرایی در نگاه به منطقه و نیز درک وابستگی این کشورها به روسیه، نتیجۀ چنین سیاستی بوده است. بنابراین موضع ایران نسبت به آسیای مرکزی ضمن تأکید بر همکاری و روابط منطقهای، نقش دولت همیار (میانجی) در رفع اختلافها و تأکید بر حفظ اصول پذیرفته شده در حقوق بینالملل (تأکید بر مداخله نکردن در امور داخلی کشورها و حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشورها) بوده است.
روی آلیسون معتقد است که سازمان امنیت و همکاری اروپا نقش ایران را در حل و فصل بحران تاجیکستان مثبت ارزیابی میکند. وی در این رابطه میگوید: “نقش ایران در آوردن احزاب به پای میز مذاکره^[۱۶۰] بسیار انعطافپذیرتر و اساسیتر از روسیه بوده است”.^[۱۶۱] ایران با وجود نزدیکی فرهنگی با مخالفان تاجیک، از حمایت کامل آنها اجتناب ورزید و در حقیقت برای دستیابی به یک توافق ملی در تاجیکستان تلاش بسیاری کرد.^[۱۶۲] در واقع (چنانکه در فصلهای آینده اشاره خواهد شد)، از آنجایی که ایران امنیت ملی خود را در پیوند با امنیت منطقهای میبیند و ادامۀ بحرانهای کشورهای منطقه را مقدمۀ بیثباتی و ناامنی در منطقه میداند، همواره سعی در حل و فصل مسالمتآمیز اختلاف در این کشورها دارد.
هرزیگ نیز رفتار ایران در افغانستان و تاجیکستان را مبتنی بر تلاش برای دستیابی به صلح پایدار از راه توافق و مذاکرۀ سیاسی میان تمام طرفهای درگیر و روی کار آمدن یک دولت فراگیر میداند. وی معتقد است حتی در اختلافهایی که ایران در آنها نفعی دارد، بدون توجه به مسائل ایدئولوژیک، به ادامۀ گفتگو با رهبران طرفهای مخالف تمایل نشان میدهد.^[۱۶۳]
ب) ابزارهای اقتصادی
استفاده از ابزار اقتصادی به دلیل محدودیتهای اقتصادی که خود ایران با آن مواجه است، کمتر صورت میگیرد. ولی مهمترین ابزار اقتصادی ایران همان امکانات و ابزارهای حمل و نقل ناشی از موقعیت جغرافیایی آن است که احداث راهآهن، توسعۀ حمل و نقل دریایی و جادهای را در برمیگیرد.
همچنین در زمینه اقتصادی از نخستین اقداماتی که ایران انجام داد، دعوت این کشورها برای عضویت در اکو بود. این کشورها نیز زمانی که به اکو پیوستند، به شدت در مورد نرخهای بالای تورم و بیکاری که ثبات سیاسیشان را تهدید میکرد نگران بودند و از طرفی میخواستند که از سلطه اقتصادی قدرتهای بزرگ بویژه روسیه رها شوند.^[۱۶۴] به هر حال منطقه آسیای مرکزی از نظر اقتصادی برای ایران از چند جهت اهمیت دارد:

• منابع مواد خام گوناگون؛

• بازار فروش کالاهای ایرانی؛

• مسیری برای انتقال صادرات ایران به مناطق دیگر.

ایران برای تحکیم پیوند با اقتصاد جمهوریهای آسیای مرکزی در چند محور فعالیت خود را سازمان میدهد:

• ایجاد و گسترش مسیرهای ارتباطی؛

• احداث خطوط لوله نفت و گاز طبیعی؛

• ایجاد مناطق آزاد تجاری.^[۱۶۵]

ایران به تدریج فعالیتهای دیگری را نیز آغاز نموده است. به عنوان مثال پروژه‌های اقتصادی ایران در تاجیکستان در ۲ بخش راهسازی و ساخت نیروگاه از طرحهای مهم محسوب میشود. یکی از این پروژه‌ها تونل‌های دوگانه انزاب^[۱۶۶] یا استقلال است که در مردادماه ۸۶ توسط رؤسای جمهور دو کشور افتتاح شد. این تونل به طول ۵ کیلومتر، ۲ باند رفت و برگشت دارد و پس از قرن‌ها شمال و جنوب تاجیکستان را به هم متصل می‌کند. ایران برای ساخت این تونل ۱۰ میلیون دلار کمک بلاعوض و ۲/۲۱ میلیون دلار وام اختصاص داد و بقیه مبلغ ۳۱ میلیون دلاری پروژه را حکومت تاجیکستان تأمین کرد. دومین پروژۀ ایران در تاجیکستان، سد و نیروگاه سنگ توده ۲^[۱۶۷] به ارزش ۲۵۶ میلیون دلار است. این پروژه نیز برای تاجیکستان مهم است؛ زیرا با بهره‌برداری از آن، این کشور می‌تواند علاوه بر تأمین برق مورد نیاز داخلی، هر ساله مقداری برق به کشورهای دیگر نیز صادر کند.^[۱۶۸]
با این حال از نظر تجاری چنانکه اشاره شد، به نظر میرسد که تصویر کلی همکاریهای اقتصادی به نفع ایران نیست. این امر به دلایلی چون حمایت نکردن از تجار و قوانین دستوپاگیر گمرکی اتفاق افتاد.^[۱۶۹] در زمینۀ روابط تجاری ایران و این منطقه در سالهای اخیر آمار طبقهبندی شده و منظمی یافت نشد. اولین و آخرین آمار دقیق و طبقهبندی شدهای که در سالنامههای آمار بازرگانی خارجی ایران آمده است به شرح زیر است:
آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای آسیای مرکزی در سال ۱۳۷۲ (برحسب دلار)^[۱۷۰]

ارزش صادرات

ارزش واردات