مهم ترین عواملی را که منجر به گرایش برنامه ریزی در بودجه بندی شد می توان در توسعه تجزیه و تحلیل های خرد و کلان اقتصادی و نقش آن در شکل گیری سیاست مالی و بودجه ای و همچنین در توسعه فنون جدید اطلاعاتی و تصمیم گیری و کاربرد آن در سیاست گذاری دانست.

۴- بودجه به عنوان ابزار راهبردی (استراتژیک):

مرحله چهارم بودجه نویسی از زمانی آغاز می شود که محیط سازمانی به یک محیط متلاطم و آشفته مبدل شد و پیچیدگی تصمیم و تغییر و تحولات بنیادی و خود جوش در محیط سازمانی ، برنامه ریزی راهبردی را در مدیریت پدید آورد. در این دوره بودجه نویسی به عنوان ابزار و عامل عامل راهبردی برای رویارویی با حوادث غیر قابل پیش‌بینی مورد استفاده قرار گرفت . طی دهه ۸۰ در بودجه نویسی سناریوهای متعددی طراحی گردید و برای هر نوع فعالیت (برنامه) که به واحد های تصمیم گیری تعبیر می‌شوند ، نیز سطح ریالی و مالی مختلفی در نظر گرفته شد و بسته به نوسان مقدار بودجه به واسطه متغیرهای غیر قابل کنترل ، از سطح مورد نظر استفاده گردید این تفکر به تدوین بودجه بر مبنای صفر در سال ۱۸۷۳ منجر گردید . (دکتر سعید صفری ، داوود ‌غلام‌ رضایی)

۲-۱-۵- بودجه کل کشور در نظام مالی تا سال ۱۳۸۰

بودجه ، برنامه مالی دولت است و شامل پیش‌بینی درآمدها و هزینه های دولت می‌باشد که برای یک سال مالی تدوین و پس از تصویب آن در مجلس شورای اسلامی تحت عنوان قانون بودجه کل کشور مبنای وصول درآمد و پرداخت هزینه های دولت برای یک سال مالی قرار می‌گیرد.

بر همین اساس ابتدا به رویکردی از عملکرد بودجه کل کشور در نظام بودجه ریزی گذشته که تا پایان سال ۱۳۸۰ مبنای تنظیم و تدوین بودجه قرار داشته پرداخته و سپس مبانی بودجه ریزی در نظام جدید که از ابتدای سال ۱۳۸۱ مبنای تنظیم بودجه کل کشور واقع می شود بیان می شود.

۲-۱-۵- الف) بودجه کل کشور در نظام مالی گذشته

بودجه کل کشور تا پایان سال ۱۳۸۰ شامل قسمت های زیر است:

قسمت اول – ماده واحده و تبصره های بودجه

در ماده واحده بودجه وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی و نیز بودجه شرکت های دولتی ، بانک ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت برای یک سال مالی پیش‌بینی می‌گردد.

میزان و نحوه وصول درآمدها و همچنین نحوه انجام هزینه های دولت در چارچوب برنامه های پنج ساله در ماده واحده و تبصره های بودجه تعریف می‌شوند.

قسمت دوم – خلاصه بودجه دولت

در این قسمت میزان درآمدهای عمومی ، اختصاصی وزارتخانه ها ، شرکت ها، مؤسسات دولتی و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت و نیز برگشتی از پرداخت های سال های قبل در یک طرف تراز بودجه کل کشور قرار دارد و در طرف دیگر آن پرداخت های دولت است که تحت عنوان بودجه وزارتخانه ها ، مؤسسات دولتی و نهادهای عمومی غیر دولتی ، بودجه شرکت های دولتی و نیز بودجه مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت پیش‌بینی می‌گردد به طوری که همواره باید بین دریافت ها و پرداخت های دولت موازنه فوق برقرار باشد. ‌بنابرین‏ چنانچه در زمان تصویب بودجه کل کشور و یا در طول سال مالی ، درآمدهای پیش‌بینی شده در بودجه کل کشور تحقق نیابد دولت با کسری بودجه مواجه می‌باشد که بایستی از طریق صرفه جویی در انجام هزینه ها ، استقراض و یا سیاست های دیگر کسری بودجه را جبران نماید ‌بنابرین‏ چنانچه دریافت های دولت بیش از پرداخت ها باشد می‌تواند در قالب بودجه متمم از محل درآمدهای مازاد تعهدات خود را پرداخت نماید.

قسمت سوم – درآمدها

درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار بر حسب بخش ، بند و اجزای آن و درآمدها بر حسب دستگاه‌ها و ردیف ها در قانون بودجه کل کشور تعریف می‌شوند. درآمدهایی که در طول سال مالی توسط وزارتخانه ها، مؤسسات دولتی ، شرکت های دولتی و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت وصول و به تفکیک درآمدهای عمومی و اختصاصی در قانون بودجه کل کشور پیش‌بینی می‌شوند ، بر حسب بخش ، بند اجزا به تفکیک دستگاه در قسمت سوم قانون بودجه کل کشور تقویم می‌گردد. مثلاً بخش اول درآمدهای دولت را درآمدهای مالیاتی تشکیل می‌دهد که شامل بندهای زیر است :

بند اول – مالیات بر شرکت ها

بند دوم – مالیات بر درآمد

بند سوم – مالیات بر ثروت

بند چهارم – مالیات بر واردات

بند پنجم – مالیات بر مصرف و فروش

هر یک از بندهای فوق نیز به اجزاء دیگر که انواع مالیات ها هستند (مالیات عملکرد مراکز تهیه و توزیع کالا ، مالیات اشخاص حقوقی غیر دولتی ، مالیات حقوق کارکنان بخش عمومی و خصوصی ، مالیات مشاغل ، مستغلات) تقسیم می‌شوند اجزای مالیات ها و به طور کلی انواع درآمدهای دولت در بخش سوم قانون بودجه به تفکیک دستگاه و ردیف تقویم می‌گردد.

قسمت چهارم – اعتبارات دستگاه‌ها و ردیف ها بر حسب برنامه و فصول هزینه

اعتبارات دولت که در ماده واحده و تبصره های آن منظور و تصویب می‌گردد به تفکیک دستگاه ، ردیف و بر حسب برنامه و فصول در قسمت چهارم قانون بودجه کل کشور تقویم می شود.

به عنوان مثال اعتبارات هزینه سال ۱۳۷۹ یک سازمان دولتی با ردیف دستگاه ۱۲۴۶۰۰ در چهار برنامه به شرح زیر آورده شده است :

جدول شماره ۲-۱- ردیف دستگاه ۱۲۴۶۰۰

مبلغ (ارقام به هزار)
عنوان برنامه
شماره برنامه

۷۵۷۰۰

بیمه های اجتماعی کارمندان

۳۰۴۰۳۰۰۰

۴۴۷۴۰۰

عملیات کمک آموزشی

۳۱۲۰۸۰۰۰

۹۴۵۲۰۰

خدمات اداری

۳۱۲۹۹۰۰۰

۲۴۴۴۷۰۰

تحقیقات دانشگاهی

۳۱۳۰۳۰۰۰

۳۹۱۳۰۰۰

جمع اعتبارات سال ——-

قسمت پنجم – اعتبارات بر حسب امور ، فصل و برنامه

اعتبارات مصوب دولت به تفکیک امور (امور عمومی ، امور دفاع ملی ، امور اجتماعی ، امور اقتصادی و … ) در بودجه کل کشور منظم می‌گردد و هر یک از امور نیز بر حسب فصل و برنامه در قسمت پنجم قانون بودجه کل کشور تقویم و سهم هر یک امور در درآمد عمومی و اختصاصی بابت بودجه جاری ، عمرانی ، تحقیقات و نیز بودجه اختصاصی مشخص می شود.

قسمت ششم – بودجه شرکت های دولتی و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت

بودجه شرکت های دولتی ، بانک ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت از نظر میزان درآمدهای عملیاتی ، اعتبارات جاری ، عمرانی ، وام های خارجی و سایر موارد پیش‌بینی شده در بودجه کل کشور به تفکیک سهم هر یک از شرکت های دولتی ، بانک ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت در این بخش تقویم می‌گردد. (بروجردی ، ۱۳۸۶)

۲-۱-۵-۲ ب) بودجه کل کشور در نظام جدید مالی دولت

از ابتدای سال ۱۳۸۱ نظام بودجه ریزی کشور منطبق با استانداردهای پذیرفته شده توسط صندوق جهانی پول ^[۱](I.M.F) پایه ریزی شده است. در این روش ، اعتبار هزینه در هفت فصل به ترتیب زیر طبقه بندی می شود

۱- فصل اول – جبران خدمات کارکنان

۲- فصل دوم – استفاده از کالا و خدمات

۳- فصل سوم – هزینه های اموال و دارایی

۴- فصل چهارم – یارانه

۵- فصل پنجم – کمک های بلاعوض

۶- فصل ششم – رفاه اجتماعی